Italiaren bateratze-prozesua.
Italiaren bateratzea
(
italieraz
:
Unita d'Italia
) edo
Risorgimento
XIX. mendeko
mugimendu politiko eta soziala izan zen,
Italiar penintsulako
estatu ezberdinak estatu bakar batean finkatzea eragin zuena,
Italiako Erresuma
.
1820
eta
1830eko hamarkadetako
Vienako Kongresuaren
aurkako matxinadek inspiratua, bateratze prozesua
1848ko iraultzengatik
azkartu zen, eta 1871n amaitu zen,
Erroma
ofizialki Italiako Erresumaren hiriburu izendatua izan zenean
[1]
[2]
.
Bateratzearen xede izan ziren estatuetako batzuk (
terre irredente
) ez ziren Italiako Erresumara batu
1918
arte, Italiak
Austria-Hungaria
garaitu ondoren
Lehen Mundu Gerran
. Arrazoi honegatik, historialariek, batzuetan, bateratze garaia, 1871tik haratago jarraitu zuen zerbait bezala deskribatzen dute, XIX. mendeko azken urteetan eta Lehen Mundu Gerran (1915-1918) jarduerak gehitzeko, eta bere amaierara, 1918ko
azaroaren 4an
soilik iritsi zena
Villa Giustiko Armistizioarekin
. Bateratze aldiaren definizio zabalago hau da, adibidez,
Vittorianoko
Berpizkundearen Museo Nagusian
aurkezten dena
[3]
[4]
.
Historialarien artean aho bateko adostasunik ez dagoen arren, gehienek,
Risorgimento
aren hasiera, 1815ean
napoleondar domeinua
eta
Vienako Kongresua
amaitu eta berehala mugimendu bezala ezartzeko joera dute, eta bere gailurra,
Aita Santuen Estatuen
anexioarekin eta 1871ko otsailean hiriburua Erromara eramatearekin amaitzen da.
Hala ere, historiografia italiarraren zati handi batek batasun nazionalaren prozesuaren amaiera
XX. mendearen
hasierara arte hedatu zuen,
Lehen Mundu Gerraren
ondoren,
lurralde irredentoak
deiturikoen anexioarekin, honela
Italiako laugarren independentzia gerraren
kontzeptua sortuz. Gehiago luzatu dutenak ere badira, izan ere
Italiar Erresistentzia
(1943-1945), idealki lotuta egon zen
Risorgimento
arekin, "Bigarren Risorgimento" definizioaren bidez
[5]
.
Italiaren bateratzearen muga kronologikoen definizioak, argi eta garbi, garai horren interpretazio historiografikoaren eragina du, eta, beraz, historialarien artean ez dago aho bateko adostasunik haren determinazio denborazko, formal eta idealari buruz. Badago lotura bat, halaber, "Risorgimento literario" baten eta beste politiko baten artean:
XVIII. mendearen
amaieratik,
Risorgimento
italiarraren idatziak zentzu kultural hutsean idatziak izan ziren
[6]
. Ideal literarioa Italiako berpizkundeko gertakari politiko eta sozial batera hedatu zen lehen aldiz
Vittorio Alfierirekin
(1749-1803), ez kasualitatez
Walter Maturik
"Risorgimentoko lehen gizon intelektual askea" bezala definitu zuena, Risorgimentoko garaiko benetako historialaria,
XIX. mendearen
lehen hamarkadetan garatu zen Risorgimentoko alderdi literario eta politikoa sortu zuena.
Fenomeno politiko bezala, zenbait historialarik
Riminiko aldarria
(1815) eta Italiako armadak
Erromaren konkista
(1870eko irailak 20) lortu artean ulertu zuten Bateratzea. Beste batzuek
1820
-
1821eko
lehen altxamendu konstituzionalen
eta Italiako Erresumaren aldarrikapenaren artean (
1861
) edo
Italiaren hirugarren independentzia gerraren
amaieran (1866)
[7]
.
Beste batzuek, zentzu zabalean, XVIII. mendearen bigarren erdiko garai erreformistaren
[8]
eta Napoleondar aroaren (1796-1815) artean sortu zela ikusten dute,
Italiako lehen kanpainatik
aurrera
[9]
. Bere amaiera, era berean, batzuetan Lehen Mundu Gerraren ondoren Italia ipar-ekialdeko lur irredentoak (
Trentino
eta
Venezia Giulia
) batzeraino hedatzen da.
Nazioaren kontzeptuaren eraikuntza Risorgimentoaren historiografian
[
aldatu
|
aldatu iturburu kodea
]
Italiar identitate nazionala sortzea, italiar herriaren gehiengoarentzat oso ezezaguna zena, Italiako Erresuma sortu aurretik
Risorgimento
ko intelektualek nazioaren ideiarekin lotutako mito eta narrazioak eraiki eta zabaltzeko euren gain hartu zuten lana. "Gora Italia!" oihukatuz Siziliara hainbat iraultzaile iritsi zirenean, bertako nekazariek uste zuten Italia euren erregina zela
[10]
. Iraganeko historiaren oroigarri bat, non historialari erromantikoek galdutako batasun politikoa birkonkistatzeko bidea ikusi zuten.
Horregatik, konnotazio historiko bizia ere erabili zuten,
Entcilopedia Italiana
k azaltzen duen bezala
[11]
:
≪
|
(...) honela sortu zuten "gizon handien gurtza nazionala",
Dante
,
Petrarca
,
Makiavelo
,
Parini
, etab.), bere garaian "naturalki" Italiko "leinuaren" bereizgarri izan ziren belaunaldien ondorengoei zegozkienak; haien ondoan iraganeko gertaera handien gurtza ere badago (
Legnanoko gudua
,
siziliar bezperak
,
Barlettako desafioa
,
Florentziaren defentsa
,
Genoako matxinada
, etab.), uzte zutelako gertaera horiek gaur egungo belaunaldiek burutu behar zuten 'azken borrokaren' aurreirudikapenak baino ez zirela, haien guduetan inspiratuta
|
≫
|
Augustoar Italiaren banaketa administratiboa.
Antzinako Erromatarren
garaian, "Italiaren" nozioak
penintsula osoa izendatzeraino
eboluzionatu zuen,
Kalabriako
muturretik eta
Bruziotik
,
Alpeetaraino
;
Dioklezianoren
garaitik aurrera, uharteak ere barne hartzen zituen.
Italia, erromatar boterearen sehaska eta hedapenaren lehen eremua izan zen, eta Estatuan modu ezberdinetan integratu zen; Italiako administrazio sistema, probintzietakoetatik ezberdindua mantendu zen Dioklezianoren garaira arte. Probintziak, izatez, botere zentralak eskuordetutako magistratuek gobernatzen zituzten lurraldeak ziren
[12]
, Italiako anexioa eta, ondoren, administrazioa,
erromatar
eta latindar kolonien fundazioaren bidez artikulatzen zen bitartean, lurraldearen aliantza eta konfiskazio hitzarmenak hitzartuz. Italia erromatarra lurralde zabala zen eta etnia eta gizarte barietate nabarmena zuen, tokiko berezitasun handiak mantentzen zituen arren,
erromatar errepublikaren
amaieratik erregimen juridiko bakar baten pean bateratze prozesu bat jasan zuena.
Estatu-nazioaren
kontzeptua benetan
anakronikoa
da antzinako munduari aplikatzen bazaio, baina Italiako memoria historikoa bereziki gogora ekarri zen nazio italiar modernoaren eraketa garaian.
Mendebaldeko Erromatar Inperioa
erori zenean, penintsularen lurralde batasuna ez zen murriztu ez
ostrogodoen
erregealdiarekin, ez
lombardiarren inbasioarekin
eta, ondorioz gertatu zen penintsularen zatiketarekin
[13]
. Hasieran, lombardiarrak, politikoki zein militarki lotuta zeuden herrietatik bananduta mantentzen saiatu ziren, baina, denborarekin, osagai latinoarekin bat egiten joan ziren, eta, erromatar eta ostrogodoen ereduari jarraituz, penintsula berrelkartzen saiatu ziren, euren erresumari oinarri nazional bat emateko
[14]
. Saiakera honek, porrot egin zuen,
frankoek
Adriano I.a
aita santuaren aurrean egindako esku-hartzearen ondorioz, hurrengo mendeetan errepikatzera zuzendutako eredu baten arabera. Eredu horretan,
Aita Santua
, ahal zen neurrian, bere autonomia arriskuan jar zezakeen potentzia etsai baten jaiotza eragozten saiatzen zen
[15]
.
Frankoen konkistaren aurretik
Regnum Langobardorum
penintsulako eta kontinenteko Italia gehienekin identifikatzen zen, eta lonbardiar erregeak,
VII. mendetik
aurrera, jada ez ziren lonbardiarren erregetzat bakarrik hartzen, baizik eta
bizantziarrak
ez ziren lurraldeetan eta Italia osoan (
rex totius Italiae
) beren subiranotasunaren pean jarritako bi herrietakotzat (
latinez
mintzo diren lonbardiarrak eta italiarrak). Garaileak, beraz, pixkanaka erromanizatuz joan ziren, garaituen kultura besarkatuz, latina Estatuko hizkuntza idatzi bakar bezala eta maila juridiko eta administratiboan komunikabide pribilegiatu bezala onartzeari esker
[16]
.
Italiako
Itsas Errepublikak
.
VIII. mendearen
bigarren erdialdetik aurrera, frankoek
Karlomagnoren
titulu inperiala aldarrikatu zuten. Mende eta erdi beranduago,
Karolingiar dinastia
desagertu ondoren, germaniar errege berri bat izan zen,
Oton I.a Saxoniakoa
, autoritate inperiala aldarrikatu zuena. Karolingiar garaitik,
Italiako Erresumaren
kontrola, funtsezko faktorea izaten jarraitu zuen koroa inperialaren konkistan. Titulua nork izan denbora luzez eztabaidan egon zen, eta, luzera,
aristokrazia
italikoak, koroaren kontroletik ihes egin zuen. Hala ere, bere boterea sendotzea lortu zuen, errefortzu dinastiko eta nobleziaren prozesuen bidez. Historiografia nazionalistak
Anskariar dinastiako
Berengario Friulikoa
(850-924) ?erretorikoki ≪Italiaren batasunaren txapeldun eta baieztatzaile bat≫ bezala irudikatua?
[15]
eta
Arduino d'Ivrea
(955-1015) ?Italiako Erresumako subiranoa? Risorgimentoko abertzaleen aitzindari bezala margotu zituzten
[17]
.
Milagarren urtearen ondorengo lehen mendeetan, autonomiaren eta askatasunaren nahiak berak
Itsas Errepubliken
(
Amalfi
,
Genova
,
Pisa
eta
Venezia
) garapen nabarmena ekarri zuen, eta gero
Erdi Aroko komuna
askeena,
Pizkundean
amaituko zen ekonomia eta arteen berpizkundea bultzatuz, XIII. mendean
Gioacchino Da Fioren
eta
Frantzisko Asiskoaren
irudiekin gertatu zen esnatze erlijiosoaren ondorioz aurreratu zena
[18]
.
Goi Erdi Aroan
italiar nazio sentimendua itzalean zegoen, baina garaiko bi potentzien arteko borrokan parte hartuz, Aita Santua eta Germaniako Inperioa, hurrenez hurren,
guelfoak eta gibelinoak
aliatu ziren. Sentimendu hori astiro sortzen hasi zen, nagusiki Erromaren antzinako handitasunaren oroitzapenetik elikatuz, eta Elizak ordezkatzen zuen erlijio identitatean aurkituz, idealki erromatar erakundeetatik heredatua
[19]
.
Siziliar bezperak
,
Francesco Hayezen
margolana. XIX. mendean egindako iraganaren erromantizazio saiakera bat da, Erdi Aroko gatazkak Italiaren bateratzearen testuinguruan jarrita.
Legnanoko guduan
Lombardiako Ligak
Federiko Bizargorria
enperadorearen aurka (1176) lortutako garaipena, eta
Siziliako bezperen
matxinada Frantziako erregeak Sizilia azpiratzeko egindako saiakeraren aurka (1282), bereziki XIX. mendeko erretorika erromantikoak berrartuak izango dira, aberriaren kontzientzia baten lehen iratzartzearen ikur bezala. Errealitate historikoak, ordea, udalerriak eta jaurerriak eratzeak osaera politiko bateratu baten porrota ekarri zuela erakutsi zuen, tokiko interesak nagusi baitziren estatu txikietan banatutako Italian, sarritan elkarren arteko gatazkan. Honela, ez zen proiektu politiko bateratu bat, baizik eta
Suabiako
Federiko II.a subirano suabo-italiarraren ekintza azpiratzeko politika hedatzaile baten desioaren adierazpena, bere lagun ziren jaurerri gibelinoen ezarpena laguntzera bideratua, Italia aita santuaren eraginetik kenduz eta erabat germaniar inperioaren menpe jarriz
[20]
.
Alberico da Barbiano
Era berean, bateratzearen ondorengo XIX. mendeko historiografiak, italiarrek gerra egiteari uko egin ziotela eta euren interes pribatuetara itxi zirenaren ideiari aurre egin zion. Historiografoek
Alberico da Barbiano
buruzagiak
Marinoko guduan
Italiako miliziaren agintepean
Klemente VII.a
Antipaparen
soldatapeko mertzenario frantsesen eta bretoien aurka lortutako garaipena, erredentzio nazionaleko izpiritu batean inspiratzen zela ebatzi zuten. Alberikok "LI-IT-AB-EXT" ("
Italia ab exteris liberata
", "Italia atzerritarretik askatu da") leloa zuen pankarta bat jaso zuen
Urbano VI.aren
eskutik.
Ferdinand Gregoroviusen
arabera, Alberiko da Barbiano buruzagi mertzenarioaren balentriak animatzen zituen espiritu mertzenarioa ahaztuz, hau izan zen "arma nazionalek atzerriko lapur konpainiak konkistatu zituzten lehen aldia; Italia, azkenik, bere hibernaziotik esnatu zen, eta, beraz, Marinoren egun hartatik, milizia italiar berri baten eta gerraren arte berri baten aroa hasi zela esan dezakegu"
[21]
.
Honela idatiz zuen
Ariodante Fabretti
abertzale, historialari eta Italiako Erresumako senatariak,
Risorgimento
ko etorkizuneko heroien figura profetiko bat ikusi zuena garai hartako mertzenarioengan
[22]
:
≪
|
Italiak atsekabez begiratzen zien abenturazale horiei... jeinu bat espero zuen, milizia horiei loria zertan dagoen erakutsiko ziena, eta zitalkeria non dagoen erakutsiko ziena, zelaira eramango zituena, ordena militarrean jarriko zituena eta tinko, trinko eta basatiago bultzatuko zituena hirien patua aldatzeko edo infanteriako soldaduak eta ihesean zeuden zaldun atzerritarrak desordena bihurtzeko. Eta horrela iritsi zen Italiak hasperen egin zion jenioa: Alberiko da Barbiano
|
≫
|
XIII. eta XIV. mendeetako berpizkunde kulturalean,
berpizkundearen
loraldira eraman zuena, Italiaren iraganeko handitasunaren oroitzapena, Erromatar Inperioaren botere eta kultura gune bezala eta munduaren erdigune bezala oso bizirik zegoen, eta herrialdea, olerkari eta letretako gizakientzako inspirazio eta aztergai bat zen, antzinako Italiari gorespenak kantatuz - jada etengabeko kultural bezala ikusia, ez bazen nazio bezala - eta bere egungo egoera gaitzetsiz.
Garaiko intelektualen artean nazio-kidetasun komuneko sentimendu bat heldua zela zirudien, tokiko
herri latina
, berriz, hizkuntza literarioaren mailara igo zen, herriaren kontzientzia kolektibo baten lehen elementu ideala. Letradun eta intelektual hauei esker ere, horien artean
Dante
,
Petrarca
eta
Boccaccioren
figura unibertsalak, eskualde eta tokiko mugak kontuan hartu gabe elkartruke kulturalak izan zituztenak,
italiera
kultua azkar garatu zen, eboluzionatuz eta hedatuz hurrengo mendeetan une politiko zailenetan ere, nahiz eta mende askotan zehar hizkuntza bat izaten jarraitu klase hezi eta menderatzaileenentzat bakarrik, pixkanaka eta bereizi gabe adoptatua izan zelarik. Italiera hitz egiten duten eskualdeak izendatzeko, haien nazionalitatea gorabehera, Dantek eta Petrarcak
Bel paese
esamoldea ere sartu zuten, adierazpen poetiko gisa, Italia adierazteko:
Dante Alighieri
≪
|
Le genti del bel paese la dove 'l si suona
|
≫
|
?Dante Alighieri, Inferno, Canto XXXIII, verso 80
|
|
Francesco Petrarca
≪
|
Il bel paese / ch'Appennin parte e 'l mar circonda e l'Alpe
|
≫
|
?Petrarca, Canzoniere, CXLVI, versi 13-14.
|
|
Aldi berean, Dantek Italiak zuen egoera politikoa deitoratu zuen
Jainkotiar komedia
ren pasarte ezagun batean
[23]
:
≪
|
Ahi serva Italia, di dolore ostello,
nave sanza nocchiere in gran tempesta,
non donna di provincie, ma bordello!
|
≫
|
1474an
Flavio Biondok
L'Italia illustrata
lana bidali zuen prentsara, garai hartan penintsulako hamazortzi probintziei buruzko geografia eta historia liburua. Hala ere, arlo politikoan, Europako gainerako herrialdeetan mailaz maila sortzen ari zirenen ildotik
estatu bateraturik
ez zegoenez, Italiako estatu txikiek Europako estatu nazionalen nagusitasuna ordezkatu behar izan zuten euren agintari politikoen adimen estrategikoarekin, eta
Lega Italicak
aliantza bat adostu zuen.
Cosimo Medicik
(1389-1464), ez kasualitatez
Pater Patriae
edo "aberriaren aita" ezizenez ezaguna
[24]
, eta
florentziar
Errenazimenduko arkitekto garrantzitsuenetakotzat hartua, eredugarria izan zen zentzu honetan: bere kanpo politika, izatez, Italiako estatu ezberdinen arteko oreka etengabe eta sotil bat mantentzera bideratua, profetikoa izan zen, konkordia italiarra, atzerriko estatuek esku hartzea eragozteko funtsezko elementu bezala identifikatzean. Cosimoren estrategiaren garrantzia, bere ondorengo
Lorentzo Handiak
jarraitu zuena (1449-1492), bere batasun politiko eza konpentsatzeko gai zen italiar estatuen arteko akordio baten etengabeko bilaketan, baina penintsulako beste printzeek ez zuten ulertu, eta Lorenzoren heriotzarekin amaitu zen 1492an
[24]
.
Ordutik, Italian, atzerriko domeinu aldi luze bat hasi zen,
Risorgimento
ko historialarien arabera, beraz, amore emate antzu baten ondorio izan beharrean, bateratze prozesu politikoaren atzerapenaren ondorio izan zena.
Risorgimento
ko propagandak, orduan,
Barlettako desafioa
(1503) hartu zuen elementu gisa,
Massimo d'Azeglioren
izen bereko eleberriaren ondorioz,
Napoliko Erresuma
konkistatzeko espainiarren aliatuak ziren hamahiru italiar zaldunek,
Ettore Fieramosca
mertzenario kapitainak gidaturik, irainak leporatzearen ondorioz egindako duelu batean, hainbeste zaldun frantziar garaitu zituztenean
[25]
.
Bitartean, batasunarekiko interesa kultur esparrutik analisi politikora aldatu zen, eta, jada XVI. mendean,
Makiavelo
eta
Guicciardinik
[26]
penintsularen independentzia politikoaren galeraren arazoa eztabaidatu zuten, bien bitartean
Frantzia eta Espainiaren arteko gudu-zelai bihurtu zena
eta, azkenik, azken honen mende erori zena
[27]
. Programa ezberdinekin, Makiavelo eta Guicciardini, estatu
zentralizatu
baten eta
federal
baten defendatzaileak hurrenez hurren, bat etorri ziren indibidualtasun nazionalaren galera, indibidualismoaren eta italiar populazio ezberdinen estatu zentzu faltaren ondorioz gertatu zela esatean. Horixe da Printzearen zeregina, Makiavelok bere oharra bota ziona:
≪
|
Italia hartu eta barbaroen eskuetatik askatzeko aholkua.
|
≫
|
?N. Makiavelo,
Opere scelte
|
Europa
Akisgrango Hitzarmenaren
ondoren, 1748.
1713an
Utrechteko Ituna
sinatu zen, italiar esparru geopolitikoan elementu berriak sartu zituena: austriarrek espainiarrak ordezkatu zituzten
Milango dukerriaren
jabetzan,
Savoiako Etxeko
Dukea errege titulura igo zen eta bere domeinuak handitu egin ziren. Bigarren orden aldaketa bat eman zen Italian,
Risorgimento
ko aditu askoren arabera,
Akisgrango Hitzarmenarekin (1748)
, Carducciren iritziz, Italiaren bateratzearen aurreko italiar aldiaren amaiera eta honen hasiera bezala. Kontzientzia politiko nazionalaren garapena, burgesian bereziki, ideia liberalen hedapenarekin eta
Ilustrazioarekin
bat etorri zen.
1765ean,
Pietro Verri
Argien Garaiko
egileak sortutako
Il Caffe
aldizkariaren 2. zenbakian,
Gian Rinaldo Carliren
italiarren aberria argitaratu zen, "
Italiar bat Italian ez da inoiz atzerritar bat
" esaldiarekin amaitzen zena.
Gaetano Filangierik
1780an
La Scienza della Legislazione
(Legeriaren Zientzia) lana argitaratu zuen, non
feudalismoaren
eta monarkia konstituzionalaren hondakinen abolizioaren alde egiten zuen, bere liburua, Italian berehala arrakasta handia izan zuena, 1784an aurkibidean jarria izan zen. 1780an,
Gian Francesco Galeani Napionek
Osservazioni intorno al progetto di pace tra S[ua]. M[aesta]. e le potenze barbaresche
lanean konfederazio bat proposatu zuten Italiako itsas estatuen artean, aita santuak zuzenduta, itsas merkataritza
pirata berbereen
jardueratik defendatzeko
[28]
.
1782an, berrogei zientzialari italiarrek
Italiako Elkartea
sortu zuten
Veronan
, bere lehen presidente
Antonio Maria Lorgna
matematikariak bezala, "
Italiaren desabantaila, bere indarrak bananduak dituela
" sinetsiz, eta, beraz, "
banatutako italiar ospetsu askoren ezagutza eta lana elkartzea
" beharrezkoa zela, gizon beti aktiboen printzipio bultzatzaile batera "
joz, eta, batzuetan, gogotsu jardunez Aberriarenganako maitasuna
". Behin hori lortuta, Lorgnak honela amaitu zuen: "
Itsasoz haraindiko Jaun maiteok, itxaron pixka bat eta beste ikuspuntu batetik ikusiko duzue Italia hemendik urte batzuetara. Nahikoa da elkarrekin egotea
"
[29]
.
1798: anti-italiar borboitar zentsura,
Il corsaro di Marsiglia
komediaren jatorrizko orria, G. Lorenzi zentsorearen idatziekin, Italiari, askatasunari eta Frantziari erreferentzia guztiak ezabatuta.
Aurreko garaian garatutako ideia horiek
Frantziako Iraultzak
goratu zituen, eta bat-bateko bizkortze bat izan zuten,
Napoleon Bonaparte
Italiara sartu zenean, bere
lehen Italiako kanpainan
,
1796an
. Frantziako Iraultza Italian lehertu ondoren,
jakobinoen
taldeak sortu ziren, helburu iraultzaileak zituztenak:
Filippo Buonarroti
, arrakastarik gabe,
Toscanan
matxinada bat egiten saiatu zen, Frantziara atxilotu eta kanporatzera eraman zuena; Napolin, 1792ko abenduan, elkarte patriotiko bat sortu zen, euren artean
Emanuele De Deo
,
Vincenzo Galiani
eta
Vincenzo Vitaliani
, 1794an prozesatu eta urkatu zituztenak edozein matxinada saiakera ohartarazteko
[30]
[31]
. Urte berean, beste talde abertzale iraultzaile batzuk aurkitu zituzten, ondorengo urkaketekin:
Turinen
Francesco Junod
eta
Giovanni Chantel
,
Biellan
Francesco de Stefanis
. 1794an,
Bolonian
,
Luigi Zamboni
eta
Giovanni Battista De Rolandisen
matxinada saiakera gertatu zen, bi konspiratzaileen heriotzarekin ere amaitu zena. Azken hauek, Boloniako hipotesiaren aldekoen arabera,
Italiako banderaren
sortzaileak zirenak, matxinada horretan lehen aldiz erabiliko zena
[32]
[33]
.
20 frankoko
marengo
txanpona,
Italia
hitza duen lehena.
XVIII. mendearen amaierara arte, Napoleonen tropak penintsulara iritsi ziren arte, ez zen Italiako nazio sentimendua biztanleriaren gero eta eremu zabalagoetara hedatzen hasi, ordura arte
Ilustrazioaren
ideien eraginpean zeuden intelektual, aristokrata eta burgesen zirkulu txiki batek soilik hauteman zituenak, Napolin aurkitu zutenak ikasketa akademikorik handiena
[34]
. Garai horretan legatu garrantzitsuago bat, "frantziar" eragina erakusten duena, italiar hiru-koloreko banderan dago, Napoleon Bonapartek berak Italiako iparraldean eta herrialdean
sortutako errepublika txiki eta laburren
bandera ofiziala bilakatuko zena; "Italia" hitza duen lehen moneta ere Napoleonen garaikoa da: 1801ean
Marengoko guduan
garaipena ospatzeko 20 franko balio zituen urrezko
marengoa
izan zen. Txanpon horretan austriarren aurkako garaipena ospatzen zen honako hitzekin:
L'Italie delivree a Marengo
(
italieraz
:
L'Italia liberata a Marengo
, )
[35]
.
Aurretik zeuden subiranoak boteretik kendu ondoren, frantsesek, etengabe Italiako iparraldearen zati handi batean finkatuak, Frantziako ereduaren araberako errepublikak sortu zituzten (
errepublika ahizpak
deritzenak), garaiko bizitza irauliz eta ideia berriak ekarriz, baina baita kostua tokiko herrien gain jarriz ere, horrela italiar jakobino abertzaleen itxaropenei huts eginez, matxinada bezalako gertaerak sortzeraino, adibidez
Veronako Pazkoa
[36]
.
Napoleondar aroaren gainbeheran, sentimendu nazionalista berri hauek hedatu egin ziren, italiar lurretan militarki aurre egiten zuten estatuen populazioen babesa lortzeko asmoz. 1796an, adibidez,
Melchiorre Gioiak
irabazi zuen
Milango
Hezkuntza Elkarteak "
gobernu askeetako zein egokitzen da hobekien Italiaren zoriontasunera
" gaiari buruz egindako lehiaketa, instituzio demokratikoek gobernatutako Italia aske eta errepublikarraren tesia babesten zuen hitzaldi batekin, bere muga geografiko, linguistiko, historiko eta kulturalengatik zatiezina.
1813ko
urriaren 11n
,
Eugenio de Beauharnaisek
italiarrak
Gradisca d'Isonzon
elkartu eta Austriako indarren aurka borrokatzera gonbidatu zituen, eta hauxe esan zuen: "
[...] Italia! Italia! Izen sakratu hori, antzinatean mirari horiek sortu zituena, gaur egun gure elkartze-oihua da... Bere etxeagatik, familiagatik, bere loriagatik eta bere herrialdearen independentziagatik borrokatzen duen gizon ausarta beti garaiezina da...
";
Nugent
, indar austro-britainiarren komandanteak, aldarrikapen horri erantzun zion
1813ko
abenduaren 10ean
,
Ravenatik
, italiarrei aldarrikapen bat zuzenduz, promes eginez "
...dena izango duzue nazio independente bihurtzeko...
"
[37]
.
Lord Bentickek
, armada britainiarreko komandanteak Italian,
Livornon
lehorreratu ondoren,
1814ko
martxoaren 14an
, italiarrei dei egin zien,
Espainia independendizatu
berriarekin paralelismo bat eginez, eta honela amaitu zuen: "... Zuen indarrak gureekin bat egiten dutenean, Italia bihurtuko da lehen zena eta orain Espainia badena"
[38]
. Aurretik, Bentickek berak, 1812an,
Italian Levy
indarra sortu zuen (
Leva Italiana
), italiarrez osatutako hiru erregimentuz osatutako indar militar bat zena
[39]
. Armada ingelesean bildu gabeak zeuden,
Vittorio Amedeo Sallier della Torreren
agindupean, askapen independenteko armada nukleo bat sortzeko asmoz. 1815eko abenduan desegin zen
[40]
.
Joachim Murat
Aldi honetan, kontzientzia politiko nazionalaren aldeko dei sendoagoa aurkitzen da
Riminiko aldarrikapenean
, nahiz eta arreta handirik gabe pasa zen
[41]
.
1815eko
martxoaren 30ean
,
austro-neapolitar gerran
,
Joachim Muratek
dei egin zien italiar guztiei ("[...] italiarrei, jada zalantzarik ez izan, italiarrak izan...")
Napoliko Erresuma
salbatzeko, atzerriko okupatzailearen aurrean bere independentzia nazionalaren bermatzaile bakarra baita:
≪
|
Italiarrak, Probidentziak azkenean nazio independente izatera deitzen zaituzte; Alpeetatik hasi eta Eszila itsasarteraino, entzun ezazue oihu bat: Italiaren independentzia!
|
≫
|
Beti ere klase kultu italiarren begikotasuna bere kausara erakartzeko asmoz, austriar gobernua 1816ko urtarrilean Milanen
Biblioteca Italiana
izeneko aldizkari bat argitaratzen laguntzera iritsi zen, kontrako efektua izan zuena eta
Il Conciliatore
ren jaiotza eragin zuena erreakzio bezala.
Napoleondar aroaren azken urteetan,
Ugo Foscolo
Dell'indipendenza del regno d'Italia
idatzia konposatzen hasi zen, hil ondoren "
della servitla dell'Italia"
izenburuarekin atera zena, hitzaldi bilduma bat da, horien artean
Discorso agli italiani di ogni siev
e, herrialdearen izaera aintzat hartzera gonbidatutako italiarrei zuzenduak, herrialdearen atzaparretatik atera eta independentziaren alde pentsatzera gonbidatzen dituena
[42]
.
Kontzientzia nazionalaren garapenaren protagonistak
[
aldatu
|
aldatu iturburu kodea
]
Kontzientzia nazionalaren sorrera ez zen prozesu unitario, lineal edo koherenteki definitua izan; programa, itxaropen eta ideal ezberdinak, batzuetan elkarren artean bateraezinak ere, benetako arragoan joan ziren:
nazionalista
erromantikoak
,
errepublikanoak
,
protosozialistak
,
masoiak
,
antiklerikalak
,
liberalak
,
monarkikoak
eta
aita santuaren aldekoak
,
laikoak
eta
klerikalak
, eta
Savoiako Etxeak
Lombardiarantz
zuen anbizio espantsionista,
Lombardia-Venezia Erresuman
austriar domeinutik askatzeko nahia zuena, iraultza tekniko-industrialak eskaintzen zituen aukerak aprobetxatuz egoera sozioekonomikoa hobetzeko gogo orokorrarekin batera
[43]
. Aldi berean, gainditu egin zen penintsularen zatiketa. Estatu horietako batzuk liberalak ziren, eta horrek bultzatu zituen penintsulako iraultzaileak aberriaren ideia zabalago bat lantzera eta garatzera, eta Europako beste errealitate batzuetan gertatu zenaren antzeko estatu-nazio baten jaiotzaren zain egotera, hala nola Frantzian, Espainian eta Britainia Handian.
Francesco Lomonaco
izan zen, gobernu bakar baten pean Italia batu baten alde egiten lehenetarikoa, lehena ez bazen
[44]
.
Colpo d'occhio sull'Italia
idazlanean,
Rapporto al cittadino Carnot
liburuan jasoa, honela idatzi zuen:
≪
|
Europan oreka politikoa egon dadin, beharrezkoa da Italiak gobernu bakar batean bat egitea [...] Italiarrek, gobernu bakar eta egokia dutenez, naziotasunaren espiritua lortuko dute, eta aberria dutenez, askatasuna izango dute, bai eta horretatik eratortzen diren ondasun guztiak ere.
|
≫
|
Lomonacoren ondoren, prozesu honetako figura nagusiak asko izan ziren:
Giuseppe Mazzini
, Italiako eta Europako mugimendu errepublikar demokratikoaren ordezkari nagusia;
Giuseppe Garibaldi
, errepublikazale, masoniko eta sozialisten aldekoa, Europan eta Hego Amerikan heroitzat hartua askatasunaren aldeko ekimenengatik;
Camilo Benso (Cavourreko kondea)
, estandar liberalean mugitzeko gai zena eta finantziazioa lortu zuena
Sardiniako Erresuma
hedatzeko
[45]
.
Viktor Emanuel II.a
, garaian
Sardiniako
erregea, aldeko testuingurua zehazteko gai izan zena Italiako Erresuma baten alde.
Errepublikar unitaristak eta monarkiaren aurkako federalista erradikalak izan ziren,
Nicolo Tommaseo
eta
Carlo Cattaneo
kasu;
Vincenzo Gioberti
,
Antonio Rosmini
eta
Vincenzo d'Errico
bezalako katolikoak, Aita Santuak (neoguelfismoa) edo Savoiatarren dinastiak berak zuzendutako Italiako estatuen konfederazio bat espero zutenak;
Giacinto Albini
eta
Petro Lacava
bezalako irakasle eta ekonomistak izan ziren
[46]
.
XVIII. mendearen amaieran eta hurrengoaren hasieran, Frantzian gertatu zenaren antzera, elkarte sekretuak sortu ziren, gehienak inspirazio jakobino eta masonikokoak, horien artean
Filadelfoak
,
Sublimi maestri perfetti
logiarekin
bat egin zuten
Adelfoak
. Sozietate sekretuen fasea gainditu ondoren, bereziki 1820 eta 1831 artean garatua, hurrengo bi hamarkadetan,
Risorgimento
ko prozesua sustatu zuten bi korronte nagusiek, demokratikoak eta moderatuak, forma hartu zuten kontzientzia eta eragin politiko osoz
[47]
.
Vienako kongresuko irudia.
1815eko
Vienako kongresuak
estatuen sisteman oinarrituriko ordena jakin bat ezarri zuen Europako lurraldeetan: garaiko estatu indartsu handiek (
Britainia Handia
,
Frantzia
,
Austria
,
Prusia
eta
Errusia
) nahi zituzten bakea eta botere arteko oreka iraunkorrak izan zitezen komeni zitzaien ordena. Herriak, nazioak edo kulturak, esan gabe doa, ez zituen kontuan hartzen ordena horrek. Aginpidearen kontzepzio autoritarioan oinarriturik eta
Metternichek
iradokitako Vienako sistemaren arabera, herriek ez zuten tratamendu politikorik merezi, monarkia edo inperio ziren Estatu indartsuei baizik ez baitzegokien hori.
Vienako ordenaren arabera, Estatu baten egoera politikoak beste estatuetan ordena arriskuan jartzen zuenean,
Aliantza Santua
izeneko nazioarteko errepresio-tresna bat sortzea aurreikusten zen, non potentzia garaileen indar armatuek parte hartuko zuten
[48]
. Ituna Austria, Prusia eta Errusiaren artean adostu zen; geroago,
1815eko
azaroaren 20an
,
Britainia Handiak
Aliantza Laukoitza
deitu zenarekin bat egin zuen, 1818an
Luis XVIII.ak
Frantzia sartu zuenean
Bosgarren Aliantza
bihurtu zena. Kongresuak aldizkako bilerak ere adostu zituen (
Europako Ituna
deiturikoa), nazioarteko ordenaren egoera kontrolatzeko, desadostasunak konpontzeko eta bakea ziurtatzeko asmoz: hain tresna eraginkorra, ezen
Krimeako Gerrara
arte Europako potentzien arteko gatazkak saihestu baitziren.
Vienako Kongresuan Italiaren lurralde banaketa dinastikoa gordetzea erabaki zuten. Hegoaldean,
Bi Sizilietako Erresuma
borboitar
erreinua,
Siziliak
eta antzinako
Napoliko erresumak
osatua; erdialdean,
Aita Santuaren Lurraldea
, aita santuen erregetzapekoak;
Toskanako Dukerri Handia
eta gainerako dukerri txikiak (Modena, Parma eta Guastalla),
Habsburgotarren
mendekoak; iparraldean,
Lombardia-Venezia Erresuma
,
Austriako Etxearen
mendekoak; azkenean,
Piamonte-Sardinia
,
Savoiako etxearen
eskuetan.
Estatu multzo hori, Italian tradizioa zen bezala, heterogeneoa zen zentzu askotan. Guztiek nazio bat osatzen zutelako ideia ez zen berria, baina sentimendu nazional hori
1820
-
1830
ondoko urteetatik aurrera hasi zen batez ere azaleratzen,
erromantizismoaren
eta izaera nazionalistako aldizkari zein argitalpenen bidez, eta joera horretako lehen higikundeen sorrerarekin.
Karbonarien bandera.
Panorama patriotiko sektario honetan,
Ikazkinak
(
italieraz
:
Carbonari
) izan zen elkarte politiko sekretu nagusia, jatorriz
1814an
Napolin
sortua
Joachim Muraten
politika filonapoleonikoari aurka egiteko; hau erori eta Italiako penintsulako estatu batzuetan errege antiliberalak austriar tropen esku-hartzearen bidez tronura itzuli ondoren, Ikazkinak penintsulan hedatu ziren, konspiratzaile izaera hartuz, estatu hauek estatu konstituzional bihurtzeko asmoz, altxamendu iraultzaileen bidez
[49]
.
Lehen ikazkin-matxinada
Maceratan
saiatu zen, Aita Santuen Lurraldean,
1817ko
ekainaren 24tik
25erako gauean, baina aita santuaren poliziak, prestaketen berri izan zuenean, ekintza itzali zuen jaio aurretik. Hamahiru konspiratzaile heriotzara kondenatuak izan ziren, eta, ondoren,
Pio VII.a
Aita Santuak barkatu zituen.
Urte bereko uztailean, austriar tropek, oraindik Napolin zeudenak
Borboiak
tronura itzuli ondoren,
Bi Sizilietako Erresumatik
erretiratzea osatu zuten, eta
Laval Nugent von Westmeath
austriar jenerala bi Sizilietako armadaren komandante goren eta gerra ministro bihurtu zen.
Cadizko
espainiar portuan,
1820ko
urtarrilaren 1ean
,
Simon Bolivarren
matxinada Hego Amerikan
zapaldu behar zuten indar militarren ofizialek ez zuten ontziratu nahi izan
[50]
. Euren erabakia Espainia osora hedatu zen,
Fernando VII.a
erregea 1812ko
Cadizko Konstituzioa
berriz ere urte bereko martxoaren 10ean onartzera behartuz
[51]
. Gertaera hauen albisteak ikazkin italiarren arima piztu zuen eta 1820-1821 urteetako altxamendu konstituziogileak eragin zituen, guztiek erregimen absolutisten pixkanakako liberalizazioa helburu izan zuten arren, hala ere, Estatutik estatura eta hiritik hirira konnotazio ezberdinak hartu zituzten.
1816tik aurrera, Siziliak naziotik kanporatua izateko eta konstituzio oro galtzeko zoritxarra izan zuen. Siziliaren independentzia eskatzen dugu, eta botoak ez dira Palermorenak bakarrik, Sizilia osoarenak baizik, eta Siziliako herritarren gehiengoak independentziaren aldeko botoa eman du.
? Palermoko gobernuaren gutuna erregeari.
Sizilian
matxinada separatista
bat lehertu zen 1820ko
uztailaren 15ean
,
Palermon
1812ko Siziliako Konstituzioa
berrezarri zuen gobernu bat eratuz. 1820ko
azaroaren 7an
, Borboiek armada bat bidali zuten
Florestano Peparen
aginduetara (geroago
Pietro Colletta
jeneralak ordezkatu zuena), Sizilia birkonkistatu zuena gudu odoltsuen bidez eta monarkia absolutua berrezarri zuena, Sizilia Napoliren mende jarriz
[52]
.
Napolin, 1820ko
uztailaren 1ean
hasi ziren
Michele Morelli
(1790-1822) eta
Giuseppe Silvati
(1791-1822) ofizial gazteen eskutik, hiria hartzearekin amaitu ziren:
Guglielmo Pepe
jeneralak, matxinatuen buruak, lortu zuen
Fernando I.ak
konstituzio bat sinatzea
[53]
.
Giuseppe Silvati
eta
Michele Morelliren
urkamendia, 1822an.
Guglielmo Pepe
Antrodocoko guduan
.
Altxatu ziren estatuetan ordena berrezartzeko, Aliantza Laukoitzaren europar potentziak, 1820ko abenduan bildu ziren
Troppauko Kongresuan
. Fernando I.a, 1821eko urtarrilean
Ljubljanan
hurrengo Kongresura deitua, gobernu iraultzaileak hara joateko baimena eman zion, zinpean, konstituzioa europar biltzarraren aurrean defendatzeko. Erregeak, baina, napolitar Parlamentuarekin irtetean hartutako konpromisoak ezeztatuz, austriarren esku-hartze militarra eskatu zuen, hauen tropak penintsulatik jaitsi zirelarik. Austriarrek Pepek zuzendutako armada napolitarra garaitu zuten
Antrodocoko guduan
1821eko
martxoaren 7an
eta Napoli konkistatu zuten
martxoaren 23an
. Konstituzioa baliogabetua izan zen eta 30 iraultzaile hiltzera kondenatu zituzten (horien artean Pepe, Morelli eta Silvati)
[54]
.
Palermon,
1821eko
abuztuan, hogei "ikazkin-salmenta" antolatu ziren, gobernua boteretik kentzeko eta Espainiako konstituzioa ezartzeko; matxinada
Bonaventura Calabro
apaizak gidatu zuen, 1822ko
urtarrilaren 12rako
aurreikusitako matxinada bat antolatu zuena,
Siziliar bezpera
berri bat sortuz. Hala ere, bileren segidak polizia borboitarraren susmoa piztu zuen, konspiratzaile bat traizionatzeko konbentzitu zuena.
Urtarrilaren 11ko
gauean hasi ziren lehen atxiloketak eta aitorpenak, biharamunean gertatutako matxinada saiakera herabe bat erreprimitu eta konspiratzaileak espetxeratu egin zituzten. Urtarrilaren 31n, bederatzi konspiratzaile, horien artean bi apaiz, hiltzera kondenatuak izan ziren, eta euren buruak, burdinazko kaioletan itxita,
Porta San Giorgion
eskegita egon ziren
1846
arte
[55]
.
Basilicatan, Ikazkinen matxinaden sustatzaileen artean Domenico Corrado doktorea eta Francesco eta
Giuseppe Venita
anaiak zeuden, iragan borboitarren soldaduen artean, alferrik saiatu zirenak eskualde osoa altxatzen Konstituzioa babesteko. Bere jarduera subertsiboak itzaltzeko, Borboien gobernuak Roth austriar jeneralak zuzendutako erregimentu bat bidali zuen.
Calvellon
aurkitu ondoren, hiltzera kondenatu zituzten beste iraultzaile batzuekin batera fusilatze bidez. Corrado
Potenzara
eraman zuten eta bertan fusilatu zuten, 1822ko martxoa eta apirila artean
[56]
.
Napolin errebeldeen helburu bakarra konstituzioa aldarrikatzea zen bitartean, Turinen 1821eko urtarrilean lehertu zen matxinadak austriarren aurkako tentsioak eta antsietateak hartu zituen, hiri horretan jada lehenago agertu zirenak savoiatarren poliziak odolez itzalitako ikasleen altxamenduekin. Azken matxinada honek
Viktor Emanuel I.a Savoiakoaren
abdikazioa eragin zuen.
Risorgimento
ko ikurrak ziren gizon batzuek parte hartu zuten, horien artean
Santorre di Santa Rosa
. Altxamenduak
Carlos Felix Sardiniakoa
erregea Turinera itzultzean eta
Austriako tropen esku-hartzearekin
amaitu ziren, berak hala eskatuta.
Milanen ere, alderdi abertzale eta anti-austriar batek parte hartu zuen altxamenduetan, hauen inspiratzaileen artean
Piero Maroncelli
Forlikoa
aipa daiteke, Austriako Poliziak atxilotu zuena. Dokumentu konprometigarri batzuen aurkikuntzak, agintariei
Federico Confalonierik
ere parte hartu zuen matxinada zapaltzea ahalbidetu zien. Confalonie, matxinadak porrot egin eta berehala,
Spielbergeko gotorlekuan
giltzapetua, Maroncelli eta
Silvio Pellico
hilabete batzuk lehenagotik atxilotuta zeuden lekua
[27]
. Ondorengo errepresioek erbestera bultzatu zituzten italiar abertzale asko,
Antonio Panizzi
kasu, atzerrian jarduten jarraitu zuena, propagandistikoki konprometituz eta Italiako arazoa konpontzeko interesa zuten atzerriko potentzietako pertsona ospetsuekin harremanak ezarriz.
Modena eta Reggioko dukerrian
poliziak konspirazio ikazkin bat aurkitu zuen, honen errepresioa bederatzi heriotza zigorrekin amaitu zelarik: zazpi presok ihes egitea lortu zuten, eta, beraz, euren irudia zintzilikatu zuten; beste bati hamar urteko kartzela-zigorra ezarri zitzaion trukean, eta burua moztuta exekutatu zuten bakarra,
Giuseppe Andreoli
apaiza izan zen
[57]
.
Matxinada liberalen garaia 1823ko irailaren amaieran amaitu zen, Espainian Cadiz errenditu ostean,
Trocaderoko guduaren
ondorioz, non
Karlos Alberto Sardiniakoak
ere parte hartu zuen. Gudu hori Luis XVIII.aren frantziar indarrek irabazi zuten eta Aliantza Santuak Espainian
monarkia absolutua
indarrez berrezartzeko zuen boterearen ondorioz.
Hirurteko Liberalari
Hamarkada Deitoragarria
jarraitu zion Espainian.
Eugene Delacroixen
Askatasuna herriaren gidari
margolana,
1830eko iraultzak
gai gisa dituena.
Emilia-Romagnan
, 1824an,
Ravenako
poliziaren zuzendari
Domenico Matteucci
Carbonari
en konspirazio baten ondorioz hil ondoren,
Agostino Rivarola
kardinala erreprimitzera bidali zuten. Rivarolak
1825eko
abuztuaren 31n
epaiketa egin eta gizarte maila guztietako 514 pertsona zigor ezberdinetara kondenatu zituen. Ondoren, hiltzera kondenatutako zazpi lagunei zigorraren kommutazioa eta barkamena eman zitzaien beste askorentzat
[58]
. Erroman, 1825ean, justizia pontifizioak masoneria zapaldu zuen,
Angelo Targhini
eta
Leonida Montanari
burua moztu zieten, behin baino gehiagotan damutzeko eskatu ondoren.
1828an matxinada berriak gertatu ziren
Cilentoan
, 1820an Bi Sizilietako Erresuman eman zen Konstituzioaren berrezartzea lortzeko. Matxinatuen saiakera tragikoki amaitu zen hogeita hamahiru heriotza-epaiekin, eta
Boscoko
herria kanoikadekin suntsitu zuen
Del Carretto
mariskalak.
Modenako dukerrian
, 1831ko
otsailaren 3an
, porrot egin zuen
Ciro Menottiren
altxamendu herrikoi bat saiatu zen: Menotti eta Vincenzo Borelli urkatuak izan ziren.
Emilia-Romagnan, 1831n,
Italiako Probintzia Batuen
estatu txikia erreprimitua izan zen 1831ko
martxoaren 25ean
Celleko guduan
,
Riminin
. Gudu honetan tropa austriarrak lehen aldiz aurkitu ziren soilik italiarrez osatutako gudaroste bat. Aurreko egunetan
Giuseppe Sercognani
Pesaroo
Guardia Nazionaleko komandanteak zuzendutako boluntario zutabea, Erromarantz zihoazela Probintzia Batuen gobernuaren izenean,
Rietin
garaitu zuten (1831ko martxoaren 8-11) aita santuen tropek. Altxamendu hauen ondorioz, Erroman zeuden europar potentzien ordezkariek 1831ko maiatzean
Gregorio XVI.a
aita santuari memorandum bat eman zioten, non Aita Santuari erreforma administratibo sakonak eskatzen zizkioten, 1831ko uztailaren 5eko ediktu baten bidez partzialki onartuak izan zirenak
[59]
.
1832an Romagnako matxinada berriz hasi zen, indar
sanfedistekin
batera
Albani
kardinalak erreprimituta. Urtarrilaren 20an eta 21ean Guardia Zibilarekin izandako lehen liskar baten ondorioz
Cesena eta Forliko sarraskia
gertatu zen. Beste gudu batzuk urtarrilaren 24an
Faenzan
gertatu ziren eta urtarrilaren 25ean Forli hirian. Aita Santuaren eta Austriako tropak elkartu eta Bolonian urtarrilaren 26an sartu ziren, matxinadarekin amaituz
[60]
. Austriarren Boloniako esku-hartzea orekatzeko, frantziarrek, otsailaren 26an, itsas espedizio batekin
Ancona
okupatu zuten, eta bertan sei urtez egon ziren.
Nolan
, 1832ko abuztuan, matxinada txiki bat gertatu zen,
Angelo Peluso
fraideak zuzendua. Azkar erreprimitu zuten eta fraidearen heriotza zigorrarekin amaitu zen,
Luigi d'Ascoli
eta
Domenico Morici
taldekideekin batera; beste 28 matxinoei zigor txikiagoak ezarri zitzaizkien.
Giuseppe Mazzinik
1830an
Ikazkinekin bat egin zuen. Berak zuzentzen zuen
Giovine Italia
(≪
Italia Gaztea
≫) zen, dudarik gabe, higikunderik garrantzitsuena; ideia liberal-errepublikarrak, sentimendu nazionala eta italiar errepublika bat sortzeko ideia konbinatzen zituen. Mazzinik ikazkinen sektarismoari uko egiten zion, behetik zetorren indar iraultzaile bat babestuz,
masa herritarren
eta herriaren parte-hartze zuzenean oinarritua. 1834an, Mazzinik antolatua eta Ramorinok landan zuzendua,
Savoiaren inbasioak
ez zuen matxinada errepublikarrik eragin
Sardiniako Erresuman
. Aldi berean,
Genovan
, Garibaldik Savoiatarren Armadaren matxinada bat antolatu zuen. Saiakera iraultzaile hauen porrotak, Garibaldiren ihesa eragin zuen, Savoiako poliziatik ihesi,
Hego Amerikara
erbesteratu zen
[61]
.
1835eko martxoan
Leopoldo Borboi-Bi Sizilietakoa
Siziliako Erresumako teniente kargutik kendu zuten, bost urte lehenago Fernando II.a anaiak emandako kargua. Leopoldok uharteko liberalen adostasuna lortu zuen, eta, horregatik, Metternichtarren susmoak zituzten Orleanseko ondorengo batekin ezkonduko zenarena, bere botereak handitzeko saiakera gisa. 1837ko
uztailaren 12an
,
koleraz
kutsatutako itsasontzi bat portura iristeari buruzko zurrumurru kontrolatugabeen ondorioz,
Messinan
matxinada piztu zen, egun gutxiren buruan, 1812ko Konstituzioa berrezartzea eskatzen zuten Catania eta Siracusako matxinadek jarraituta; Siziliako altxamendu hauek Del Carrettok erreprimitu zituen eta abertzale askoren fusilamenduarekin amaitu ziren. Hil bereko 23an,
Abruzzo
ko
Pennen
altxatu ziren,
Domenico de Caesarisen
buruzagitzapean; matxinada Tanfano Koronelak erreprimitu zuen eta zortzi errebelderen fusilamenduarekin amaitu zen. Tanfano lau urte beranduago hil zuten,
L'Aquilan
, 1841eko
irailaren 8an
, borboitarren aurkako altxamenduan, beste hiru matxinatu ere fusilatu zituzten egun berean
[62]
.
Italia 1843an.
Florentzian
, 1844ko
azaroaren 28an
,
Toskanako Dukerri Handiaren
,
Modena eta Reggioko Dukerriaren
eta
Parmako eta Piacenzako Dukerriaren
gobernuek
Florentziako Ituna
sinatu zuten, 1815ean Vienako Kongresuak
Lunigiana
eta
Garfagnanako
hiru estatuen artean aurreikusitako lurralde aldaketa txikiei buruzkoa. Kronologikoki, italiar populazioak, kontsulta plebiszitariorik gabe, Vienako akordioen arabera erabakitako subiranotasun aldaketa baten menpe egon ziren azken aldia da.
1845eko irailean
Pietro Renzik
, ehun bat abertzalerekin,
Rimini
okupatu zuen, gainontzeko Romagnan matxinada pizteko itxaropenarekin
[63]
, altxamenduek ez zuten nahi bezalako eraginik izan, eta matxinada aita santuaren mertzenario eta boluntarioek ezabatu zuten; altxamendu hauetan zehar
Luigi Carlo Farinik
, garai hartan
Luccan
erbesteratua, "
Di Rimini Principi Manifestua
" idatzi zuen
[64]
:
≪
|
Dei diezaiogun Jainkoari, beraz; dei diezaiegun Europako Aita Santuari eta printzeei gure kausa eman diezaiegun zapalduen sentimenduaren eta afektuaren suhartasun guztiarekin, eta erregutu eta erregutu diezaiegun printzeei ez gaitzatela herrestan eraman erakusteko herri bat denek abandonatzen dutenean eta akidurara murrizten denean, badakiela osasuna aurkitzen.
|
≫
|
I promessi sposi
1827an, italiar eleberri historiko baten lehen adibidearen lehen edizio inprimatua argitaratu zen:
I promessi sposi
, Lombardian girotua espainiar dominazioan.
Risorgimento
aren garaian eleberri honi buruz egindako interpretazioaren arabera, Manzonik Milango espainiar desgobernuaren garai historikoa aukeratu zuen austriar domeinuaren Italiako iparraldeko gobernu zapaltzaile bera aipatzeko asmoz. Beste literatur kritikari batzuek, aldiz, Manzonik deskribatu nahi zuena garai guztietako gizarte italiarra zela uste dute, denboran zehar mantendu diren akats guztiekin
[65]
. Ziur dagoena da eleberri hau idaztean Alessandro Manzonik 1840ko edizioarekin osatu zuen ikerketa linguistikoa hasi zuela batasun politikoaren funtsezko oinarri gisa
hizkuntza nazional bat definitzeko
.
1832an Turinen
Silvio Pellicoren
autobiografia argitaratu zen,
Le mie prigioni
(Nire kartzelak), Austriako Spielberg gotorlekuko presondegi gogorreko preso politikoen bizi-baldintza gogorren deskribapenarekin: garai hartako irakurleentzako pasarterik hunkigarrienen artean, Maroncelliren hanka baten anputazioa. Liburuak oihartzun handia izan zuen, bai Italian, bai Europako aretoetan, eta austriarren aurkako sentimenduak areagotu zituen italiar abertzaleengan. 1849an, Metternichek esan zuen liburuak galdutako gudu bat baino gehiago kaltetu zuela Austria
[66]
. Hurrengo urtean, 1833an,
Ettore Fieramosca o la disfida di Barletta
argitaratu zuen
Massimo d'Azegliok
italiarren abertzaletasuna pizteko Erdi Aroko gertakari historiko bati berrekin ziona
[67]
.
1848ko Konferentzia Zientifikoaren oroitzapen txanpona.
Toscanako Dukerri Handiaren
erregimen "liberalak",
Zientziaren Aurrerapenerako Italiako Elkartearen
sorrera ahalbidetu zuen,
1839an
Pisan
sortu zen elkartea. Honek, "Italiar zientzialarien lehen biltzarra" (1839) antolatu zuen, eta bertan penintsulako zenbait estatutako ikerlariak egon ziren: "Italiarren" ezaugarri komunaren pean bildutako zientzia-gizonen lehen bilera publikoa. Kongresuak, urtero, estatu ezberdinetan jarraitu zuten: Turin, Florentzia, Padua, Lucca, Milan, Napoli (hnadiena izan zena, 1600 partehartzaile ingururekin), Genoa eta, azkenik, 1847an, Venezia; hurrengo urteko matxinada altxamenduek eta, ondorioz, erregimenen gogortzeak, ondorengo biltzarrak eragotzi zituzten Florentzian 1861ean ospatu zen biltzarrera arte.
Bere eduki zientifikoaz gain, kongresu hauei esker, sortzen ari zen Italiako klase intelektual berrian ideiak trukatu eta konparazioak egin ahal izan ziren, eta Italiako ekitaldiak eztabaidatzeko aukera gisa ere ikusi ziren, hala nola,
merkataritzaren
liberalizazioa,
aduana
-liga baten beharra,
trenbideen
eraikuntza, eta, modernitate ekonomiko eta estrukturaleko proiektu hauen azpian, bateratze politikoaren funtsezko beharra azaleratuz
[68]
.
Neoguelfoen
alegoria patriotiko bat. "
Radetzky
Mariskalaren amesgaiztoa
".
Pio IX.a
(gurutzearekin) eta
Karlos Albertoren
(ezpatarekin) aliantza Italiarekin batera (bandera daraman emakumea).
Erreformen biurtekoa deiturikoan (
1846
-
1848
), Mazziniren altxamendu iraultzaileen porrotaren ondoren, liberal moderatuen proiektu politikoak indarrean jarri ziren, horien artean
Massimo d'Azeglio
,
Vincenzo Gioberti
eta
Cesare Balbo
"Italiaren itxaropenekin", batez ere merkatu bateratu baten beharra sumatuz Italiako garapen ekonomiko lehiakorrerako funtsezko premisa bezala. Bide horretan
Carlo Cattaneok
egindako gisako programak garatu zituzten, etorkizuneko italiar bateratze zentralizatu edo federatibo baten bidean. Honela jaio zen mugimendu
neoguelfoa
, iritzi publikoan arrakasta handia izan zuena. 1846ko
ekainaren 16an
,
Pio IX.a
"liberaltzat" jotzen den Aita Santua aukeratu zuten eta, uztailaren 17an, liberalen nahien arabera, aita santu berriak
amnistia
bat eman zien presoei, neo-guelfoen aldekoen eta italiar abertzale askoren itxaropenak elikatuz, pentsatzen baitzuten aita-santuak nazio independentziari babesa emango ziola
[69]
.
Berrikuntza hauen bultzadarekin, Italiako estatu askok hainbat erreforma modernizatzaile egin zituzten: Toskanako Dukerri Handian
prentsa askatasuna
zabaldu zen eta guardia zibiko bat sortu zen, Sardiniako Erresuman erreformak egon ziren sistema judizialaren zentzu liberalean. D'Azegliok, 1846an, aurreko urteko Riminiko altxamenduen adibideari jarraituz,
Degli ultimi casi di Romagna
(Romagnaren azken kasuetatik) idatzi zuen, non italiar unitarioa izan zitekeen etorkizun bat aurreikusten zuen, eta, hurrengo urtean,
Luigi Settembrinik
eztabaida politikoan parte hartu zuen, modu anonimoan,
Protesta del popolo delle Due Sicilie
panfletoa argitaratuz. Bi lan hauek penintsularen mugak gainditu zituzten erresonantzia bat izan zuten, Europako estatu ezberdinen iritzi publikoetan italiar batasunaren gaia indartzen lagunduz
[69]
.
1847an, Pio IX.ak,
Piamonteko Erresumari
eta Toskanako Dukerri Handiari, merkantzien zirkulazioa sustatzeko "
Aduanen Liga
" batean batzea proposatzeko erabakia hartu zuen. Ekimena 1847ko azaroaren 3an asmo akordio bat sinatu ondoren gelditu zen,
Modenako dukerria
tartean sartzeko saiakera batean. Baian 1848ko matxinadaren hasierak, proiektua behin betiko amaitu zuen
[69]
.
Goffredo Mameliren
partituraren liburua.
1847ko
azaroaren 2
8an,
Karlos Alberto
erregeak gobernatzen zituen lurralde guztien batasun politiko eta administratiboa gauzatu zuen,
Sardiniako Erresuma
estatu bakar bihurtuz, parlamentu bakar batekin eta lege berdinekin lurralde ezberdinetako herritar guztientzat
[69]
.
Urte berean,
Menton
eta
Roccabruna
hiriak
Grimaldi familiaren
gobernuaren aurka matxinatu ziren, eta
Menton eta Roccabruna Hiri Libreen batasuna
eratu zuten. Olebiszitu baten ondoren, 1849an, une horretan Sardiniako Erresumaren zati zen
Nizako konderriarekin
elkartu ziren bi hiriak
[69]
.
1847ko abenduan, Italiako hiri batzuetan, tartean Erroman,
Balillaren
keinuaren 101. urteurrena ospatu zen, Austriaren aurkako enfasi handiarekin, eta bertatik jaio zen Genovako matxinada austriarren aurka
[70]
[71]
. Genovako
Oregina
auzoan ospatu zen manifestaziorako,
Michele Novaro
musikariak,
Goffredo Mameli
abertzale eta poetaren testua hartuta,
Il Canto degli Italiani
ereserkia konposatu zuen, "Fratelli d 'Italia" bezala ezagunagoa, lehen bertsotik hartutako izenburua, laster ezagun egin zena, eta, italiar abertzaleek ereserki gisa joz, mende baten ondoren ereserki bihurtu zena.
Cavour
eta
Cesare Balbok
, 1847ko
abenduaren 15ean
,
Il Risorgimento
aldizkariaren lehen alea argitaratu zuten, hurrengo urtarrilean, Piamonten konstituzioa iristea espero zen artikulu bat zuena
[69]
.
Herriaren Udaberritik Lehen Independentzia Gerrara
[
aldatu
|
aldatu iturburu kodea
]
1848ko matxinaden mapa.
1847-1848 urteetan, "
Herrien Udaberria
" deiturikoan, mugimendu iraultzaile batzuen garapena ikusi zen Europa osoan.
Domenico Romeok
1847ko
irailaren 2an
antolatutako matxinada bat
Reggio Calabrian
lehertu zen.
Gerace
barrutian behin-behineko gobernu bat ezarri zen, aginte militarrarekin. Matxinada hau ere, herritarren parte-hartzerik ezagatik eta aginte militarraren desartikulazioagatik, Borboien armadaren errepresio armatuarekin eta sustatzaileen fusilamenduarekin amaitu zen; borboien hiri zaindariek, Romeoren gorpuari burua moztu zioten, eta bere burua, ohartarazpen bezala erakutsi zen
[72]
.
1848an
, Siziliako lehen altxamenduak gertatu ziren, berehala, Cilento eta Napolikoak atzetik zituztela, Europan, otsailaren 23an Frantzian eztanda egin zuten istiluak ondoren, otsailaren 28an
Badengo
estatuan, Alemaniako Estatu guztietara azkar hedatu zen matxinada hasi zuena eta martxoaren 13an Austriara iritsi zena, martxoaren 15ean
Hungaria
altxatu zen, martxoaren 28an
Polonia
.
Siziliako matxinadararen alegoria.
1848ko
urtarrilaren 12ko
Siziliako matxinadak
oihartzuna izan zuen penintsulan. Urte bereko urtarrilaren 17an
Cilenton matxinada bat
piztu zen. Napoliko altxamenduen ondorengo hedapenak erregea behartu zuen 1830eko Frantziakoaren antzeko konstituzio bat aldarrikatzera, 1848ko otsailaren 11n. Italiako gainontzeko subiranoek azkar jarraitu behar izan zuten Fernando II.aren eredua:
Leopoldo II.a Toskanakoak
Estatutua eman zuen otsailaren 17an, ondoren martxoaren 4an Karlos Albertok
Estatutu Albertinoa
aldarrikatu zuen eta martxoaren 14an Aita Santuaren Estatuaren txanda izan zen. Apirilaren 1ean,
Siziliako Parlamentuak
, Palermon bilduta, honako hau dekretatu zuen:
Botere Exekutiboak Nazioaren izenean Italiako gainerako estatuak deklaratzea, Siziliak, jada aske eta independente, Italiako batasun eta federazioaren parte izan nahi duela
, eta hiru bandera nazional Erromara, Piemontera eta Toscanara bidaltzea, honako leloarekin:
[Italiako Estatuaren izenean] Sizilia Independentea eta Italiarra
. Apirilaren 13an, Siziliako Parlamentuak Siziliaren independentzia aldarrikatu zuen, ebazpen berri batekin
[73]
[74]
:
≪
|
- Fernando Borboikoa eta bere dinastia betirako erori dira Siziliako tronutik,
- Sizilia Gobernu konstituzional batek gobernatuko du, eta printze italiar bat deituko du tronura bere Estatutua erreformatu ondoren.
|
≫
|
Fernando II.ak, Napolin konstituzioa eman eta hilabete gutxira, ganberak desegin zituen,
absolutismoa
maiatzaren 15ean
berrezarriz. Egun horretan, parlamentu berriaren lehen saioa egin behar zen aukeratutako kideekin. Honek, liberalen matxinada eragin zuen erresumako eremu ezberdinetan eta Napolin,
Via Toledon
, non abertzaleek barrikadak altxatu zituzten, kanoiei aurre egiteko. Matxinada napolitarra odolez erreprimitua izan zen,
Suitzako
tropa mertzenarioekin. 500 hildako izan ziren abertzaleen artean, horien artean
Luigi La Vista de Basilicata
idazlea eta
Angelo Santilli
filosofoa zeuden, 22 eta 25 urterekin hil zirenak hurrenez hurren
[75]
. Egun berean, Fernando II.ak, Austriaren aurkako borrokari laguntzeko, Italia iparraldera bidalitako tropak Napolira itzultzea agindu zuen.
Guglielmo Pepe
eta berak gidatzen zituen tropetako batzuek ez zuten agindua bete eta
San Markoko Errepublika
babestera joan ziren.
La meditazione (l'Italia nel 1848)
,
Francesco Hayezen
margolana, Italiaren alegoria 1848an, bere historia liburuarekin eta Milango bost eguneko martirien gurutzearekin.
Italian, 1848an, Sardiniako Erresumak Italiako batasunaren sustatzaile izateko hartutako erabakiak markatu zuen nagusiki, mugimendu iraultzailearen eta mazziniarren ekintzari aurrea hartuz, bere bultzada subertsiboari eta bateratze prozesuan protagonista izateko aukerari beldur eginez. Norabide honetako lehen urratsa, Austriaren aurkako
Lehen Independentzia Gerra
izan zen,
Paduako
austriarren aurkako matxinada garaileen ondoren lehertu zena
otsailaren 8an
, Milanen martxoaren 18an Milango bost egunekin eta Venezian martxoaren 22an.1848ko martxoaren 18tik 22ra
altxamendua gertatu zen Milanen
. Altxamenduak arrakasta izan zuen eta Radetzkyren indarrak hiritik kanporatzea lortu zuten, Italiako beste gune batzuetako laguntza eskuratuz
[76]
.
Gerra bera hiru fasetan banatu zen: lehen kanpaina militarra (1848ko
martxoaren 23tik
abuztuaren 9ra
) Aita Santuen Estatuen eta Bi Sizilietako Erresumaren laguntzarekin hasi zena. Azken bi estatuak laster erretiratu ziren gatazkatik, baina euren soldadu gehienek Austriaren aurka borrokatzea erabaki zuten
Piemonteko
armadarekin, Italiako beste boluntario batzuekin batera,
Giuseppe Garibaldi
eta
Erromatar Unibertsitate Batailoian
bildutako gazteak kasu. Orduan, armistizio bat,
aita santuaren legazioak okupatzeko saiakera austriar
bat eta bigarren kanpaina militar bat egon ziren (1849ko martxoaren 20tik 24ra).
Custozako guduan
eta
Novarako guduan
izandako porroten ondoren Karlos Albertok burutu eta behin betiko galdu zuen gerra. Lurraldeari begiratuta,
status quo ante
delakora itzultze nabarmen batekin amaitu zen. Karlos Albertok abdikatu zuen
Viktor Emanuel II.a
tronura igoz. Honek, gainontzeko italiar gobernariek ez bezala, bere aitak emandako
Albertino Estatutua
ez zuen erretiratu. Bere erresuma, bandera nazional bezala hirukolorea mantentzen zuen italiar estatu preunitario bakarra, italiar penintsulako estatu konstituzional bakarra zen, erakunde ordezkatzaileekin, non, erregearen autoritatea, ganbera biko parlamentu batekin, hautazko diputatu ganbera batekin eta erregetzak izendatutako senatu batekin orekatzen zen
[77]
.
Altxamenduek,
Fernando I.a Austriakoa
, bere iloba
Frantzisko Joseren
alde abdikatzera ere bultzatu zuten, 1848ko abenduaren 2an enperadore bihurtu zena. 1848an tronua hartu zuten bi erregeek
Risorgimento
ko gertaera segida guztiak aurka jarri zituzten.
Frantziar tropen erasoa Erromari.
Austriarekiko gatazka honetan zehar, denbora laburreko eta azken emaitza positiborik gabeko esperientzia errepublikar batzuek garrantzi handia hartu zuten. 1849ko otsailetik uztailera,
Erromako Errepublika
sortu zen,
Pio IX.a
hiritik ihes egin eta Fernando II.a Borboikoaren gonbidatu bezala
Gaetako
gotorlekuan babestu ostean. Erromako gobernua
Giuseppe Mazzini
,
Aurelio Saffi
eta
Carlo Armelliniren
triunbiratuak hartu zuen. Erromako Errepublika, jada aita santuaren lur guztiak hartzen zituena,
Ancona
setiatu zuten austriarren esku-hartze militarrekin desegin zen, bertan 1849ko ekainaren 21ean itsasoko eta lurreko setio gogor baten ondoren sartuz. Garibaldik bere boluntarioekin alferrik defendatu zuen Erroma eraso zuten frantziarrengandik, nazioaren batasunerako irtenbide
neoguelifiko
baten ikuspegia deuseztatuz.
Venere
itsasontziari erasoa, San Markoko Errepublikaren aurkako oldarraldian.
Veneto
ere altxatu egin zen: 1848ko
otsailaren 8an
, ikasleen bat-bateko matxinada bat lehertu zen
Paduan
, egun batez bi ikasle eta bost soldadu austriar hil ondoren erreprimitua izan zena, dozenaka zauritu zirelarik
[78]
. Hurrengo hilabetean
Venezian
, 1848ko
martxoaren 17an
hasi zen matxinada batekin,
San Markoko Errepublika
jaio zen, hiriaren askatasuna aldi baterako berrezarri zuena
[79]
. Apirilean,
Lombardiar Boluntarioen Kidegoak
, arrakastarik gabe,
Trentinoren
inbasioa saiatu zuen,
Garda
lakuaren iparraldera pasatuz.
Cadoren
, bi hilabetez,
Pietro Fortunato Calvik
zuzendutako boluntario gudaroste txiki batek Austriako gudarosteen sarrera blokeatu zuen. Veneziak, setio luze bati eutsi zion, borroka gogor baten ondoren, 1849ko
abuztuaren 27an
, Venetoren gaineko domeinua berrezarri zuen austriar esku-hartze militarraren ondorioz kapitulatu zuen arte. Urriaren 14an, zazpi hilabeteko setioaren ondoren,
Osoppo
hiriak amore eman zuen.
Austriaren menpeko lombardiar lurraldeetan ere tokiko altxamendu txikiak lehertu ziren:
Salascoko Armistizioaren
ondoren, 1848ko urrian,
Val d'Intelvin
altxamenduak egon ziren, eta 1849an, liskarrak berriz hasi ziren,
Comon
.
Piemonteko azken porrotaren ondoren, 1849an, "
Bresciako hamar egunen
" pasartea gertatu zen
[80]
. 1849ko martxoaren amaierara arte, hamar egunez,
Novarako guduan
irabazi ondoren, lombardiar landazabala berriz okupatu zuten austriar tropei aurre egin zien hiriak. Borrokaren amaieran,
Bresciak
Austriako tropen arpilaketa jasa zuen.
Egoera horretan,
1849ko
otsailaren 15ean
Toscanako Errepublika
aldarrikatu zen.
Francesco Domenico Guerrazzi
,
Giuseppe Montanelli
eta
Giuseppe Mazzoni
hirukoteak zuzendu zuen. 1849ko maiatzean austriar indar militarren inbasio batek ordena berrezarri zuen, Leopoldo II.a Duke Handiari bere kargua itzuliz. Bidean,
Livorno setiatu
eta arpilatu zuten
[81]
.
Siziliar altxamenduaren errepresioari kritika.
Siziliako Parlamentuak
Siziliako Erresuma
berrezarri zuen, bere independentzia aldarrikatu zuen eta, 1848ko
ekainaren 10ean
, 1812an lortutakoaren antzeko konstituzio bat jaulki zuen, monarkia konstituzional berri baten sorrera eta borboitarraren gainbehera deitoratuz
[82]
. 1849ko
maiatzaren 14an
Carlo Filangierik
Palermo hartu ondoren, Borboitarren armadak Erresuma militarki birkonkistatu zuen. Messinaren birkonkistarako bonbardaketa bortitzen ondorioz Fernando II.ari "Bonben Errege" (
italieraz
:
Il Re Bomba
) ezizena jarri zioten, historiografia klasikoan gogorarazten zaiona
[83]
.
1848ko Europako altxamendu guztiak bi urteko epean erreprimituak izan ziren, berrezarkuntzaren eskemen arabera, Frantzian izan ezik, non
Frantziako Bigarren Errepublikak
Luis Felipe Borboi Orleanskoaren
monarkia Luis Napoleonek ordezkatu zuen, lau urteren ondoren,
Napoleon III.a
Frantziarren Enperadore bihurtu zena. Frantziako gertakariek, Vienako Kongresutik Europan zegoen oreka politikoaren amaiera eragin zuten, estatuen arteko aliantzak aldatuz eta Italiako arazoetan eraginez, napolitar erbesteratuak,
Joachim Muraten
bigarren semea zen
Lucien Murat
Napoliko tronuan kokatzea planifikatzera ere bultzatuz. Pio IX.aren politika aldaketak, hasiera batean italiar abertzaleek goraipatu zutena, garaiezina bihurtu zen. Napoleon III.ak Erromara bidalitako tropen ekintza militarrarekin Frantziaren eragin politikoa handitu zen italiar penintsulan, ahuldua zegoen austriarraren kontrara.
Belfioreko martiriak.
Abertzale asko exekutatuak izan ziren, beste batzuk erbesteratu egin ziren, azken hauetako batzuk Piemonten asiloa aurkitu zuten, Carlo Cattaneo bizitza osorako erbesteratu zen
Luganon
, Suitzan,
1848an Konstituzio Konfederalaz
hornitu zen herrialdea Mazzini Suitzan hasieran, eta ondoren Londresera joan zen. Londres erbesteratuentzako gune garrantzitsu bihurtu zen.
Giuseppe Montanelli
Parisera joan zen,
Ruggero Settimo
Maltan eta Garibaldik, bidaia labur baten ondoren, Amerikan amaitu zuen,
Antonio Meuccik
gonbidatuta 1849an. Napolin,
Luigi Settembrini
,
Silvio Spaventa
eta
Carlo Poerio
atxilotu, epaitu eta hiltzera kondenatu zituzten, kartzelara kommutatutako epai batekin, Settembrinik berak zuzendutako
Unita Italiana
elkarte sekretuko kide izatea egotzita.
Francesco De Sanctis
, 1848ko azaroko altxamenduetan bere ikasle batzuekin parte hartzeagatik irakaskuntzatik baztertua izan zena, 1850ean atxilotu eta Napolin espetxeratu zuten
Castel dell'Ovoko
espetxean. Bertan 1853ra arte egon zen, Borboiek Erresumatik bota eta Ameriketara bidali zuten arte; bidean, Maltan gelditzea eta, ondoren, Turinen babestea lortu zuen.
1849ko maiatzean austriarrek Ferrara eta Bolonia okupatu zituzten, non goarnizio bat mantendu zuten; urte bereko abuztuan
Ugo Bassi
eta
Giovanni Livraghi
fusilatu zituzten. Austriar errepresioak, hiru urte beranduago, Mantua inguruan jarraitu zuen,
Belfioreko Martiriak
izeneko gertakariekin
[84]
.
1851n,
Frantzisko Josef
enperadoreak Lombardia-Veneziako bi hiriburuak bisitatu zituen (irailaren 21ean Milanen, Comon eta Monzan
[85]
[86]
), bere bidaiaren aurretik Josef Radetzky gobernadore nagusiaren bi aldarrikapen izan ziren (1851ko otsailaren 21a eta uztailaren 19a), urte bat eta bost urte arteko espetxealdi irmoa dekretatu zutenak idatzi "iraultzaileak" zituztenentzat. Honela, italiar nobleziak eta herriak Habsburgotarren erregimenera hurbiltzearen espero ziren propaganda efektuek porrot egin zuten. Bisita inperiala hotz-hotzean hartu zuten, honela, austriar ekintza errepresiboaren azentuazio handiagoa eraginez.
Porrotaren ondorengo hamar urteetan ("prestaketaren hamarkada" deiturikoa), Mazziniren mugimendu errepublikanoak bere indarra berreskuratu zuen, neoguelfoen programa federalistaren porrotak ere lagunduta: hainbat hiritan
Tiro Elkarte Nazionalak
sortu ziren,
karabina
erabiltzeko gaitasuna sustatzeko helburu faltsuarekin eratutako elkarte patriotikoak.
Milango altxamendua,
Honore Daumierren
margolana.
1849-1859ko hamarkadan Mazziniarrek matxinada batzuk sustatu zituzten, guztiek porrot egin zutelarik.
Italiako eta Europako iritzi publikoa gehien aztoratu zutenak hauek izan ziren:
Mantuan
Belfioreko martirien
exekuzio nagusia (1852), aurreko urteetan Lombardia-Veneziako Erresuman gertatu ziren matxinaden aurkako Austriako errepresioaren amaiera odoltsua eta
Sapriren espedizio
zorigaiztokoa (1857). Espedizioaren helburua "etsenplua ematea" zen, eta
Carlo Pisacane
eta bere 23 lagunen heriotzarekin amaitu zen, nekazariek eta askatutako beste abertzale batzuek sarraskituta. Italiar burgesia, 1853ko otsailaren 6ko
Milango matxinadarekin
ere oso txundituta geratu zen, Mazziniren izpirituarekin egin zena, hau da, herritarren parte hartze espontaneoan eta baita Austriako armadako soldadu hungariarren matxinadan ere fidatuz; odol jario handiarekin, porrot egin zuen. Matxinoek, inspirazio politiko
sozialistako
langileak, prestaketa falta eta azaleko antolaketa nabarmena bazuten ere, mazziniarrak izan ziren,
marxismoarekin
kontraste ideologiko handia zutenak, porrot egiten lagundu zutenak, agindutako armak ez bidaltzeagatik eta matxinadaren unean pasibo egoteagatik.
Daga
eta
aiztoz
armaturiko gizon mordo bat prestaketarik gabe zeuden hondamenaren aurrean, beren ideal aberkoi eta sozialisten izenean.
Karl Marxek
honela idatzi zuen gertakari horren inguruan
[87]
:
≪
|
Milango matxinada esanguratsua da, Europa osoko krisi iraultzailearen sintoma delako. Eta miresgarria da proletario mordo baten ekintza heroiko bezala, labanaz bakarrik armaturik, Europako gotorleku onenetako bat bat eta 40.000 soldaduko armada bat erasotzeko adorea izan zutelako. Baina Mazziniren betiereko konspirazioarengatik, bere aldarrikapen barregarrien eta frantziar herriaren aurkako tiraldien amaiera handia bezala, oso emaitza kaskarra izan du. Pentsatzekoa da hemendik aurrera "bat-bateko iraultzak" amaituko direla, frantsesek esaten dieten bezala. Politikan poesian bezala gertatzen da. Iraultzak ez dira inoiz enkarguz egiten.
|
≫
|
Parman, 1854ko
martxoaren 26an
,
Karlos III.a Parmakoa
hil zuen
Antonio Carra
anarkistak
, Mazzinirekin bat egiten zuena. Bi urte beranduago, Napolin, 1856an, Fernando II.a erregea hiltzeko saiakerak huts egin ondoren,
Agesilao Milano
kalabriarra hiltzera kondenatua izan zen. Urte horretan bertan, Sizilian,
Mezzojuso
inguruan,
Francesco Crispik
antolatutako eta
Francesco Bentivegnak
eta
Salvatore Spinuzzak
zuzendutako matxinada bat hasi zen
[88]
.
Mugimendu mazziniarraren krisiak, Cavourrekin balizko akordioan, 1857an Piemonten
Daniele Manin
eta
Giuseppe La Farina
Saboiako Erresuman
erbesteratuek, bertan egun argiz eta beste italiar estatuetan klandestititatean, Sardiniako Erresumaren inguruan eratzen ari zen mugimendu unitarioaren alde jarduten zuen
Italiako Elkarte Nazionala
sortzea erraztu zuen.
Camillo Benso Cavourreko kondea
1850ean
Camillo Benso Cavourreko kondea
Piemonteko gobernuan sartu zen: lehenik Merkataritza eta Nekazaritza ministro, ondoren Ogasun eta Itsas ministro; azkenik, 1852ko azaroaren 4an Lehen Ministro bihurtu zen,
zentro-eskuineko eta zentro-ezkerreko
indarren arteko akordio bati esker. Hasiera-hasieratik, Merkataritzako ministro gisa, Europako nazioekin hainbat akordio egiteko ekintzari ekin zion,
Greziarekin
, hiri
hanseatikoekin
,
Alemaniako Aduana Batasunarekin
,
Suitzarekin
eta
Herbehereekin
merkataritza-akordioak amaituz, eta Europako potentziekin harremanak sakondu zituen. 1852ko udan bidaiatu zuen eta Londresen
Malmesbury
,
Palmerston
,
Clarendon
,
Disraeli
,
Cobden
,
Lansdowne
eta
Gladstonekin
bildu zen eta Parisen
Luis Napoleon
presidentearekin eta Frantziako atzerri ministroarekin. Hurrengo urtean
Ludwig von Rochonek
realpolitik
kontzeptua sartu zuen
Grundsatze der Realpolitik
saiakerarekin
[89]
, Cavourren ekintza adibidetzat hartuz, "Jatorrizko operazio nazional handi baterako" oinarria prestatu zuena
[90]
.
Cavourren menpean, katoliko intrantsigenteen eta Sardiniako Erresumaren arteko desadostasunak areagotu egin ziren, itzulerarik gabeko puntu batera iritsiz Viktor Emanuel II.a erregearen eta aita santuaren
eskumikuarekin
. Cavour eta bere gobernuko ministro guztiak eskumikatu zituzten
Calabriako Krisiaren
ondoren (1855),
komentuei
buruzko legea onartzearekin eta eskeko ordenak ezabatzearekin amaitu ostean.
Hamarkadaren amaieran, Italiako eta atzerriko iritzi publikoak jakin zuen
Edgardo Mortararen kasua
Estatu Pontifizioan: jaio eta urtebetera, haur
judu
bat bataiatu zuten gurasoen ezagutzarik gabe, bere zaintzaileak hiltzeko arriskuan zegoela ziurtatu zuelako; eta, Estatu Pontifizioaren legeen arabera, familia judu batek ezin zuenez kristau bat hazi bere semea izan arren, sei urte zituela euren gurasoei kendu zioten kristau haz zezaten
[oh 1]
. Europan zabaldu ziren kritikak eta polemikak kaltegarriak izan ziren Elizaren nazioarteko harremanetarako, eta, gertaera hau, Cavour eta Alderdi Liberalarentzat Napoleon III.a aliatuarengan eragiteko aukera garrantzitsu bat izan zen, zailtasunak zituzten frantziar katolikoen laguntzarekin, Eliza eta Estatua banatzearen inguruan
[91]
.
1856ko azaroan,
Frantzisko Josef
enperadoreak,
bere emaztearekin
, bisita bat egin nahi izan zuen Lombardia-Venezia austriar domeinuetara,
Triestetik
abiatuz eta
Venezian
,
Paduan
,
Vicenzan
,
Veronan
,
Brescian
eta, azkenik, Milanen geratuz, herritarrek Austriarekiko zuten sinpatia pizteko asmoz. Bidaiak, 1857ko martxoan amaitu zena, ez zuen bere helburua lortu: preso politikoentzako amnistia bat eman eta Radetzkyren ordez
Gyulai
jarri arren, toki guztietan, bikote inperiala mespretxatu eta ospakizunetan ez parte hartzeko adierazpenak egon ziren
[92]
[93]
, eta Saboiako ordezkaritzarik ez zen bidali gertuko Turinetik, ezta kortesiazko agurrik emateko ere.
1850eko hamarkadaren amaieran, Fernando Borboikoa euren kartzeletan zeuden bostehun preso politikoen egoera konpontzen saiatu zen,
Argentinarekin
egindako hitzarmen baten bidez, Latinoamerikan betiko erbesteratua izan zitezen. Hasiera batean,
Carlo Poeriok
ez zuen proiektua babestu, Amerikan erbesteratzea baino nahiago zuela kartzelan hiltzea esan baitzuen. Hala ere,
1858ko
abenduaren 27an
, biziarteko espetxealdira kondenatutako 69 preso politikoz osatutako talde batek, horien artean Poerio,
Luigi Settembrini
,
Silvio Spaventa
, zigorra betiko erbesteratzeagatik kommutatuta ikusi zuten, eta 1859ko urtarrilean, bere borondatearen kontra, Ameriketara eraman zituzten; ez ziren iritsi Settembriniren semeak esku hartu zuelako, Ingalaterran lehorreratzea lortu baitzuen
[94]
.
Bersaglieriak
errusiar erasoa gelditzen
Txernaiako guduan
.
Italiarrak austriar boteretik askatzeko saiakeran Karlos Alberto garaitua izan zen arren, piemontetarrek ez zuten erabat amore eman. Camillo Benso, Cavourreko kondea, 1852an iritsi zen lehen ministro izatera, eta berak ere anbizio espantsionistak zituen. Baina, independentzia lortzeko laguntza behar zutela konturatu zen, Austriar Inperioaren aurka borrokatu behar baitzen, eta, beraz, Frantzia eta Britainia Handiaren laguntza ziurtatu nahi zuen.
Cavourrek,
Krimeako gerran
parte hartuz gero, mendebaldeko mesedea irabaziko zuela uste zuen, eta, beraz, gerran sartu zen 1855ean
[95]
. Cavourrek bazekien ezin izango zuela ezer eskatu gerran sartzearen truke, bere asmoak Austriakoen aurka zihoazelako, honek ere Frantzia eta Britainia Handiaren alde egiten baitzuen gatazkan. Baina laguntza baldintzarik gabe ematea erabaki zuen, Mendebaldeko potentzien konfiantza lortzeko, aldeko emaitzak aurrerago lortuko zirelakoan
[96]
.
1858ko
urtarrilaren 14an
,
Felice Orsini
nazionalista italiarra Napoleon III.a Frantziako enperadorea hiltzen saiatu zen. Presondegitik idatzitako erregu batean, Orsinik bere ametsa betetzeko eskatu zion Napoleoni, Italiako indar nazionalistei lagunduz. Napoleonek, gaztetan ikazkinen kide izandakoak, pentsamendu aurrerakoia zeukala zirudien, eta, beraz, une hartako ideiekin bat, bere patua Italiagatik zerbait egitea zela konbentzitu zen. 1858ko udan, Cavour Napoleon III.arekin bildu zen
Plombieresen
[97]
. Austriaren aurkako gerra bateratua adostu zuten. Piemonte Lonbardia, Veneto, Modena eta Parmara anexionatuko zen, eta, konpentsazio gisa, Frantziak Savoia eta Niza jasoko zituen. Italiako erdialdea eta hegoaldea, zeuden bezala geratuko ziren,
Napoleonen lehengusua
Toscanan jarri eta Habsburgotarrak kanporatzeaz hitz egin zen arren. Frantsesek gerran parte hartzea ahalbidetzeko, erasotzaileen itxurarik eman gabe, Cavourrek austriarrak erasora bultzatzea pentsatu zuen, Lonbardian gertatzen ari ziren mugimendu iraultzaileetan parte hartuz
[98]
.
Montebelloko gudua
1859ko
apirilaren 29an
, Austriako armadak,
Ferencz Gyulai
jeneralaren agindupean, Ticino ibaia zeharkatu eta Piemonteko lurraldea inbaditu zuen, 30ean
Novara
,
Mortara
eta, iparralderago,
Gozzano
okupatu zituzten, maiatzaren 2an
Vercelli
eta 7an
Biella
. Piamonteko armadak ez zuen ekintza oztopatu, hauek hegoaldean kanpatu baitzuten
Alessandria
,
Valenza
eta
Casale
artean. Austriarrak Turindik 50 kilometrora iritsi ziren.
Erantzun gisa, Frantziak Sardiniar aliatuak babesteko armada bidali zuen,
Patrice de MacMahon
buru zutela.
Maiatzaren 20an
Montebelloko guduan
austriarrak garaitu zituzten
[99]
.
Francois Certain de Canrobertek
gidatutako frantziar armadaren zatiak lehen aldiz
trena
erabili zuen gerra mugimenduak egiteko: Frantziako Goardia Inperiala
Parisetik
eta bi talde osoa
Lyonetik
Toulonera
bidali ziren trenez, eta hortik 70.000 militar Genovara bidali zituzten
[100]
.
Puntu honetan, baina, Gyulaik, martxa agindua alderantzikatu zuen, eta Lonbardiara erretiratu zen, Vienako berariazko agindu bati jarraituz. Vienaren ustez, operaziorik hoberena,
Mincio
ibaitik gertu geratzea zen, non austriarrek, 11 urtez, eskualdea domeinatu zuten. Piemontar kontraeraso posible bati aurre eginez, Italian zituen domeinuak salbatuko zituzten; aitzitik, Turin inbaditzea porrota izan zitekeen. Austriarrek, piemontarren eta frantsesen aurka nork bere aldetik borrokatu nahi zuten, orduan, bi armada errekrutatzen hasi ziren. Austriar komandoak, bestalde, inbertsio estrategiko handia egin zuen, nekez azaldu ahal izan zena. Austriar lorretan egonda,
Palestroko guduan
berriro ere galdu zuten austriarrek
[101]
.
Magentako gudua
.
1859ko maiatzaren 14an, Napoleon III.ak, Parisetik maiatzaren 10ean abiatu eta 12an Genovan lehorreratu zena, Alessandria zelaia hartu zuen eta Frantziako eta Piamonteko armadaren komandoa hartu zuen.
Ticino
ibaia eta
Po
ibaiaren artean armadaren zatirik handiena zuela, 1859ko maiatzaren 20an, Gyulaik Paviatik hegoaldera zegoen eremuaren esplorazioa agindu zuen. Lehen aipatu den
Montebelloko guduan
geldiarazi zuen
Federico Forey
jeneralak gidatutako armadak saiakera hori.
Maiatzaren 30ean
eta 31n
Cialdini
eta
Durando
piemontetarrek garaipen garrantzitsu bat lortu zuten
Palestroko guduan
[99]
.
Aldi berean, frantziarrek Ticino zeharkatu zuten ekainaren 2an, eta bidea ziurtatu zuten austriarrak
Turbigoko guduan
garaituz. Gyulaik bere indarrak
Magentatik
gertu bildu zituen, frantziar-piemontarrek ekainaren 4an eraso zutena. Napoleon III.aren armadak, Ticino ibaia zeharkatu eta Austriako eskuin hegala gainditu zuen, eta, beraz, Gyulairen armada, erretiratzera behartu zuen.
Magentako gudua
ez zen bereziki handia izan, zalditeriak eta artilleriak ez baitzuten parte hartu, baina garaipen erabakigarria izan zen sardo-frantziar aldera gerra ebazteko. Frantziar-italiarrek 4600 baja izan zituzten eta austriarrek 10.200
[99]
.
Ekainaren 5ean
, garaitutako armadak Milan utzi zuen. Ekainaren 7an Patrice de MacMahon sartu zen, Magentako garaipenaren egilea, hurrengo egunean, Napoleon III.a eta Viktor Emanuel II.aren sarrera garailea prestatzeko, herriak txalotuak izan zirenak.
Alpeetako ehiztarien uniformeak.
Maiatzaren 22an
,
Alpeetako ehiztariak
, Giuseppe Garibaldi buru zutela, Lonbardiara pasa ziren
Maggioretik
Sesto Calendera
, guduan sartzeko helburuarekin, erasoaldi nagusiari lagunduz. Hilaren 26an,
Varese
defendatu zuten Urban jeneralak gidatutako Austriako eraso indartsu batetik. 27an, etsaia borrokatu zuten
San Fermoko guduan
, eta
Como
okupatu zuten.
Gainera, 1859ko uztailean, Italiako ontzidiak, zenbait itsasontzi frantsesekin batera,
Dalmaziako
Lussino
eta
Cherso
uharteak okupatu zituen tokiko biztanleriaren pozaren artean, nagusiki italiarra zena
[102]
.
Piemontarren akanpalekua, Solferinoko guduan.
Bitartean, austriarrak elkartu egin ziren
Koadrilateroko Gotorlekua
defendatzeko. Ekainaren 6ko arratsaldean, austriarrek zortzi mila gizon inguruko atzealdeko brigada bat eta
Dragoi
eta
Husareez
osatutako bi eskuadroi bidali zituzten. Ekainaren 8ko arratsaldean, frantsesek hiria inbaditu zuten. Borroka odoltsuen ondoren (mila frantziar hil eta mila eta berrehun austriar), austriar armada handiak bere marka galdu zuen eta Veronara erretiratu zen.
Franko-piemontarrek ekainaren 12an ekin zioten berriz martxari eta 14an
Bergamo
eta
Brescia
harrapatu zituzten.
Ekainaren 24an, franko-piemontarrek
Solferinoko gudua
irabazi zuten gudu handi batean. Austriar armada, Frantzisko Josef I.aren agindupean 100.000 soldadu zituena, Frantziako Napoleon III.aren eta Sardiniako Erresumaren armadek garaitu zuten, Viktor Emanuel II.ak gidatua, 118.600 soldaduko indarrarekin. Bederatzi orduko guduaren ondoren, austriar tropak errenditzera behartuak izan ziren. Frantzia-Piemonteren aldean 2.492 lagun hil ziren, 12.512 zauritu eta 2.922 atxilotu edo desagertu. 3.000 soldadu austriar baino gehiago hil ziren, 10.807 zauritu eta 8.638 harrapatu edo desagertu
[103]
.
Solferinoko gudua amaitu ondoren, ia berrogei mila gizon hil edo zauritu ziren gudu-zelaian. Agertoki hau
Henri Dunant
suitzarrak ikusi zuen, Europa iparraldetik bidaiatzen ari zena, eta oso txundituta utzi zuen. Zauritutako soldaduak laguntzarik gabe hiltzen ikusi zituenean, euren bandoa laguntzen aritu zen inguruko baserritar batzuen laguntzarekin, italiar esaldi honekin deituz: "
Tutti Fratelli
" (izan gaitezen denak anai-arrebak).
Dunant hausnartzen aritu zen, eta ondorioztatu zuen beharrezkoa zela alde bateko edo besteko zaurituei arreta emateko elkarte bat sortzea, boluntarioen bidez bereizketarik egin gabe
[104]
. Bere gogoetak
Un Souvenir de Solferino
liburuan daude idatzita
[105]
.
1863an
Gurutze Gorriaren
Nazioarteko Batzordea sortu zen eta hurrengo urtean hamabi estatuk
Genevako Lehen Hitzarmena
sinatu zuten
[106]
.
Napoleon III.a, estatu gehiagoren gatazkaren sarreraren beldur ez ezik,
Prusiako
Erresumaren erreakzioaren beldur ere bazen: Prusiak laurehun mila gizon mugara mugiarazi zituen
Rhin
ibaian. Honela, bake akordio bat sinatu zuen, piamontetarrekin kontatu gabe. Viktor Emanuel II.ak ezin zuen gerra jarraitu Frantziaren laguntzarik gabe, eta, beraz, Frantziaren eta Austriaren arteko akordioa onartu zuen.
Bakea
Zurichen
sinatu zen azaroaren 10etik 11ra bitartean. Habsburgotarrek Lonbardia Frantziari eman zioten, eta honek, era berean, Savoiari. Austriak
Veneto
,
Trentino
,
Hego Tirol
(Adigio Garaia),
Friuli-Venezia Julia
,
Dalmazia
eta
Mantua
eta
Peschiera gotorlekuak
mantentzen zituen. Italiako estatu guztiak, Veneto barne, austriarra zena, aita santua buru zuen konfederazio italiar batekin elkartu behar ziren.
Hitzarmenak abantaila gehiago zituen austriarrentzat eta frantsesentzat italiarrentzat baino:
- Italiako konfederazioak ez zuen inolako abantailarik bateratzeko, eta austriar presentziaren jarraipena bermatzen zuen penintsulan.
- Piemonteko lurralde gehikuntzak, frantsesenak baino kilometro karratu gehiago ziren arren, ez ziren piamontetarrak asebetetzen, gerra honetan Veneto konkistatzeko itxaropena baitzuten. Frantziarrek, erretiratu ziren arren, Savoia eta Niza lortu zituzten. Viktor Emanuel II.ak, hauek uzteaz damutu zen, baina Napoleon III.ak, lurralde konpentsazio hauek behar zituen Frantziak amaitu berri zen gerran parte hartzea justifikatzeko.
Emaitzarekin pozik ez eta, hurrengo hilabeteetan Piemontek, Lombardiaz gain, Parma, Modena, Emilia-Romagna eta Toscana batu zituen. Konkista hauen ondoren, 1860ko martxoaren 24an Piemontek
Turineko Ituna
sinatzea onartu zuen, non Niza eta Savoia Frantziara eskualdatzea baieztatu zuten. Une hartan, Italiako lurraldeen irabaziak Frantziakoak baino handiagoak ziren.
Garibaldi Quartotik abiatzen.
1860an, Bi Sizilietako Erresuma, Fernando II.aren seme zen
Frantzisko II.a
erregeak gobernatzen zuen. XIX. mendearen erdialdean, erresuma, finantza egoera sendo batean zegoen. Nahiz eta bere ekonomia nagusiki nekazaritza produktu primarioetan oinarritzen zen,
industrializazio
prozesu hasiberri bat hasi zen. Hala ere, egoera politiko delikatua bizi zuen: aginte gutxiko eta oso errepresiboa zuen errege bat zuenez, herriak matxinatzeko joera zuen. 1860ko apirilean,
Messinan
eta Palermon zapuztutako iraultza batek, gogo iraultzaileak areagotu zituen, baina Italiako hegoaldeko inork ezin zion Borboiko armadari aurre egin; 1844an,
Bandiera anaiek
huts egin zuten, eta, 1857an,
Carlo Pisacanek
.
Piemonteko Erresumak Bi Sizilietako Erresuma konkistatzeko asmoa zuen. Iturri batzuen arabera,
Napoliko bankuak
Italia osoko urre erreserbaren 2/3 baino gehiago biltzeak erabaki horretan eragin handia zuen. "
Bisogna occuparsi di Napoli
" zioen Cavourrek
[107]
.
Horregatik 1860ko
maiatzaren 5ean
Giuseppe Garibaldi
Quartoko
portutik (Genovako probintzia) 1.033 gizonekin itsasoratu zen, gehienak independentzia gerrako beteranoak, Siziliara zihoazen lurrunezko bi itsasontzitan. Kanpaina honi
Mila Gizonen Espedizioa
edo
Alkandora Gorrien Espedizioa
(
italieraz
:
Spedizione dei Mille
) deitu zitzaion, eta oso urrats garrantzitsua izan zen Italia batzeko.
Maiatzaren 11n,
Marsalan
lehorreratu zen, Sizilian, 20.000 gizonekin maniobra estaltzen zuten bi ontzi ingelesen artean. Marsalan, alkandora gorriek (horrela deitzen zitzaien Garibaldiren tropei) ez zuten espero zen laguntza jaso, siziliarrek "Italia" zer zen ere ulertzen ez zutelako (esaten da Garibaldiren erreginaren izena zela uste zutela)
[10]
. baina armada handitu egin zen, Sardinia-Piamonteko armadaren ondoz ondoko lehorreratzeei esker. Garibaldik Borboidarren armada garaitu zuen
Calatafimiko guduan
, aurkarien kopuruzko nagusitasuna eta hauen aldeko hasierako garapena izan arren. Adierazi denez, Landi jeneral borboitarra, Piamontekoek bere tropak erretiratzeko konbentzitua izan zen, erosi eta Italiako armadan kargu garrantzitsu bat agindu ondoren.
Ondoren,
Palermo
hiria hartu,
Messinako itsasartea
zeharkatu eta kontinentean sartu zen. Aurrera jarraitu zuen, erresistentzia gutxirekin, Napolitik oso gertu dagoen
Salerno
hiriraino. Une honetan bakarrik konturatu zen Frantzisko II.a erregea arriskuaz. Defentsa lerroa Napoliko iparraldean dagoen
Volturno
ibaira atzeratzea erabaki zuen, erresumako hiriburua setiatzea saihesteko. Garibaldi hirian sartu zen, jendetzak txalotua: iturri historikoen arabera txalo egitera behartu zituzten herritarrak, diru truke, eta onartzen ez zutenak etxean geratu ziren errepresalien beldur
[108]
.
Garibaldik bere burua Bi Sizilietako diktadore izendatu zuen,
Napoliko Errege Jauregia
erabat arpilatua izan zen, objekturik preziatuenak Turinera bidaliak izan ziren, beste batzuk eskaintzaile hoberenari salduak. Irailaren 11n, Estatuko Diruzaintzaren urrea, Nazioaren ondarea (1.670 milioi euro), eta erregearen ondasun pertsonalak (150 milioi euro), guztiak Napoliko Bankuan gordailatuak, atera eta ondasun nazional izendatu zituzten
[109]
.
Italia, 1864an.
Hegoaldeko hiriburua hartuta zegoela, urriaren 8an, Piemonteko gobernuak dekretu bat eman zuen, Italia osoan gizonezkoen
sufragio unibertsal
bidezko plebiszitu bat deitzen zuena, Piemonterekiko anexioa berresteko. Botoa ez zen sekretua izan; izan ere, geletan jende armatuak baietzaren alde bozkatzera behartzen zuen, eta Napolin, eta hegoaldean ezezkoaren alde bozkatzen zuen aberriaren etsai deklaratzen zen. Hegoaldean, jende asko zegoen pentsatzen zuena baiezkoak euren errege Frantzisko II.aren itzulera esan nahi zuela eta, gainera, soldadu garibaldiarrek, zenbait aldiz bozkatzen zuten
[110]
. Emaitzek, Piamonterekiko anexioaren aldeko garaipen sendo bat eman zuten, eta helburu propagandistikoekin erabili zituen Piamonteko erresumak, herriak, Piamonterekin bat egin nahi zuela frogatzeko, Savoiako etxeko erregeak gobernatuak izan nahi zutela adierazteko eta Napolik Borboien dinastiako lau belaunaldiak bertan behera utzi nahi zituela esateko.
Frantzisko II.a erregeak bere 40.000 soldaduko armada berrantolatu zuen
Volturno
ibaiaren atzean, baina garibaldarrek garaitu zuten
Volturnoko guduan
[111]
. Gudu horretan izandako bajengatik, Garibaldik laguntza militarra eskatu zion Piemonteko gobernuari, eta Frantzisko II.ak garibaldarren geldialdia aprobetxatu nahi izan zuen berriro erasotzeko, baina jeneralek indarrak berrantolatzea aholkatu zioten, eta, orduan,
Capuatik
Gaetara
erretiratu zen.
Volturnoko gudua.
Han, Frantzisko II.a erregea, bere azken 20.000 soldaduekin, 1861eko
otsailaren 13ra
arte
Enrico Cialdini
Piamonteko jeneralak setiatu zuen 18.000 soldadurekin.
Setio honen historiak
biziki txunditu zuen europar iritzi publikoa, batez ere
Maria Sofia
erreginaren jokabide heroikoagatik, soilik 19 urte zituena, bonbardaketa etengabea izan arren
[112]
, bere bizitza arriskatu zuena gau eta egun zauritutako edo hilzorian zeuden soldaduei laguntzeko.
Hilabeteak setioan eman ondoren, Frantzisko II.a garaipenaren ezintasunaz ohartu zen eta erretiratzeko aukera aztertzen hasi zen. 1861eko
otsailaren 14an
, goizeko 7etan, erregeak eta erreginak Gaeta utzi zuten, eta Frantziako ontzi batean sartu ziren. Erretiratzearen ondoren, erregeak ez zuen inoiz abdikatu, berarentzat eta bere oinordekoentzat, Bi Sizilietako Erresumako Errege titulua utziz.
Erroman kokatutako gobernu bakar baten pean Italia batu bat lortzeko asmoz, Garibaldik, frantziar tropek defendatutako Aita Santuen Estatuetara joateko ideia pentsatu zuen. Hala ere, Victor Emanuelek eta Cavourrek, gatazkaren erradikalizazio posible baten aurrean lortutakoa galtzeko beldurrez, Garibaldiren aurrerapena saihestu zuten. Gertakaria ez zen Piemonteko erregearen eta Garibaldiren arteko liskar bat izan, aitzitik, aurreikusi bezala, konkistatzaileak Bi Siziliak eman zizkion.
Viktor Emanuel II.ak boterea eskuratu zuen dokumentua.
Italiako lehen hauteskunde politikoak
1861eko
urtarrilaren 27an
eta
otsailaren 3an
izan ziren, eta Italiako legegintzaldi berria 1861eko
otsailaren 18an
inauguratu zen.
Ruggero Settimo
, 1848ko iraultzan Siziliako gobernuko buruzagi ohia, Senatuko presidente eta
Urbano Rattazzi
Sardiniako Erresumako Ganberako presidente izendatu zuten. Gobernu berria Cavourrek zuzendu zuen, Italiako eskualde ezberdinetako beste 8 ministrorekin: Piemonteko bat, Emiliako bi, Toskanako bi, Campaniako bat, Calabriako bat eta Siziliako bat.
1861eko
martxoaren 17an
, parlamentuak Viktor Emanuel II.a italiarren errege ez baizik "Italiako errege, Jainkoaren graziagatik eta nazioaren borondateagatik" izendatu zuen. Ez Italiako "lehen" erregea, genealogia dinastikoaren ordenaren arabera izan behar zuen bezala, baizik eta "bigarrena", Savoiako etxearen dinastiaren jarraipenaren zeinu bereizgarri gisa
[113]
:
≪
|
Goi Ganberako kide batzuek uste dute Maiestateak Vitorio Emanuel I.a titulua hartu beharko lukela; izan ere, Sardinian "bigarrena" bada, inork ezin du ukatu Italian lehenengoa izango litzatekeela; beraz, zergatik uko egin berritasun horren xarmari? "Primitibistak", ordea, gutxiengoa dira. Bere titulua aldatu gabe mantentzean eta, aldi berean, boterea eta duintasuna aldatzean, Savoiatarrek ohitura iraganezina eskaini dutela salatu dute.
[114]
|
≫
|
Hauteskundeak eta hiru hilabetera Cavour hil zen. Italiako Parlamentuaren aurrean emandako lehen hitzaldian, "
Eliza askea estatu libre batean
" ildo politikoa iradoki zuen, "
Erromatar arazoa
" deritzonaren irtenbide gisa, hau da, Italian aita santuaren aldi baterako botereak irautearen arazo gisa. Erroma, oraindik Aita Santuaren Estatuaren hiriburu zena, Erresumako hiriburu izendatua izatea eragozten zuen botere honek, eta, ondorioz, Pio IX.aren boterean katolikoen partaidetza politikoa baldintzatzen zuen.
Italiako Erresumaren aldarrikapenaren ondoren, zenbait urtez, Estatua berrantolatu zen, bere zabalkuntza eta bateratzea ahalbidetzeko, baita egitura politiko eta administratiboaren homogeneizazioa ere,
Piemontizazio' izeneko prozesu baten bidez.
Erresuma berriak
Estatutu Albertinoa
mantendu zuen, Karlos Albertok 1848an aldarrikatutako konstituzioa, 1946ra arte etenik gabe indarrean egon zena eta 1865ean Erresumaren lege bateratzea gauzatu zuena. Estatu berria Ingalaterrak, Frantziak eta Errusiak onartu zuten 1862tik aurrera; Espainiak, Austriak eta Germaniar Konfederazioko estatu gehienek, Vienaren presiopean, 1866ra arte itxaron zuten bitartean. Estatuaren bateratzea ospatzeko eta kultura-proiektu nazional bat adierazteko,
Londresko
(1851) eta
Parisko
(1855) Erakusketa Unibertsalak gogoan, Florentzian,
Leopolda geltoki zaharrean
, Viktor Emanuel II.ak 1861eko irailaren 15ean inauguratu zuen lehen
Italiako Erakusketa Nazionala
antolatu zen
[115]
.
Viktor Emanuel II.a Italiako errege bihurtu zenean, 1861eko
martxoaren 17an
, bateratze prozesu nazionala ezin zen behin betikotzat hartu, Veneto, Trentino, Friuli eta Venezia Julia oraindik Austriarenak zirelako; eta Erroma, idealki erresumaren hiriburu izendatua, oraindik aita santuaren egoitza zelako.
Hirugarren independentzia gerraren mapa.
Lurralde irredentoen egoera (hamarkada batzuk geroago ezagutuko zitzaien bezala), Italiako barne politikarako etengabeko tentsio iturri eta bere kanpo politikaren giltzarri izan zen. 1862ko udaberrian, Rattazziren gobernuak,
Trentinon
sartu eta altxamendua eragiteko asmoa zuen Mazziniar-Garibaldiar inspirazioko espedizio bat
Sarnicon blokeatu zuen
. 1864ko
azaroaren 6an
, inspirazio berbera zuten berrogeita hamar bat abertzalek, historiara "Navaroneen Banda" bezala pasa zirenak,
Val Tramontinako
mendietan Austriako tropa batzuk eraso zituzten Friuli-Venezia Julian
[116]
. Matxinadak porrot egin zuen: matxinatu batzuk Italian babestea lortu zuten, beste batzuk austriarrei entregatu zitzaizkien
[117]
.
Austria eta
Prusiaren
arteko tirabira gero eta handiagoek (1866an
Austria-Prusia gerrara
eraman zutenak), Italiako Erresuma jaio berriari, lurralde irabazi sendo bat lortzeko eta Italia batzeko bideari jarraitzeko aukera eman zioten. 1866ko
apirilaren 8an
, Italiako gobernuak (
Alfonso La Marmora
jeneralak zuzendua)
Otto von Bismarcken
Prusiarekin
aliantza militar
bat sinatu zuen, baita Napoleon III.aren Frantziaren bitartekaritzari esker ere. Izatez, bi estatuen arteko konbergentzia objektibo bat egon zen, Austriar Inperioa, Austriaren aurkako funtzio batean Italiako batasun nazionala indartzeko oztopo bezala ikusten zutenak
[118]
.
Prusiaren planen arabera, Italiak Austriari aurre egin behar zion hegoaldeko frontean. Aldi berean, itsas nagusitasunarekin,
dalmaziar
kostaldera mehatxu bat ekarriko zuen, Europa erdialdeko gerrako antzokiaren indar gehiago desbideratuz.
1866ko
ekainaren 16an
Prusiak Austriako aliatu alemaniar batzuen aurkako borrokak hasi zituen. Gatazkaren hasieran, Italiako armada bi armadatan banatu zen: lehena,
Alfonso La Marmoraren
agindupean, Lonbardian,
Mincioren
mendebaldean, Koadrilateroko gotorlekuetarantz bideratua; bigarrena,
Enrico Cialdini
jeneralaren agindupean,
Romagnan
, Po ibaiaren hegoaldean,
Mantua
eta
Rovigorantz
.
Carlo Pellion di Persano
almirante zaharra flota gidatzeko izendatu zuten.
La Marmora Estatu Nagusiko buruzagia izan zen lekualdatzen lehena, Mantua eta
Peschiera
artean gotortuz.
Ekainaren 24an
Custozan
porrot bat jasan zuen. Cialdinik, aldiz, gerraren lehen zati osoan ez zuen erasorako jarrerarik hartu, eta Austriako
Borgoforte gotorlekua
ere ez zuen eraso, Po ibaiaren iparraldean. Custozak, operazioen geldialdi orokor bat egin zuen, italiarrekin berrantolatuz, Austriaren kontraeraso baten beldur. Austriarrek hau aprobetxatu zuten
Valtellinan
(
Valtellinako operazioak
) eta
Val Camonican
(
Vezza d'Oglioko gudua
) bi erasoaldi eta arpilaketa txiki egiteko.
Hala ere, prusiar garaipen garrantzitsu batzuen ondoren, bereziki
Sadowako gudua
1866ko uztailaren 3an, austriarrek Vienara Italian zeuden hiru armadetako bat bidaltzea erabaki zuten, eta
Trentino
eta
Isonzoren
defentsari lehentasuna eman zioten. Hurrengo asteetan,
Enrico Cialdiniri
eman zitzaion armada gehiena.
Ferraratik
Udinerainoko
aurrerapen italiarraren buru izateko gai izan zen: Po zeharkatu zuen eta Rovigo okupatu zuen uztailaren 11n, Padua uztailaren 12an, Treviso uztailaren 14an,
San Dona di Piave
uztailaren 18an,
Valdobbiadene
eta
Oderzo
uztailaren 20an, Vicenza uztailaren 21ean, Udine uztailaren 26an
[119]
.
Bitartean, Giuseppe Garibaldiren boluntarioak, Bresciatik Trento hirirantz joan ziren, bidea uztailaren 21ean irekiz,
Bezzeccako guduan
.
Giacomo Medicik
zuzendutako bigarren zutabe italiar bat uztailaren 25ean iritsi zen Trentoko harresietaraino.
Italiaren azken garaipen hauek, hala ere, kontzientzia kolektiboan ilunduak izan ziren
Lissako guduan
uztailaren 20an Itsas Armadaren porrotaren ondorioz.
Garibaldiren
Obbedisco
telegrama.
Gerraren emaitza orokorra prusiar garaipen garrantzitsuek erabaki zuten alemaniar frontean, bereziki Sadowakoa, 1866ko uztailaren 3an
von Moltke jeneralak
. Abuztuaren 9an Garibaldik Trentinotik erretiratzeko aginduari erantzun zion, "
Obbedisco
" ospetsu eta ospatuarekin. 1866ko abuztuaren 12an Umezurretako Armistizioarekin zigortu zuten, eta 1866ko urriaren 3an Vienako Itunarekin.
Bake hitzarmenaren arabera, Italiak Mantua eta antzinako Veneziako lur lehor guztia irabazi zuen (egungo Veneto eta mendebaldeko Friulia barne hartzen zituena). Trentino, ekialdeko Friuli, Venezia Julia eta Dalmazia austriarren esku geratu ziren. Trento eta Trieste hiriek Vienako gobernupean jarraitu zuten.
Austriarrek Frantziari eman zizkioten galdutako probintziak, eta honek Italiako Erresumari eman zizkion. 1866ko azaroaren 4an Savoia familiak Habsburgotarrei
Burdinazko Koroa
(Italiaren subiranotasunaren ikurra) eman zien, lonbardiar erregeek,
Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadoreek
eta
Napoleon Bonapartek
berak jada erabiltzen zutena. Honela, koroa,
Monzako
katedraleko bere egoitza historikora itzuli zen. Italiako Erresumaren anexioa
urriaren 21ean
eta 22an ospatu zen plebiszitu batek berretsi zuen (gizonezkoen sufragio unibertsalarekin), nahiz eta urriaren 19an jada,
Veneziako Ubide Handiko
Europa hoteleko gela batean, Leboeuf jeneralak (frantziar osoko ahalguztiduna eta kontsultaren "bermatzailea") Venetoa Italiara lekualdatzea sinatu zuen. Plebiszitua baino lehen, Veneziako lurrak ofizialki Italiako Erresumari utziak izan ziren; "
Gazzetta di Venezia
"k, hurrengo egunean, lerro gutxitan jakinarazi zuen
[120]
:
≪
|
Gaur goizean Europa hoteleko gela batean Venetoren salmenta egin da.
|
≫
|
1866ko
azaroaren 7an
, plebiszituaren emaitza ofizialki aldarrikatu eta egun gutxira, Vittorio Emanuele II.ak Veneziara bisita egin zuen.
Bandiera Anaien
eta
Domenico Moro
gorpuak 1867ko ekainaren 18an itzuli ziren, eta
Daniele Maninena
1868ko martxoaren 22an.
Pinotxo
, italiar gazteentzako heziketa liburua.
Italiaren batasuna aldarrikatzearekin batera, herrialdearen batasun kulturaleko prozesu bat ere hasi zen, klase intelektualak horren beharra sentitu zuelarik. Italiarren %2,5 baino ezin zuen hitz egin zuzen italiera bateratua 1861an
[121]
. Italiera hori
Florentziako
hizkeran oinarritua dago, Manzonik 1842an
I promessi sposi
eleberri garrantzitsua argitaratu zuen hizkuntza eta eredu nazional bilakatu zutena
[122]
.
1866ko irailean, hirugarren independentzia-gerra amaitu ondoren, nazio gaztearen mugak eta gabeziak erakutsi zituena Europako nazio nagusiekin alderatuta,
Pasquale Villarik
artikulu bat argitaratu zuen
Politecnico
an, "
Noren errua da?
" Izenburupean, eta haren ondorioetan hauxe idatzi zuen: "
Ez da Mantua eta Veronako laukizuzena gure aurrerapena geldiarazi ahal izan duena; baizik eta 17 milioi analfabetoen eta 5 milioi
arkadioen
laukizuzena
[123]
.
Honen inguruan aski ezaguna da
Massimo d'Azegliok
bere "Memorietan" idatzitako iruzkina, Italia egin zela adierazi zuena, "Italiarrak" egitea beharrezkoa izan zen
[124]
:
≪
|
Italiaren lehen beharra italiarrak karaktere altuekin eta indartsuekin osatzea da. Eta, hala ere, egunero gehiegi egiten da kontrako polorantz: Italia egin da, baina ez dira italiarrak egiten".
|
≫
|
Horretan lagundu zuten nazio osoan zabaltzera zuzendutako liburu batzuen argitalpenek: 1870ean
Francesco de Sanctisek
idatzitako italiar literaturaren lehen historia atera zen, 1876an
Antonio Stoppani
abade eta abertzalearen
Il Bel Paese
, bere irakurleei penintsulako alderdi fisiko eta giza alderdi ezezagunak deskribatzen dizkiena, 1881ean
Carlo Collodik
haurrentzako heziketa eleberri bat argitaratu zuen:
Pinotxon
; 1886an beste eleberri bat atera zen:
Cuore
,
Edmondo De Amicisena
, gazteei zuzendu berriro, eta "bertute zibilak" irakasteko eta Risorgimentuko gertaeren oroimena bizirik mantentzeko idatzia; eta 1891n
Pellegrino Artusik
La Scienza in cucina e l'Arte di mangiar bene
argitaratu zuen, denbora gutxian ezagun egin zen testu bat, gaur egun ere berrinprimatzen dena eta, kritikari batzuen arabera, "Identifikazio nazionaleko kode bat sortzea lortu zuena, Manziniren kodeek kale egin zuten eremuan"
[125]
.
1863an
Quintino Sella
meatze-ingeniari, alpinista eta politikariak
Club Alpino Italiano
sortu zuen eta 1894an
Touring Club Italiano
Luigi Vittorio Bertarelli
geografoak sortu zuen. 1867an
Italiako Elkarte Geografikoa
sortu zen,
Cristoforo Negri
buru zuela, eta, beraz, Italiak bat egin zuen Europako beste potentzia batzuetan aspaldidanik gertatzen ari zenarekin, non gizarte geografiko nazionalek garapen kolonialaren aitzindari gisa ere jardun zuten.
Argazkigintza
zabaltzeak bateratzearen protagonistak ezagutzen lagundu zuen, baita kultura bateratua sortzen ere. Adibide bat
Cane anaien
argazki estudioak dira
[126]
, Forli, Foligno, Ravenna, Spoleto eta Erroman lan egiten zutenak
[127]
.
- La presa di Roma
, zuzendaria
Filoteo Alberini
(
1905
)
- Garibaldi
(
1907
) zuzendaria
Mario Caserini
- Il piccolo garibaldino
(
1909
)
- Anita Garibaldi
, zuzendaria
Mario Caserini
(
1910
)
- Nozze d'oro
, zuzendaria
Luigi Maggi
(1911)
- I mille
, zuzendaria
Alberto Degli Abbati
(
1912
)
- Garibaldi a Marsala
(
1912
)
- L'Italia s'e desta!
zuzendaria
Nino Oxilia
(
1916
)
- Garibaldi, l'eroe dei due mondi
(
1926
)
- Garibaldi e i suoi tempi
(
1926
) zuzendaria
Silvio Laurenti Rosa
- Anita o il romanzo d'amore dell'eroe dei due mondi - Garibaldi o l'eroe dei due mondi
, zuzendaria
Aldo De Benedetti
(
1927
)
- I martiri d'Italia
, zuzendaria
Domenico Gaido
(
1927
)
- 1860
, zuzendaria
Alessandro Blasetti
(
1934
)
- Villafranca
, zuzendaria
Giovacchino Forzano
(
1934
)
- Teresa Confalonieri
, zuzendaria
Guido Brignone
(
1934
)
- Il dottor Antonio
, zuzendaria
Enrico Guazzoni
(
1937
)
- Il cavaliere di San Marco
, zuzendaria
Gennaro Righelli
(
1939
)
- Piccolo mondo antico
, zuzendaria
Mario Soldati
(
1941
)
- Un garibaldino al convento
, zuzendaria
Vittorio De Sica
(
1942
)
- Luisa Sanfelice
, zuzendaria
Leo Menardi
(1942)
- La contessa Castiglione
, zuzendaria
Flavio Calzavara
(
1942
)
- All'ombra della gloria
, zuzendaria
Pino Mercanti
(
1945
)
- Cavalcata d'eroi
, zuzendaria
Mario Costa
(
1949
)
- Il conte di Sant'Elmo
, zuzendaria
Guido Brignone
(
1950
)
- Camicie rosse
, zuzendaria
Goffredo Alessandrini
-
Francesco Rosi
(
1952
)
- Il tenente Giorgio
, zuzendaria
Raffaello Matarazzo
(
1952
)
- Il brigante di Tacca del Lupo
, zuzendaria
Pietro Germi
(
1952
)
- Eran trecento... (La spigolatrice di Sapri)
, zuzendaria
Gian Paolo Callegari
(
1952
)
- Giuseppe Verdi
, zuzendaria
Raffaello Matarazzo
(
1953
)
- Casa Ricordi
, zuzendaria
Carmine Gallone
(
1954
)
- Senso
, zuzendaria
Luchino Visconti
(
1954
)
- Cento anni d'amore
(episodio Garibaldina)
, zuzendaria
Lionello De Felice
(
1954
)
- La pattuglia sperduta
, zuzendaria
Piero Nelli
(
1954
)
- Viva l'Italia
, zuzendaria
Roberto Rossellini
(
1961
)
- Vanina Vanini
, zuzendaria
Roberto Rossellini
(
1961
)
- I briganti italiani
, zuzendaria
Mario Camerini
(
1961
)
- Il Gattopardo
, zuzendaria
Luchino Visconti
(
1963
)
- I figli del leopardo
, zuzendaria
Sergio Corbucci
(
1965
)
- Nell'anno del Signore
, zuzendaria
Luigi Magni
(
1969
)
- Franco e Ciccio sul sentiero di guerra
, zuzendaria
Aldo Grimaldi
(
1969
)
- Correva l'anno di grazia 1870
, zuzendaria
Alfredo Giannetti
(
1972
)
- Bronte: cronaca di un massacro che i libri di storia non hanno raccontato
, zuzendaria
Florestano Vancini
(
1972
)
- San Michele aveva un gallo
, zuzendaria
Paolo e Vittorio Taviani
(
1972
)
- Le cinque giornate
, zuzendaria
Dario Argento
(
1973
)
- Allonsanfan
, zuzendaria
Paolo e Vittorio Taviani
(
1974
)
- Quanto e bello lu murire acciso
, zuzendaria
Ennio Lorenzini
(
1975
)
- In nome del Papa Re
, zuzendaria
Luigi Magni
(
1977
)
- Arrivano i bersaglieri
, zuzendaria
Luigi Magni
(
1980
)
- Garibaldi
(
1986
) cortometraggio di
Jose Ambriz
- 'o Re
, zuzendaria
Luigi Magni
(
1989
)
- In nome del popolo sovrano
, zuzendaria
Luigi Magni
(
1990
)
- Briganti - Amore e liberta
, zuzendaria
Marco Modugno
(
1993
)
- L'eroe dei due mondi
, zuzendaria
Guido Manuli
(
1994
)
- L'ussaro sul tetto
, zuzendaria
Jean-Paul Rappeneau
(
1995
)
- L'eroe dei due mondi
(
1995
) film di animazione di
Guido Manuli
- Li chiamarono... briganti!
, zuzendaria
Pasquale Squitieri
(
1999
)
- Ferdinando e Carolina
, zuzendaria
Lina Wertmuller
(
1999
)
- La carbonara
, zuzendaria
Luigi Magni
(
2000
)
- 1828, La rivolta
zuzendaria
Attilio Rossi
(
2005
)
[128]
- Il resto di niente
, zuzendaria
Antonietta De Lillo
(
2004
)
- Fuoco su di me
, zuzendaria
Lamberto Lambertini
(
2006
)
- 1848 Barricate a Napoli
zuzendaria
Attilio Rossi
(
2006
)
- I Vicere
, zuzendaria
Roberto Faenza
(
2007
)
- Noi credevamo
, zuzendaria
Mario Martone
(
2010
)
- Il dottor Antonio
, zuzendaria
Alberto Casella
(
1954
)
- L'alfiere
di
Carlo Alianello
, zuzendaria
Anton Giulio Majano
(1956)
- Il romanzo di un maestro
di
Edmondo De Amicis
, zuzendaria
Mario Landi
1959
- La Pisana
, zuzendaria
Giacomo Vaccari
(1960)
- Ottocento
di
Salvator Gotta
, zuzendaria Anton Giulio Majano (1960)
- Il mulino del Po
, zuzendaria
Mario Ferrero
(1963)
- Giuseppe Verdi
, zuzendaria Mario Ferrero (1963)
- I racconti del Risorgimento
, episodi per la
TV dei ragazzi
, zuzendaria
Lino Procacci
(1966)
- Luisa Sanfelice
, zuzendaria
Leonardo Cortese
(1966)
- Vita di Cavour
zuzendaria
Piero Schivazappa
(1967)
- Le mie prigioni
, zuzendaria
Sandro Bolchi
(1968)
- Le cinque giornate di Milano
, zuzendaria
Leandro Castellani
(
1970
)
- Giuseppe Mazzini (telesaila)
zuzendaria
Pino Passalacqua
(1972)
- Il giovane Garibaldi
zuzendaria
Franco Rossi
(1974)
- Murat - Generale napoleonico
, zuzendaria
Silverio Blasi
(
1975
)
- L'eredita della priora
, zuzendaria
Anton Giulio Majano
(
1980
)
- Verdi (telesaila)
, zuzendaria
Renato Castellani
(
1982
)
- Cuore
di Edmondo De Amicis zuzendaria
Luigi Comencini
(1984)
- Il generale
, zuzendaria
Luigi Magni
(
1987
)
- Cuore
, zuzendaria
Maurizio Zaccaro
(2001)
- Garibaldi, l'eroe dei due mondi
(
2003
) telenovela brasiliana (60 episodi) di
Teresa Lampreia
e
Jayme Monjardim
- Luisa Sanfelice
zuzendaria
Paolo e Vittorio Taviani
(2004)
- Le cinque giornate di Milano
zuzendaria
Carlo Lizzani
(2004)
- La contessa di Castiglione
zuzendaria
Josee Dayan
(2006)
- Eravamo solo mille
(
2006
) zuzendaria
Stefano Reali
- Anita ? Una Vita per Garibaldi
(
2007
) zuzendaria
Aurelio Grimaldi
- Garibaldi in America
(
2009
) zuzendaria
Alberto Rondalli
- Anita Garibaldi
zuzendaria
Claudio Bonivento
(2012)
- Il generale dei briganti
zuzendaria
Paolo Poeti
(2012)
- Ne con te ne senza di te
zuzendaria
Vincenzo Terracciano
(2012)
- L'ultimo papa re
zuzendaria
Luca Manfredi
(2013)
- ↑
Edgardo Montara apaiz izan zen eta Onatin aritu zen. Euskaraz ikasi zuen eta euskaraz predikua ematen zuen.
- ↑
Collier, Martin.. (2003).
Italian unification, 1820-71.
Heinemann
ISBN
0-435-32754-2
.
PMC
52434799
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-01)
.
- ↑
Riall, Lucy, 1962-. (1994).
The Italian Risorgimento : state, society, and national unification.
Routledge
ISBN
0-203-31752-1
.
PMC
52093309
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-01)
.
- ↑
Arnaldi, Girolamo.. (2005).
Italy and its invaders.
Harvard University Press
ISBN
0-674-01870-2
.
PMC
60776873
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-01)
.
- ↑
≪Istituto per la storia del Risorgimento italiano≫
www.risorgimento.it
(Noiz kontsultatua: 2020-11-01)
.
- ↑
cura, CRAVERI Piero e QUAGLIARIELLO Gaetano a.
La seconda guerra mondiale e la sua memoria..
(Noiz kontsultatua: 2020-11-03)
.
- ↑
(Italieraz)
≪AZEGLIO, Massimo Taparelli d' in "Dizionario Biografico"≫
www.treccani.it
(Noiz kontsultatua: 2020-11-03)
.
- ↑
Pecout, Gilles.
Il lungo Risorgimento. La nascita dell'Italia contemporanea.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-03)
.
- ↑
(Italieraz)
Woolf, Stuart Joseph. (2010).
Il Risorgimento italiano: dall'eta delle riforme all'Italia napoleonica, dalla Restaurazione all'Unita.
Mondadori
(Noiz kontsultatua: 2020-11-03)
.
- ↑
Banti, Alberto Mario, 1957-. (2008).
Il Risorgimento italiano.
(1. ed. nella Economica Laterza. argitaraldia) GLF editori Laterza
ISBN
88-420-8574-X
.
PMC
212739513
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-03)
.
- ↑
a
b
Faulkner, Neil, 1958-. (2019).
Una historia radical del mundo.
(1ª ed. argitaraldia) Pasado y Presente
ISBN
978-84-948208-9-2
.
PMC
1096184371
.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Italieraz)
≪Risorgimento in "Enciclopedia Italiana"≫
www.treccani.it
(Noiz kontsultatua: 2020-11-03)
.
- ↑
Nicolet, Claude.. (1989).
L'inventario del mondo : geografia e politica alle origini dell'impero romano.
Laterza
ISBN
88-420-3340-5
.
PMC
799114063
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-03)
.
- ↑
Giardina, Andrea, 1949-. (1997).
L'Italia romana : storie di un'identita incompiuta.
Laterza
ISBN
88-420-5236-1
.
PMC
37206891
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Brunengo, Giuseppe.
I Primi Papi-Re E L'ultimo Dei Re Longobardi.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
a
b
MONTANELLI-GERVASO.
STORIA D'ITALIA VOL.VI DA CARLOMAGNO ALL'ANNO MILLE-MONTANELLI GERVASO-ED.BUR.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Jarnut, Jorg.. (2002).
Storia dei Longobardi.
Einaudi
ISBN
88-06-16182-2
.
PMC
801328865
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Eco, Umberto; Eco, U.; Barletta, Laura; Corsi, Pietro; Fedriga, Riccardo; Ledda, Giuseppe; Marconi, Luca; Pace, Valentino
et al
..
Il Medioevo - Barbari Cristiani Musulmani.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Burdach, Konrad.. (1986).
Riforma, Rinascimento, Umanesimo : due dissertazioni sui fondamenti della cultura e dell'arte della parola moderne.
(2. ed. argitaraldia) Sansoni
ISBN
88-383-0036-4
.
PMC
797285361
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Origini dello stato : processi di formazione statale in Italia fra medioevo ed eta moderna.
Il Mulino 1994
ISBN
88-15-04702-6
.
PMC
32422576
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Morghen, Raffaello. (1946).
≪L'unita monarchica nell'Italia Meridionale≫
Questioni di storia medievale
: 275?302.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Gregorovius, Ferdinand.. (2000).
Storia della citta di Roma nel Medio Evo.
(Rist. argitaraldia) Einaudi
ISBN
88-06-37689-6
.
PMC
799538328
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
(Italieraz)
Fabretti, Ariodante. (1842).
Biografie dei capitani venturieri dell'Umbria scritte ed illustrate con documenti da Ariodante Fabretti: Note e documenti che servono ad illustrare le biografie dei capitani venturieri dell'Umbria.
A. Fumi
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Dante Alighieri, Purgatorio, Canto VI, verso 76-78
- ↑
a
b
(Italieraz)
Montanelli, Indro; Gervaso, Roberto. (1967).
Storia d'Italia: la civilta del Rinascimento.
Rizzoli
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Procacci, Giuliano.. (2001).
La disfida di Barletta : tra storia e romanzo.
B. Mondadori
ISBN
88-424-9773-8
.
PMC
50041810
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Guicciardini, Francesco, 1483-1540.. (1971).
Storia d'Italia..
G. Einaudi
ISBN
88-06-30627-8
.
PMC
1728330
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
a
b
Candeloro, Giorgio.. (1979 [v. 1, 1989]).
Storia dell'Italia moderna.
(3a ed. nell'Universale economica. argitaraldia) Feltrinelli
ISBN
88-07-80796-3
.
PMC
20517194
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
(Italieraz)
≪Gian Francesco Galeani Napione | Torino Scienza≫
www.torinoscienza.it
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
≪Accademia≫
web.archive.org
2011-08-24
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
(Italieraz)
Simioni, Attilio. (1995).
Le origini del risorgimento politico dell'Italia meridionale (rist. anast.).
Societa Storia Patria Napoli
ISBN
978-88-8044-042-0
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
(Italieraz)
Martino, Angelo.
≪Quando i tiranni Borbone uccidevano i giovani che amavano la Repubblica≫
Nuovo Monitore Napoletano
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
(Italieraz)
Fiorini, Vittorio. (2020-11-02).
≪Origini del tricolore italiano / Vittorio Fiorini≫
opac.sbn.it
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
(Italieraz)
Colangeli, Oronzo. (2020-11-02).
≪Simboli e bandiere nella storia del Risorgimento italiano / di Oronzo Colangeli≫
opac.sbn.it
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Pecout, Gilles.. (1999).
Il lungo Risorgimento : la nascita dell'Italia contemporanea (1770-1922).
B. Mondadori
ISBN
88-424-9357-0
.
PMC
849060791
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Bollone, Pierluigi Baima.
Esoterismo e personaggi dell’Unita d’Italia. Da Napoleone a Vittorio Emanuele III.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Agnoli, Francesco Mario, 1934-. (1998).
Le Pasque veronesi : quando Verona insorse contro Napoleone : 17-25 aprile 1797.
Il cerchio
ISBN
88-86583-47-8
.
PMC
40353107
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
(Italieraz)
≪Opere di L.A. Muratori - 1744≫
centro studi muratoriani
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
(Italieraz)
Gualterio, marchese Filippo Antonio. (1851).
Gli ultimi rivolgimenti italiani: memorie storiche con documenti inediti.
F. Le Monnier
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
Chartrand, Rene.. (1999).
Emigre & foreign troops in British service.
Osprey Military
ISBN
1-85532-766-X
.
PMC
40926410
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
(Italieraz)
Team, Mondadori Store.
≪I soldati italiani di Lord Bentinck 1812-1816 - Virgilio Ilari≫
https://www.mondadoristore.it/
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
≪Proclama di Rimini, emanato da Giocchino Murat. ... - Immagini di storia≫
web.archive.org
2009-02-01
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
≪Viaggi nel Testo - Autori della letteratura Italiana - Ugo Foscolo≫
web.archive.org
2015-09-24
(Noiz kontsultatua: 2020-11-04)
.
- ↑
(Italieraz)
≪Stato e societa nei secoli. Per il triennio vol.1≫
www.libreriauniversitaria.it
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
(Italieraz)
Turiello, Pasquale. (1882).
Governo e governati in Italia.
N. Zanichelli
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
≪Liberali moderati e democratici≫
web.archive.org
2017-06-02
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
(Italieraz)
Salvatorelli, Luigi. (1942).
Il pensiero politico italiano dal 1700 al 1870.
G. Einaudi
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
Riall, Lucy.. (2007).
Il Risorgimento : storia e interpretazioni.
(Nuova ed. rivista e accresciuta. argitaraldia) Donzelli
ISBN
978-88-6036-181-3
.
PMC
800148585
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
(Italieraz)
≪La Santa Alleanza: Approfondimenti - StudiaFacile | Sapere.it≫
www.sapere.it
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
Mack Smith, Denis, 1920-2017,. ([1968]).
The making of Italy, 1796-1870..
Walker
ISBN
0-333-43807-8
.
PMC
385357
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
≪1820: LA RECONQUISTA DE LA LIBERTAD, por Vicente Mira Gutierrez, Arena y Cal nº 46≫
www.islabahia.com
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
Las Cortes de Cadiz.
Marcial Pons 1991
ISBN
84-95379-51-1
.
PMC
26570082
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
(Italieraz)
Palmeri, Niccolo. (1848).
Storia della rivoluzione di Sicilia nel 1820: opera postuma di Nicolo Palmieri.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
Scalamandre, Raffaele.. (1993).
Michele Morelli e la rivoluzione napoletana del 1820-1821 : dalle bandiere di Murat al sogno della costituzione.
Gangemi
ISBN
88-7448-442-9
.
PMC
30731076
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
(Italieraz)
Acton, Harold. (1997).
I Borboni di Napoli (1734-1825).
Giunti Editore
ISBN
978-88-09-21079-0
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
Crisantino, Amelia..
Introduzione agli "Studii su la storia di Sicilia dalla meta del XVIII secolo al 1820" di Michele Amari.
ISBN
978-88-902393-3-5
.
PMC
750183469
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
(Italieraz)
Storia del Mezzogiorno: Il regno dagli Angioini ai Borboni. (2 pts.).
Edizioni del sole 1986
(Noiz kontsultatua: 2020-11-05)
.
- ↑
(Italieraz)
Bianchi, Nicomede. (1852).
I ducati estensi dall'anno 1815 all'anno 1850.
Societa editrice italiana
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
≪Memorie di un vecchio carbonaro ravegnano, di Primo Uccellini≫
www.gutenberg.org
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
≪Risorgimento≫
www.risorgimento.it
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
(Italieraz)
Gennarelli, Achille. (1860).
Il governo pontificio e lo stato romano: documenti preceduti da una esposizione storica e raccolti per decreto del governo delle Romagne.
F. Alberghetti
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
Possieri, Andrea.. (2010).
Garibaldi.
Il mulino
ISBN
978-88-15-13975-7
.
PMC
694057280
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
(Italieraz)
Palatini, Leopoldo. (1896).
Le date piu memorabili del nostro risorgimento.
casa editrice italiana
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
≪Da Rimini alle Balze: i ≪casi di Romagna≫ | IN Magazine≫
web.archive.org
2016-03-30
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
(Italieraz)
Farini, Luigi Carlo. (1853).
Lo Stato Romano dall'anno 1815 al 1850.
F. Le Monnier
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
(Italieraz)
Ciacci, Otello. (1975).
Studi manzoniani: (saggi su I promessi sposi).
A. Signorelli
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
The war for the public mind : political censorship in nineteenth-century Europe.
Praeger 2000
ISBN
0-313-00121-9
.
PMC
50321014
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
≪Ettore Fieramosca o la disfida di Barletta - Wikisource≫
it.wikisource.org
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
(Frantsesez)
Rey, Rodolphe. (1864).
Histoire de la renaissance politique de l'Italie 1814-1861.
M. Levy
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
a
b
c
d
e
f
Desideri, Antonio.. (1995-1997).
Storia e storiografia.
(Nuovissima edition. argitaraldia) G. D'Anna
ISBN
88-8104-541-9
.
PMC
489607768
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
≪STORIA DELLA RIVOLUZIONE DI ROMA E DELLA RESTAURAZIONE DEL GOVERNO PONTIFICIO DAL I GIUGNO 1846 AL 15 LUGLIO 1849 PDF - firiwitsami4≫
sites.google.com
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
(Italieraz)
Coppi, Antonio. (1872).
Annali d'Italia dal 1750 al 1861.
M. Lombardi
(Noiz kontsultatua: 2020-11-06)
.
- ↑
PISACANE, CARLO.. (2016).
GUERRA COMBATTUTA IN ITALIA NEGLI ANNI 1848-49 : narrazione (classic reprint)..
FORGOTTEN Books
ISBN
1-333-19498-6
.
PMC
983449259
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-07)
.
- ↑
Naples (Kingdom). (1848).
Collezione di leggi e decreti del General Parlamento di Sicilia nel 1848..
Stamperia Pagano
(Noiz kontsultatua: 2020-11-07)
.
- ↑
≪storia postale del regno delle due sicilie≫
www.ilpostalista.it
(Noiz kontsultatua: 2020-11-07)
.
- ↑
Lupo, Salvatore, 1951-. (2011).
L'unificazione italiana : Mezzogiorno, rivoluzione, guerra civile.
Donzelli
ISBN
978-88-6036-627-6
.
PMC
756578207
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-07)
.
- ↑
Ambrosini, Filippo.. (2004).
Carlo Alberto re.
Edizioni del Capricorno
ISBN
88-7707-030-7
.
PMC
60436997
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-08)
.
- ↑
Martucci, Roberto, 1949-. ([2002]).
Storia costituzionale italiana : dallo Statuto Albertino alla Repubblica, 1848-2001.
Carocci
ISBN
88-430-2371-3
.
PMC
849312807
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-08)
.
- ↑
(Italieraz)
≪8 febbraio, e il giorno del Bo e della goliardia≫
Il Mattino di Padova
2012-02-08
(Noiz kontsultatua: 2020-11-08)
.
- ↑
(Italieraz)
Rovani, G. Vittorio. (1850).
Di Daniele Manin presidente e dittatore della repubblica di Venezia. Memoria storia.
Tipografia Elvetica
(Noiz kontsultatua: 2020-11-08)
.
- ↑
≪DIECI Giornate di Brescia - Enciclopedia Bresciana≫
www.enciclopediabresciana.it
(Noiz kontsultatua: 2020-11-08)
.
- ↑
La difesa di Livorno : 10 e 11 maggio 1849..
Books & Company 2004
ISBN
88-7997-070-4
.
PMC
879120394
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-08)
.
- ↑
Correnti, Santi, 1924-. (1994).
Breve storia della Sicilia : dalle origini ai giorni nostri.
Tascabili Economici Newton
ISBN
88-7983-511-4
.
PMC
222387690
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-08)
.
- ↑
Campolieti, Giuseppe.. (2001).
Il re bomba : Ferdinando II, il Borbone di Napoli che per primo lotto contro l'unita d'Italia.
(1. ed. argitaraldia) Mondadori
ISBN
88-04-48976-6
.
PMC
49363659
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-08)
.
- ↑
(Italieraz)
Francesco Bertolini. ().
Storia del risorgimento italiano: 1814-1870 (con l'aggiunta di un cenno ....
U. Hoepli
(Noiz kontsultatua: 2020-11-09)
.
- ↑
≪Storia di Milano ::: dal 1851 al 1860≫
www.storiadimilano.it
(Noiz kontsultatua: 2020-11-09)
.
- ↑
≪Cronologia di venezia dal 1851 al 1875≫
web.archive.org
2015-02-18
(Noiz kontsultatua: 2020-11-09)
.
- ↑
(Ingelesez)
≪The Attack on Francis Joseph. The Milan Riot. British Politics. Disraeli's Speech. Napoleon's Will. - Marxists-en≫
wikirouge.net
(Noiz kontsultatua: 2020-11-19)
.
- ↑
Villari, Rosario (1925-2017).. (1984).
Storia contemporanea : per le scuole medie superiori.
(Nuov. ed. completamente riv. argitaraldia) Laterza
ISBN
88-421-0129-X
.
PMC
490348941
.
(Noiz kontsultatua: 2020-11-19)
.
- ↑
(Alemanez)
Rochau, L. A. von. (1869).
Grundsatze der Realpolitik, angewendet auf die staatlichen Zustande Deutschlands.
K. Gopel
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
≪Bismarck e Cavour, due volti del cesarismo - Corriere della Sera≫
web.archive.org
2011-03-12
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Italieraz)
≪MORTARA, Edgardo in "Dizionario Biografico"≫
www.treccani.it
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
≪Vita e cronologia della pricipessa Sissi≫
web.archive.org
2013-09-11
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
Colombo, Mauro. (venerdi 19 dicembre 2014).
≪milanoneisecoli: La visita dell'imperatore Francesco Giuseppe nel 1857≫
milanoneisecoli
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Italieraz)
Torraca, Francesco. (1877).
Notizie su la vita e gli scritti di Luigi Settembrini.
Presso A. Morano
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Ingelesez)
Arnold, Guy. (2002-04-16).
Historical Dictionary of the Crimean War.
Scarecrow Press
ISBN
978-0-8108-6613-3
.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Italieraz)
Storia ? La spedizione piemontese in Crimea | Recinto internazionale.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
Paleologue, Maurice. (1925).
≪UN GRAND REALISTE: CAVOUR: IV: L'ENTREVUE DE PLOMBIERES≫
Revue des Deux Mondes (1829-1971)
30 (4): 894?910.
ISSN
0035-1962
.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Ingelesez)
Smith, Denis Mack. (1988).
≪Plombieres and Negotiations with France, 1858≫
The Making of Italy, 1796?1866
(Palgrave Macmillan UK): 234?255.
doi
:
10.1007/978-1-349-19189-5_15
.
ISBN
978-0-333-43808-4
.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
a
b
c
Brooks, Richard, 1949-. (2009).
Solferino, 1859 : the battle that won Italy its independence.
Osprey
ISBN
978-1-84603-385-8
.
PMC
410242244
.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
Schneid, Frederick C..
The Second War of Italian Unification 1859-61.
ISBN
978-1-84908-787-2
.
PMC
755696733
.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
Field, Ron.. (2011).
Garibaldi : leadership, strategy, conflict.
Osprey Pub
ISBN
978-1-84908-321-8
.
PMC
668188551
.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
≪ArenadiPola.it≫
www.arenadipola.it
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
Brooks, Richard, 1949-. (2009).
Solferino, 1859 : the battle that won Italy its independence.
Osprey
ISBN
978-1-84603-385-8
.
PMC
410242244
.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
Dunant, Henry, 1828-1910.. (1959).
A memory of Solferino.
American National Red Cross
ISBN
2-88145-006-7
.
PMC
3364364
.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Gaztelaniaz)
≪La batalla de Solferino (24 de junio de 1859) - CICR≫
www.icrc.org
1998-04-06
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Ingelesez)
Bugnion, Francois. (2009-04-22).
≪From Solferino to the birth of contemporary international humanitarian law - ICRC≫
www.icrc.org
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Frantsesez)
Cavour, Camillo Benso (1810-1861 ; comte de) Auteur du texte. (1862).
Lettres inedites du comte de Cavour au commandeur Urbain Rattazzi : traduites en francais et precedees d'une etude sur le Piemont depuis 1848 et M. Rattazzi / par M. Charles de La Varenne....
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Italieraz)
Mundy, George Rodney. (1966).
La fine delle Due Sicilie e la marina britannica: diario di un ammiraglio, 1859-61.
A. Berisio
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Ingelesez)
Ciunfrini, Gianni.
Da "Scienze delle Finanze" di Francesco Saverio Nitti (Pierro, 1903).
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
≪plebisciti≫
www.ilportaledelsud.org
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
≪Bicentenario Garibaldi≫
web.archive.org
2009-07-31
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Italieraz)
Cronica della campagna d'autunno del 1860 fatta sulle rive del Volturno e del Garigliano dall'esercito napolitano alla quale e posto innanzi un racconto di fatti militari e politici avvenuti nel Reame delle Sicilie nei dodici anni che la precedettero per Giovanni Delli Franci.
pei Tipi di Angelo Trani 1870
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Italieraz)
Oriani, Alfredo. (2015-02-26).
La lotta politica in Italia - Volume I.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Italieraz)
≪Ecco il nuovo re italiano ma sul nome non c'e intesa≫
la Repubblica
2011-03-01
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
≪La prima Esposizione Italiana: Firenze, 1861≫
www.georgofili.info
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
Madinelli, Giorgio.. (2003).
I sentieri dei garibaldini : escursioni sui monti tra Meduna e Cellina sulle orme degli insorti friulani del 1864 : a piedi.
Ediciclo
ISBN
88-88829-00-8
.
PMC
799584435
.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Italieraz)
Occidentale, Storici Friuli. (2011-10-20).
≪La banda delle Alpi friulane: i moti risorgimentali di Navarons ? itinerario storico-celebrativo su eStoriabus≫
Storia Storie Pordenone
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
(Ingelesez)
≪La Guerra Del 1866 by Bortolotti Sandro - AbeBooks≫
www.abebooks.co.uk
(Noiz kontsultatua: 2020-12-01)
.
- ↑
≪Udine3D: storia≫
web.archive.org
2011-08-31
(Noiz kontsultatua: 2020-12-30)
.
- ↑
(Italieraz)
Setti, Paola. (2007-12-30).
≪Il Veneto vuole la secessione. Dal Regno d?Italia≫
ilGiornale.it
(Noiz kontsultatua: 2020-12-30)
.
- ↑
(Ingelesez)
≪Italian≫
Ethnologue
(Noiz kontsultatua: 2020-12-30)
.
- ↑
Pecout, Gilles.. (stampa 2011).
Il lungo Risorgimento : la nascita dell'Italia contemporanea (1770-1922).
Bruno Mondadori
ISBN
978-88-6159-615-3
.
PMC
876657803
.
(Noiz kontsultatua: 2020-12-30)
.
- ↑
≪Un Paese senza elite - Il Sole 24 ORE≫
web.archive.org
2016-12-21
(Noiz kontsultatua: 2020-12-30)
.
- ↑
(Italieraz)
Svoboda, Martin.
≪Massimo D'Azeglio frase #189945≫
Le-citazioni.it
(Noiz kontsultatua: 2020-12-30)
.
- ↑
≪La scienza in cucina e l’arte di mangiar bene | Pellegrino Artusi≫
www.pellegrinoartusi.it
(Noiz kontsultatua: 2020-12-30)
.
- ↑
(Italieraz)
≪L’album dei mille≫
Pega's photography Blog
2011-03-17
(Noiz kontsultatua: 2020-12-30)
.
- ↑
≪Fratelli Cane≫
web.archive.org
2016-06-04
(Noiz kontsultatua: 2020-12-30)
.
- ↑
"1828, La Rivolta"