Suediako Erresuma
|
---|
Konungariket Sverige
|
Ereserkia
:
Du gamla, du fria
|
Goiburua: For Sverige ? i tiden
|
|
|
|
Hiriburua
| Stockholm
59°19′46″N 18°4′7″E
|
---|
Azalera
| 447.425,16 km², 528.861,06 km², 407.283,59 km² eta 122.577,5 km² (
57.
)
|
---|
Punturik altuena
| Kebnekaise
(2.097,5 m)
|
---|
Punturik sakonena
| Kristianstad
(en)
(?2 m)
|
---|
Kontinentea
| Europa
|
---|
Mugakideak
| Finlandia
,
Norvegia
eta
Danimarka
|
---|
|
Gobernu-sistema
| monarkia konstituzional
eta
demokrazia ordezkatzaile
|
---|
Suediako monarka
| Karlos XVI.a Gustavo Suediakoa
|
---|
Suediako Lehen Ministroa
| Ulf Kristersson
|
---|
Legebiltzarra
| Suediako Legebiltzarra
|
---|
Epai autoritatea
| Supreme Court of Sweden
(en)
eta
Supreme Administrative Court of Sweden
(en)
|
---|
Harreman diplomatikoak
| Ikusi mapa Wikidatan
|
---|
Zeren kide
| |
---|
|
Biztanleria
| 10.551.707
(2023)
3.371 (2023)
|
---|
Dentsitatea
| 23,58 bizt/km²
(
195.
)
|
---|
Hizkuntza ofizialak
| |
---|
Erabilitako hizkuntzak
| |
---|
Ezkontzeko adina
| genero guztiak
: 18
|
---|
Emankortasun-tasa
| 1,57
(2001)
|
---|
Eskolaratu gabeko umeak
| 9.424
(2015)
|
---|
Alfabetizazioa
| % 99,9
(2021)
|
---|
Derrigorrezko eskolaratzea
| 6-16
|
---|
Bizi-itxaropena
| 82,20488
(2015)
|
---|
Giniren koefizientea
| 29,3
(2019)
|
---|
Giza garapen indizea
| 0,947
(2021)
|
---|
|
BPG nominala
| 538.040.458.217 $
(2017)
23.580.485.410,826 (2016)
|
---|
BPG per capita
| 53.253 $
(2017)
1.636 (2016)
|
---|
BPG erosketa botere paritarioa
| 517.013.807.222 nazioarteko dolar
(2017)
29.948.452.681 (2016)
|
---|
BPG per capita EAPn
| 51.404,785 nazioarteko dolar
(2017)
2.320,719 (2016)
|
---|
BPGaren hazkuntza erreala
| 3,3 %
(2016)
|
---|
Erreserbak
| 62.191.481.193 $
(2017)
2.829.842.701 (2016)
|
---|
Inflazioa
| 1,7 %
(2016)
1 (2015)
|
---|
|
Sorrera data
: 700(e)ko hamarkada
|
|
Aurrezenbakia
| +46
|
---|
ISO 3166-1 alpha-2
| SE
|
---|
ISO 3166-1 alpha-3
| SWE
|
---|
Ordu eremua
| |
---|
Elektrizitatea
| 230 V. 50 Hz.
Europlug
(en)
eta
Schuko
(en)
|
---|
Internet domeinua
| .se
|
---|
sweden.se
|
Suedia
[1]
(
suedieraz
:
Sverige
,
?sværj?
ahoskatua), ofizialki
Suediako Erresuma
(
suedieraz
:
Konungariket Sverige
),
Europa
iparraldeko estatu bat da,
Europar Batasuneko
kidea.
Eskandinaviar penintsulako
ekialdean dago kokatua. Mugakide ditu iparraldean
Norvegia
eta
Finlandia
, ekialdean
Finlandia
eta
Botnia golkoa
, hegoaldean
Itsaso Baltikoa
eta mendebaldean
Norvegia
eta
Ipar Itsasoa
. Horrez gainera,
Oresund
zubiaren bidez,
Danimarkarekin
lotuta dago, 2000. urtetik.
Stockholm
da hiriburua eta biztanle gehieneko hiria. Suediako biztanleria gehiena (%85 inguru) hiri guneetan bizi da. Horrela, populazio dentsitatea baxua da (21 biztanle/km²).
Eskandinaviar penintsulan
kokatuta, 449.964 km²-ko azalera du. Europako bosgarren estatu handiena da azalerari dagokionez (munduko estatuen artean 55.a). Lurrazal gehiena (%78) basoz osatuta dago. Hegoaldean hosto galkorreko zuhaitzak dira ugarien, eta iparraldean koniferoak,
garoak
eta
urkiak
. Nekazaritzarako erabiltzeko lurrak, aldiz, %1a baino ez dira, hegoaldean kokatuak. Iparraldera hurbildu ahala, basoek erabateko nagusitza hartzen dute. Mendi eta muinoak mendebaldean dira nagusi,
Norvegiarekin
mugan (
Eskandinaviako mendiak
); gainerako lurralde gehiena nahiko laua da. Suediako punturik altuena
Kebnekaise
mendia da (2.111 m) eta baxuena Hammarsjon lakuaren badia (-2,41 m), hegoaldean.
Suediako irlarik handienak
Gotland
eta
Oland
dira. Lakurik handienak, berriz,
Vanern
eta
Vattern
dira.
Herrialdearen ekialdean,
Itsaso Baltikoa
eta
Botniako Golkoa
daude, Suediari kosta lerro zabal bat eskaintzen, zeinek klima gehiago epeltzen duten. Mendebaldean
Eskandinaviako mendiak
daude, Suedia eta Norvegia mugatuz. Mendi horiek itsasoko lainoen sarrera eragozten dute. Horregatik, urteko prezipitazio kopurua baxua da Suedian.
Suediak hainbat aintzira handi ditu, bereziki hegoaldean. Handienak
Vanern
,
Vattern
eta
Malaren
dira. Ibaiei dagokionez luzeenak
Eskandinaviako Alpeetan
hasi eta urak
Itsaso Baltikora
isurtzen dituztenak dira, adibidez
Dalalven
(520 km),
Tornealven
(510 km) eta
Umealven
(470 km).
Klaralven
bestalde ibaiak
Vanern
aintzirara isurtzen ditu urak eta handik
Gota
ibaia ateratzen da
Kattegaten
itsasoratzeko. Guztiak bat eginda 740 km-ko luzera hartzen du eta honek Eskandinavia guztiko ibai luzeena bihurtuko luke.
Suediak gehienbat
klima epela
du, nahiz eta bere latitudea oso iparrekoa izan.
Golkoko itsaslasterrari
esker gertatzen da hori. Suediako iparraldeko mendietan klima subartikoa da nagusi.
Zirkulu artikotik
iparraldera dagoen herrialdearen zatian, udan ez da inoiz eguzkia ezkutatzen eta
neguan
gauak amaigabeak dira.
Gaur egun Suedia bezala ezagutzen den lurraldea,
Harri Aroan
izan zen jendeztatua, azkenengo
glaziazioaren
izotza gutxitzen hasi zen heinean. Lehenengo biztanleak, ehiztariak eta biltzaileak zirela uste da.
Teoria batek dio, Suetziako populazioa oso dentsoa izan zela
Brontze Aroan
ere, periodio hartako herri komertzialetako hainbat aurkipen egin baitira.
IX. mende
eta
X. mendeen
bitartean, kultura
bikingoa
izan zen nagusi, komertzioa, inbasioak eta kolonizazioak ekialderantz aurreratuz, herrialde baltiko,
Errusia
eta
Itsaso Beltzerantz
.
1389an
,
Norvegia
,
Danimarka
eta Suedia errege bakar batez izan ziren lotuak.
Kalmarko Batasuna
lotura pertsonal bat bezala hartua izan zen, eta
XV. mendean
Suedia ukatu egin zen botereak Norvegiako erregetzan zentralizatzen, eta honek altxamendu armatuak ere eragin zituen.
1521
. urtean Suediak lotura hori alde batera utzi zuen,
Gustav Eriksson Vasa
k, Suediar koroaren banaketa ezarri zuenean.
XVII. mendean
, Suedia Europako indar nagusienetako batean bihurtu zen,
Hogeita hamar Urteko Gerran
parte hartzearen ondorioz, honela
Suediar Inperioa
sortu zen. Egoera honek gainbehera egin zuen,
Errusia
,
Iparraldeko Gerra Handian
buru izatera igaro zenean, Suedia bi zatitan banatuz
1809an
, honela
Finlandia
sortuz.
Azken urteetako historia baketsua izan da Suedian, bere azkenengo gerratea
1814
. urtean Norvegiaren aurka izan zelarik. Gerrate honen ondorioz bi herrialdeek lotura bat sortu zuten,
1905eko
urriaren 26an
desegina izan zena era baketsuan, nahiz eta arazo batzuk izan ziren. Suedia neutralitatean mantendu zen bi mundu gerrateetan eta politika honekin jarraitu zuen
Gerra Hotzaren
bitartean. Gaur egun ez da ezta elkarte militar baten kide, baina
NATOko
entrenamendu militaretan parte har izan du.
Suedia
monarkia
parlamentarioa da. 1809an onartutako konstituzioaren arabera, botere politikoa hiru ataletan banatzen da: legegilea, betearazlea eta judiziala. Botere legegilea ganbera bakarreko
Riksdag
edo Parlamentuak burutzen du. Botere betearazlea Erregeak (egungo erregea
Karlos XVI.a Gustavo
da) dauka, baina Ministroen kontseiluak eramaten du aurrera. Botere judiziala 1734ean antolatu zen. Bere baitan daude lehen instantziako auzitegiak, Entzutegiak eta Erregearen Auzitegi Gorena.
Sufragioa unibertsala da 18 urtetik aurrera, eta hauteskunde orokorretan parte-hartzea nahiko altua izan ohi da (%81ekoa 1998an). 2014an aukeratutako parlamentua honela zegoen osatuta:
- Alderdi Sozialdemokrata (SAP): 113 eserleku.
- Alderdi Moderatua (M): 84 eserleku.
- Suediako Demokratak (SD): 48 eserleku.
- Alderdi Berdea (MP): 25 eserleku.
- Zentruko Alderdia (C): 22 eserleku.
- Liberalak (L): 19 eserleku.
- Alderdi Kristau Demokrata (KD): 16 eserleku.
- Ezkerreko Alderdia (V): 21 eserleku.
- Independenteak: eserleku 1.
2006ko hauteskundeen ondoren, Moderatuek, Zentristek, Popular Liberalek eta Kristau Demokratek zentru eskuineko gobernua osatu zuten, Alderdi Sozialdemokratak urte askotan edukitako monopolioari amaiera emanez. 2010ean koalizio hori errepikatu zen. Baina 2010an boterea berreskuratu eta 2014an Berdeekin batera osatu du Gobernua. Horrela beraz
Stefan Lofven
bihurtu zen Suediako Lehen Ministro.
Suedia 21 konderri edo
lan
-etan dago banatuta. Konderri bakoitzean batzorde administratibo bat dago, gobernuak izendatua izaten dena. Konderri bakoitzean ere kontzeju bat badago, zein udalerriaren ordezkari da. Kontzeju hau konderriko hautesleriak aukeratzen du. Aldi berean, konderri bakoitza udalerrietan dago banatuta, guztira 289 batuz.
Horrez gain, Suediak 25
landskap
izeneko probintzia edo eskualde historikoak ditu. Probintzia horiek ez dute eginkizun administratiborik, baina ondare historikoaren, kultura-identitatearen eta ohituren ikuspegitik balio handia dute.
Suediak 9.658.301 biztanle dut 2013ko erroldaren arabera. Stockholm eta Goteborgeko metropoli eremuetan herrialdearen herena bizi da, iparraldean ordea dentsitate oso baxua dauka, baldintza klimatikoen gogortasunarengatik. Suediarrek bizitza itxaropen altuenetako bat dute eta baita munduko jaiotza tasa baxuenetako bat ere.
Suediako biztanle gehienak suediar jatorrikoak dira; dena den, herrialdeak gutxienez 17.000
indigena laponiar
ditu eta 50.000 finlandiar ere, bi talde hauek bi gutxiengo etniko garrantzitsuenak dira.
Suedia emigrazio nazio bat
Lehen Mundu Gerraren
ostean, inmigrazio nazio bat bihurtu zen
Bigarren Mundu Gerraren
ostean. Biztanleriaren %12 ia herrialdetik kanpo jaiotakoak dira eta %25 hauen semeak edo inmigratzaileak dira. Inmigratzaile talde handienak Finlandiatik datoz, baita
Jugoslavia
,
Iran
,
Norvegia
,
Danimarka
eta
Poloniatik
.
Hego Amerikatik
etorriak ere asko dira, batez ere
Txile
,
Uruguai
eta
Argentinatik
.
Gerra Hotzaren
garaitik errefuxiatuentzako babesleku izan da. Hala,
Pragako Udaberriaren
edo
Hungariako Iraultzaren
osteko sobietar errepresiotik ihesi zihoazenek Suedian aurkitu zuten babesa, baita 1973ko irailaren 11n
Txilen
izan zen estatu kolpetik eta
Pinocheten
diktadura basatitik ihesi zihoazenek ere, besteak beste.
Suediako hizkuntza nagusia
suediera
da. Suediera
hizkuntza germanikoa
da,
daniera
eta
norvegierarekin
lotua, baina ortografia eta ahoskera bereziarekin. Hizkuntza hau
de facto
izan da hizkuntza nazionala, baina ez dago berez horrela aitortua.
2000ko
apirilaren 1ean
beste hizkuntza batzuei (
meankieli
,
finlandiera
,
samiera
,
yiddisha
eta
romania
) errekonozimendu ofiziala eman zitzaien, gutxiengoen hizkuntza gisa.
Ingelesa
gero eta gehiago ikasten da ikastetxeetan, eta 50 urtetik beherako suediar gehienek erabil dezakete.
Gaztelania
,
frantsesa
eta
alemana
ere irakasten dira eskoletan.
XI. mendetik aurrera
Kristautasuna
hedatzen joan zen.
Erreforma Protestantearen
garaian
Eliza Katolikoarekin
hautsi eta
luterano
bihurtu ziren bertako agintariak eta, ondorioz, baita herritar gehienak ere. XVIII. mendera arte
Katoliko
eta
juduek
eragozpen larriak zituzten Suedian bizi edo lan egiteko. 1951n onartu zen Askatasun erlijiosorako legea.
Gaur egun biztanleriaren %63'2ak Suediako eliza (
Svenska kyrkan
) jarraitzen du,
luteranismoa
oinarri duena. 3.500 eliza inguru ditu eta 6 milioitik gora jarraitzaile. Beste erlijio komunitateak
Eliza ortodoxoa
(100.000) eta
Katolikoak
(92.000) dira. Azken urteetan musulman ugari etorri dira, 400.000 inguru, hauetatik 110.000 inguruk dute kongregazioan izena emana.
Honako hauek dira Suediako hiri handienak:
Europako gainerako herrialdeek bezalaxe, Suediako ekonomiak atzeraldia izan zuen
1990eko
hamarraldiaren hasieran. Suediako gobernuak zenbait neurri hartu zuen egoera horri aurre egiteko, eta berehala lortu zituen emaitzak: produkzioak,
esportazioei
esker, gora egin zuen, industriaren produktibitatea hobetu egin zen 1992ko koroaren baliogabetzearen eta langileen lan orduak gehitzearen ondoren.
Finantzen oreka bere onera itzuli zen, zorra mugatu zen,
prezioak
egonkortu ziren (% 1,5eko inflazioa 1998an), eta truke tasak eta interesak txikitu.
Krisiak
sektore publikoan izan zuen eragin handiena, eta langabeziari (biztanleria aktiboaren % 8) konponbindea aurkitu ezinik dabil gobernua.
Suedia buruaskia da
nekazaritza
gaiei dagokionez, eta basoen ustiakuntzan, burdin meategietan eta baliabide hidraulikoetan oinarritzen da industria. Nekazaritzak BPGren % 2 eta biztanleria aktiboaren % 3 besterik ez du hartzen, baina hala ere herrialdeko beharren parte handi bat asetzeko adinakoa da. Abere hazkuntzarekin zerikusia duten jarduerak dira nagusiak (garagarra, haragia, esnea, etab.).
Laboreetan
gehien lantzen dena garagarra da, eta labore-lurren % 16 hartzen du; oloa (% 14) eta garia (% 11) gutxiago lantzen dira. Larru ekoizle handia da Suedia, bisoiarena batez ere. Arrantzari dagokionez, sardinzarra da gehien harrapatzen dena (guztiaren bi heren); bakailaoa, amuarraina eta berdela ere arrantzatzen dira.
Stockholm
eta
Goteborg
dira arrantza portu nagusiak. Meatzaritza, baso eta energia hidroelektrikoaren industriari esker, industria herrialde modernoa bihurtu da Suedia. 1980ko hamarraldian
Europako
herrialde industrializatuenetako bat zen. Eraikuntzarako zur erreserba handienetako bat du (herrialdearen % 68).
Meatzaritzak, bertako kontsumoari dagokionez, garrantzi handia du, eta baita nazioarteko merkataritzari dagokionez ere. Baina meak ustiatzeko industriak beheraldia izan zuen 1970eko hamarraldian. Suedia Europar Batasuneko burdin, berun, zilar eta urre ekoizle nagusia da. Aberatsa da baliabide hidraulikoei dagokionez, eta bertan sortzen da elektrizatearen % 47.
Azken urteetan, industria tradizionalez gainera (burdina eta zura), gero eta garrantzi handiagoa hartu dute eraikuntza mekanikoek eta goi mailako teknologiak. Suediaren tamainako herrialde gutxik dute hark dituen aeronatika industriak eta
industria nuklearrak
, automobil fabrikatzaileak, abangoardiako sektore militar-industriala, goi mailako teknologiako telekomunikazio industria; horrez gainera, bi botika talde indartsu ditu.
Stockholm
,
Goteborg
,
Linkoping
,
Malmo
eta
Trollhattan
dira industria gune nagusiak. Industria kimikoan jende askok lan egiten badu ere, produkzioaren parte txiki bat besterik ez du esportatzen. Goi teknologiako sektoreak, hala nola informatika, elektronika eta medikuntza teknikak, industria produkzio guztian parte txikia badute ere, munduko herrialde aurreratuenetakoa da Suedia ikerketaren alorrean.
Hirugarren sektoreak hartzen du langile kopuruaren gehiena;
zerbitzuetan
% 70k egiten du lana, eta
BPGren
% 63 sortzen du. Suediaren ekonomian garrantzi handia du kanpoko merkataritzak. Alemania, Erresuma Batua, Estatu Batuak, Norvegia, Danimarka, Frantzia, Herbehereak eta Finladiarekin ditu merkataritza harreman nagusiak.
1990eko ekonomia
krisiaren
ondoren Suediako gobernuak hainbat neurri hartu zuen enpleguaren alorrean: zerbitzu publikoetako lanpostu kopurua % 10 jaitsi zuen eta zerbitzu horiek aldez pribatizatu zituen. Zerga sistema ere aldatu egin zuen: errenta zergak gutxitu egin ziren eta ondasunen eta zerbitzuen gaineko zergak handitu.
Gastu publikoak garbitzea eta prezioak orekatzea zen neurri horien helburu nagusia. 1998an % 8,1 langabetu zeuden Suedian, baina kontuan hartuta enpleguaren aldeko neurrien onuradun zirenak, kopuru hori % 12,6ra igotzen da. Gazteak, etorkinak eta emakumeak dira langabetu gehienak. 2008ko udazkenean, Suediako ekonomia
errezesioan
erori zen, nazioarteko
krisi ekonomikoaren
eraginez
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Ikus
jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak
.
Suedierazko idazleen artean
Astrid Lindgren
(
"Pippi Langstrump"
) ezagunenetarikoa dugu, bai eta
Nobel Saria
lortu zuten
Selma Lagerlof
(
1909
) eta
Par Fabian Lagerkvist
(
1951
) ere, besteak beste.
Pop
esparruan,
ABBA
oso musika talde arrakastatsua izan zen
1970eko hamarkadan
, eta oraindik gaur egun ere.
Heavy metalen
,
In Flames
taldea dugu, besteak beste.
Folk musikaren
arloan,
Hedningarna
taldea nabarmentzekoa da.
Zinema
zuzendari handien artean
Ingmar Bergman
suediarra dugu.
AEBetan
arrakasta itzela lortu zuten aktoreak
Greta Garbo
eta
Ingrid Bergman
izan ziren.
Suediako kirol ezagunenak neguko kirolak diren arren futbola da nagusi. Suediako talde nagusiak
Malmo FF
,
IFK Goteborg
eta Stockholmeko hainbat talde dira. Malmo Europako Kopako finalista izan zen 1979an eta Goteborgek bi UEFA Kopa irabazi ditu. Munduko liga zaharrenetako bat du, 1896an sortu baitzen.
Suediako futbol selekzio nazionalak
ere maila ona eman du eta etxean jokaturiko
1958ko Munduko Futbol Txapelketan
finala jokatu zuen. 1948ko
Joko Olinpikoetako Futbol Txapelketa
irabazi zuen gainera. Nesken selekzioa Europako txapelduna izan zen 1984an eta Munduko Txapelketako finala jokatu zuen 2003an.
Suediako eskubaloi selekzio nazionala
munduko talde indartsuenetakoa da.
Munduko Eskubaloi Txapelketan
domina gehien lortu duen taldea da (11 guztira
2011
arte), bai eta
Europako Eskubaloi Txapelketan
titulu gehien eskuratu duena ere (4).
Mundu mailako sona lortu zuten
tenislari
ugari ere suediarrak dira, hala nola
Bjorn Borg
,
Mats Wilander
eta
Stefan Edberg
.
Aipatzekoa da azkenik Suedian
Bandy
kirolak indar handia hartu du, errusiarrekin batera munduko talde onenak bertakoak dira.
IF Boltic
eta
Vasteras SK
-ek seina munduko txapelketa irabazi dute.