La
cigana lingvo
(prefere nomata "
romaa lingvo
" (propra nomo
romani
a?
romanes
) en la lingvo de la
romaoj
[1]
, apartenas al la
hindarja lingvaro
de la
hinde?ropa lingva familio
. Ekzistas pluraj variantoj, ?ar
ciganoj
vivas
diaspore
tra la tuta mondo kaj akceptas multajn lokajn esprimojn.
Romani
estas, same kiel Esperanto, tipa ekzemplo de neteritoria lingvo. ?i estas lingvo oficiale agnoskita en 11 EU-landoj, nome ?e?io, Germanio, Hungario, A?strio, Pollando, Rumanio, Slovakio, Finnlando, Svedio, Norda Makedonio kaj Serbio
[2]
. La romaa lingvo estas la faktoro kiu ebligas al romaoj ekzisti sen havi ?taton kun institucioj kaj administrado
[3]
.
En pluraj landoj, inkluzive de
Makedonio
,
Finnlando
,
Svedio
, kaj
A?strio
, ekzistas almena? iu formo de le?dona a? e? konstitucia agnosko de la romaa lingvo. Pluraj aliaj e?ropaj landoj havas politikon de aktiva instigo al kaj subteno de pilotprojektoj enga?itaj pri la instruado kaj akcelado de la romaa lingvo
[4]
.
Restas multaj obstakloj por la efektivigo de
lingvaj rajtoj
por la romaoj, problemojn kiuj estu unue solvitaj per adaptita
lingvoplanado
kaj
lingvopolitiko
. Por protekti kaj anta?enigi romanilingvajn rajtojn kiel homajn rajtojn, necesas evoluigi edukajn materialojn kaj amaskomunikilojn en la lingvo, kaj trejni instruistojn kaj verkistojn. Manke de ekzistanta normo por skribi la lingvon, ne eblas krei ?in sen lingvoplanado. Tamen ne ekzistas unuforma koncepto sur kiu bazi lingvoplanadon, kaj neniu evidenta akreditita a? rajtigita instanco kiu povus redakti kaj efektivigi tian koncepton
[4]
.
Ne ekzistas unika norma lingvo por la romaa. La plej karakteriza trajto de nunaj ciganaj kodigaj provoj estas ilia plurcentra karaktero. Alvokoj kiel tiuj faritaj de romaaj aktivuloj kiel I. Hancock a? V. Kochanowski por adopti ununuran dialekton kiel normo ne estis adoptitaj. Anka? la propono de
Marcel Couthiade
pri unuforma alfabeto kaj artefarite konstruita normo kaj subtenata de rezolucio de la
Internacia Romaa Unio
de 1990, ne akiris grandan popularecon krom ?ia uzo ene de la rumana eduksistemo, same kiel de malmultaj individuoj ?efe en
Serbio
,
Nord-Makedonio
kaj
Albanio
[4]
.
La? la malsupre nomita libro "
Kauderwelsch
"
[5]
[6]
la denaskuloj nomas sian lingvon
romanes
a?
romani ?ib
[elp. rroma[n]i ?hib/?ib] kiu estas skribita en tre diversaj manieroj depende lingvoj; romani czib, romani ?ib, romani tschib, romani tschiwi, romani t?iw, romeni t?iv, romani tscheeb, rromani ?hib, romani chib, rhomani chib, romani ?hib, romaji ?jib, romai ?ib a? romanyi shib
[7]
. En lingvoj kun aliaj alfabetoj ?i estas ankora? alimaniere skribata.
La ?i-sekve uzata ortografio bazi?as sur la libreto "
Kauderwelsch
", sed ne ekzistas unueca ortografio por la lingvo.
| Litero
|
Similas al
|
Ekzemplo
|
Traduko
|
Rimarko
|
| ?
|
?
|
?or
|
?telisto
|
|
| x
|
?
|
xabe
|
man?a?o, nutra?o
|
|
| ?
|
?
|
?ukar
|
bela
|
En kelkaj dialektoj ?i povas esti?i el ?h, ekz.
?ib
"lingvo" (el
?hib
)
|
| ?
|
?
|
?uvli
|
virino
|
|
| d?
|
?
|
d?ili
|
kanto
|
En kelkaj dialektoj ?i povas ?an?i?i al g, ekz.
gili
. Sed ?i anka? povas esti?i el g, ekz.
d?iv
"greno" (el
giv
).
|
La deklinaciado havas 8 kazojn kaj du genrojn (viran kaj inan). Ni rigardu ekzemple la substantivon
raklo
(knabo):
singularo:
| nom.
|
rakl-o
|
knabo
|
| vok.
|
rakl-eja!
|
knabo!
|
| akuz.
|
rakl-es
|
knabon
|
| dat.
|
rakl-es-ke
|
al knabo
|
| lok.
|
rakl-es-te
|
?e knabo
|
| abl.
|
rakl-es-tar
|
(direkte) de knabo
|
| instr.
|
rakl-es-sa, rakl-e-ha
|
kun/per knabo
|
| gen.
|
rakl-es-ko, rakl-es-kero
|
(hava?o) de knabo
|
pluralo:
| nom.
|
rakl-e
|
knaboj
|
| vok.
|
rakl-ale!
|
knaboj!
|
| akuz.
|
rakl-en
|
knabojn
|
| dat.
|
rakl-en-ge
|
al knaboj
|
| lok.
|
rakl-en-de
|
?e knaboj
|
| abl.
|
rakl-en-dar
|
(direkte) de knaboj
|
| instr.
|
rakl-en-ca
|
kun/per knaboj
|
| gen.
|
rakl-en-go, rakl-en-gero
|
(hava?o) de knaboj
|
Deklinaciataj estas anka? la adjektivoj, pronomoj kaj numeraloj.
Regulaj verboj uzas la saman radikon por prezenco kaj preterito, dum neregulaj verboj iom ?an?as ?in. Prunteprenitaj verboj aldonas markigan silabon, kiu e? dependas de la dialekto.
La prezenco distingas tri specojn de konjugacio, nome a-grupo, e-grupo kaj prunteprenita grupo. ?ar ne ekzistas
infinitivo
, kiel ekzemplo estas donita la tria persono el la verba singularo de
prezenco
.
La e-grupa konjugacio estu montrata per la verbo
kerel
.
| Persono
|
Mallonga formo
|
Traduko
|
Longa formo
|
Traduko
L
|
| (me)
|
ker-av
|
mi faras
|
ker-ava
|
mi faros
|
| (tu)
|
ker-es
|
vi faras
|
ker-eha
|
vi faros
|
| (vo, ov, jov)
|
ker-el
|
li faras
|
ker-ela
|
li faros
|
| (voj, oj, joj)
|
ker-el
|
?i faras
|
ker-ela
|
?i faros
|
| (ame, amen)
|
ker-as
|
ni faras
|
ker-aha
|
ni faros
|
| (tume, tumen)
|
ker-en
|
vi faras
|
ker-ena
|
vi faros
|
| (von, on, jon)
|
ker-en
|
ili faras
|
ker-ena
|
ili faros
|
| ker!
|
vi faru!
|
| ker-as!
|
ni faru!
|
| ker-en!
|
vi faru!
|
| ma ker!
|
ne faru!
|
La a-grupa konjugacio estu montrata per la verbo
?al
.
| Persono
|
Mallonga formo
|
Traduko
|
Longa formo
|
Traduko
L
|
| (me)
|
?-av
|
mi iras
|
?-ava
|
mi iros
|
| (tu)
|
?-as
|
vi iras
|
?-aha
|
vi iros
|
| (vo, ov, jov)
|
?-al
|
li iras
|
?-ala
|
li iros
|
| (voj, oj, joj)
|
?-al
|
?i iras
|
?-ala
|
?i iros
|
| (ame, amen)
|
?-as
|
ni iras
|
?-aha
|
ni iros
|
| (tume, tumen)
|
?-an
|
vi iras
|
?-ana
|
vi iros
|
| (von, on, jon)
|
?-an
|
ili iras
|
?-ana
|
ili iros
|
La preterito nur distingas inter propraj verboj kaj prunteprenitaj verboj. Krome dependas la preterito litero de la lasta radika konsonanto. Post -l-, -n-, -r- kaj -v- sekvas -d-, sed post -g-, -k-, -kh-, -m-, -s-, -?h- kaj -?- sekvas -l-.
| Persono
|
Preterito de "kerel"
|
Traduko
|
Preterito de "pu?hel"
|
Traduko
|
| (me)
|
ker-d-em
|
mi faris
|
pu?h-l-em
|
mi demandis
|
| (tu)
|
ker-d-an
|
vi faris
|
pu?h-l-an
|
mi demandis
|
| (vo, ov, jov)
|
ker-d-as
|
li faris
|
pu?h-l-as
|
li demandis
|
| (voj, oj, joj)
|
ker-d-as
|
?i faris
|
pu?h-l-as
|
?i demandis
|
| (ame, amen)
|
ker-d-am
|
ni faris
|
pu?h-l-am
|
ni demandis
|
| (tume, tumen)
|
ker-d-en
|
vi faris
|
pu?h-l-en
|
vi demandis
|
| (von, on, jon)
|
ker-d-e
|
ili faris
|
pu?h-l-e
|
ili demandis
|
La vortotrezoro konsistas el du partoj, nome vortoj, kiuj parencas al vortoj en aliaj hindiaj lingvoj, kaj vortoj el diversaj lingvoj, kies teritorioj estis tramigritaj de la ciganoj.
Jen ankora? kelkaj ciganaj vortoj
| Vorto
|
Senco
|
De kie
|
| ha
|
jes
|
|
| na
|
ne
|
Hindia
|
| jekh
|
unu
|
Hindia
|
| duj
|
du
|
Hindia
|
| trin
|
tri
|
Hindia
|
| ?tar
|
kvar
|
Hindia
|
| pan?
|
kvin
|
Hindia
|
| ?ov
|
ses
|
Hindia
|
| efta
|
sep
|
Greka
|
| oxto
[o?to]
|
ok
|
Greka
|
| enja
|
na?
|
Greka
|
| de?
|
dek
|
Hindia
|
| dad
|
patro
|
Persa
|
| daj
,
dej
|
patrino
|
Persa
|
| phral
|
frato
|
Hindia
|
| phen
|
fratino
|
Hindia
|
| ?havo
|
infano
|
Hindia
|
| ?ukar
|
bela
|
Hindia
|
| kaj
|
kie; ke
|
Hindia
|
| the
|
kaj
|
|
| abo
|
a?
|
|
Ekzempla frazo: D?aneja li Romane? = ?u vi parolas
romani
(la romaa)?
(angla) Matras, Y.,
Language and the rise of a transnational Romani identity,
2013
,
RomIdent Working Papers 24.
(pola) Izabela Ja?kowiak, Paweł Lechowski,
Rozmowki romskie. Romane wakeribena
(Ciganaj konversacioj), Romskie Stowarzyszenie O?wiatowe Harangos (Cigana Kleriga Asocio Harangos), Krakow 2008, p. 71
(pola)
Baba Jaga
. Jan Mirga, Ba?nie (Fabloj), Obrazy (Fotoj), Małgorzata Mirga-Tas, Marta Kotlarska, Romskie Stowarzyszenie O?wiatowe Harangos i Muzeum Okr?gowe w Tarnowie, Krakow 2010
ISBN 978-83-85988-97-7
Teksto en la pola kaj cigana.
(japana)
Lingvopolitiko de malplimulto dise lo?anta en multaj ?tatoj
, Eld. Miura Nobutaka & Kasuya Keisuke, 2000.
- Vikipedio
en Romaa lingvo (Reta enciklopedio)
- ↑
Noto
: Multaj nuntempe uzas la vorton "romaoj" (kaj ties diversajn nacilingvajn formojn) anka? kiel sinonimon de la pli ?enerala nomo "ciganoj". La Internacia Romaa Unio opinias, ke la diversaj nacilingvaj terminoj similaj al "ciganoj" estas pejorativaj, kaj uzas tial anstata?e "romaoj", tiel inkluzivante anka?
sintiojn
kaj
kaleojn
en la signifon de "romaoj".
- ↑
(en)
Key data on teaching languages at school in Europe : 2023 edition
, European Education and Culture Executive Agency,
Eurydice
, Publications Office of the European Union, 2023,
p. 30
- ↑
(ro, en) Radost Zaharieva,
Celebrating our diverse language heritage
(Festante nian diversan lingvan hereda?on), European Roma Rights Centre, la 21-an de februaro 2017
- ↑
4,0
4,1
4,2
(en) Yaron Matras,
The future of Romani: toward a policy of linguistic pluralism
, European Roma Rights Centre, la 11-an de marto 2005.
- ↑
(germana) Kauderwelsch, Band 177, Romani Wort fur Wort,
ISBN 3-89416-356-9
- ↑
Noto pri lingva diskriminacio de romaoj en la libro (itala)
Rom genti libere
: "Romanes : un idiomo ignoto,
un linguaggio volutamente artefatto
, una lingua furbesca"
- ↑
(de) Marcel Courthiade,
Wer hat Angst vor der Rroma?
,
p. 22, Academie.edu