Johano la 3-a Sobieski
(
pole
Jan Sobieski
,
litove
:
Jonas Sobieskis
), naski?inta la
17-an de a?gusto
1629
en
Olesko
(nun en
Lviva provinco
) kaj mortinta la
17-an de junio
1696
en
Wilanow
, estis re?o de la
Respubliko de Amba? Nacioj
de
1674
. Li estas konata kiel re?o-heroo pro lia venko apud
Vieno
super
Otomana Imperio
en
1683
danke al kio li efike haltis la ekspansion de tiu imperio al E?ropo. Tial
turkoj
ofte nomis lin la
Leono de Lehistan
(Lehistan-
turke
:
Pollando
) kaj
e?ropanoj
la
Defendanto de la Kredo
.
Jakub Sobieski
Jan Sobieski naski?is en Olesko nun trovi?anta lime de
Ukraino
. La familio Sobiescy venis de
Sobieszyn
(apud
Lublino
). Lia patro
Jakub Sobieski
estis
kastelano
de
Krakovo
, la patrino estis Zofia Teofilia de Daniłowicz. Lia praavo estis
Stanisław ?ołkiewski
. La priskriboj de
Batalo de Chocim
de Jakub Sobieski estis inspiro por unua pola nacia eposo
Batalo de Chocim
(pole:
Wojna chocimska
) de
Wacław Potocki
.
Infaneco, edukado kaj voja?o en E?ropo
[
redakti
|
redakti fonton
]
Li trapasis infanecon en
?ołkiew
, la mastrumado de praavo Stanisław. Tre bone edukita en
Liceo de Bartłomiej Nowodworski
en Krakovo li poste studis
filozofion
en
Krakova Akademio
. Post studoj li voja?is du jarojn eksterlande vizitinte
Leipzig
,
Antverpenon
,
Bruselon
,
Parizon
,
Londonon
,
Leiden
kaj
Hagon
. Li konati?is kun multaj politike gravaj personoj kiel
Ludoviko la 2-a de Bourbon-Conde
,
Karlo la 2-a Stuart
kaj
Vilhelmo la 2-a de Oranje-Nassau
. Dum siaj edukado kaj voja?ado, li sperti?is en la
latina
,
franca
,
germana
kaj
itala
lingvoj. En Parizo li partoprenis en la Ru?a Kompanio- la gvardio de re?o.
Johano Sobieski apud
Chocim
Re?ino Marinjo
Reveno al lando kaj ribelo de Chmielnicki
[
redakti
|
redakti fonton
]
En
1648
jaro mortas
Ladislao la 2-a Vasa
, re?o de Respubliko kaj komencas
ribelo de Chmielnicki
(
Bohdan ?melnickij
batalanta pri sendependeco de
kozaka
lando). Johano revenas kun sia frato Marek Sobieski kaj komencas batali- Johano fari?as tuj rotmistrz (rotmajstro). Ili batalas kune tamen post la
batalo de Zborow
Marek estas kaptita de kozakoj kaj mortas. Johano avancas al pułkownik (regimentestro) kaj komencas
batalon de Beresteczko
. Sekve
Johano la 2-a Vasa
re?o de Respubliko sendas Johanon Sobieski kiel politikan senditon al
Otomana Imperio
kie li lernos
tataran lingvon
kaj tradician turkan taktikon de batalado.
Poste komenci?as en
1655
la invado de
Svedio
nomata en Pollando la
Sveda Diluvo
. Johano, estrante la plej grandan regimenton en Pollando, kapitulacias apud
Uj?cie
kaj ?uras la fidelecon al re?o
Karlo la 10-a Gustavo
. Li mar?is kun sveda armeo al Prusujo ?is
Goł?b
kaj
Jarosław
kie li komencas kunorganizi la ribelon en la pola armeo kaj enigado ?in al la sveda armeo. En
1556
jaro li fu?is de la sveda armeo por batali sub gvidado de pola generalo
Stefan Czarniecki
. Poste li batalis kontra? Svedio sub gvidado de generalo
Jan Lubomirski
en
Grandpollando
kaj Prusio, kune kun
Dymitr Wi?niowiecki
li atakis
Torunion
kaj enfine apud
Varsovio
re?o avancigis lin al
chor??y wielki koronny
(
la granda krona flaganto
). Poste li mem gvidis en la batalo apud Varsovio, en
1657
li batalis kontra? princo de
Transilvanio
Georgo Rakoczi la 2-a
, sekve li atakis denove
Toru?
kaj
Sztum
fari?ante la re?a regimentestro. En
1659
li okupi?is pri politiko estante deputito al
sejmo
kaj komisiano de
konsento de
Hadia?
(pole:
Hadziacz
). Post venko super kozakoj kaj estro
Jerzy Chmielnicki
li estis re?a komisiano subsignita en paco de
Cudnow
.
Bataloj kun Rusio kaj sukcesoj en Pola-Otomana Milito
[
redakti
|
redakti fonton
]
De
1653
li partoprenis en milito kontra?
Rusio
. ?irmante la retreton de pola armeo, li venkis super rusa kaj kozaka armeo apud
So?nica
kaj
Kopy?niki
.
En
1655
li enami?is en
Marie Casimire Louise de La Grange d'Arquien
, korteganino de pola re?ino
Marie Louise de Mantoue
. Ili edzi?is en
1665
. Kiam Marie Casimire fari?is poste re?ino oni nomigis ?in
Krolowa Marysie?ka
(Re?ino Marinjo).
Dum ribelo de Lubomirski en
1665
kontra? re?o, Sobieski batalis pro re?o. Johano Kazimiro Vasa faris lin la Granda Mar?alo de Krono kaj en sekva jaro la Hetmano de Krono. Tiel li fari?is la ?efo de la tuta pola-litva armeo.
Dum la unua
Pola-Otomana Milito
(
1673
-
1676
), la
11-an de novembro
1673
Sobieski gvidis la grandan venkon apud
Chocim
. De tridek-mila turka armeo elsavi?is nur kvar miloj da homoj. La venko estis tiel granda, ke tuj ?i famigis Johanon en multaj landoj. La informo estis tiel grava kiel tiu pri la morto de
Michał Wi?niowiecki
, re?o de Pollando. Fama Johano estis elektita de nobelaro la
19-an de majo
kiel re?o de la Respubliko de Amba? Nacioj kaj poste li estis kronigita en Krakovo.
Johano la 3-a Sobieski sendas mesa?on "Venimus, vidimus, Deus vicit" al papo
Inocento la 11-a
pri venko apud
Vieno
, pentra?o de
Jan Matejko
,
Romo
La plej grava celo por Johano estis dekomence la paco kun
Otomana Imperio
, regajno de
Kamieniec Podolski
kaj fino de la serio de militoj kontra? Pollando. Tial en
1674
li decidis rekomenci la batalojn kun turkoj. Oni regajnis la tutan
Podolion
kaj blokis Kamieniec. Hetmano Litva Michał Kazimierz Pac ne povis plu batali kaj li revenis al
Grandduklando de Litovio
. La? multaj opinioj li ka?e kunlaboris kun
Brandenburgio
ke Johano Sobieski sekve ne batalu kontra? Prusujo.
En
1675
Sobieski forpu?is tatarojn apud
Lvovo
. En
1676
tataroj
kaj la granda turka armeo denove trapasis
Dniestr
sed ne povis venki en
?urawno
. Post armistico Kamieniec Podolski restis imperia sed turkoj redonis al la Respubliko
Bila Cerkva
(hodia? Б?ла Церква) kaj rezignis de tributo, redonis anka?
osta?ojn
kaj promesis sufoki la ribeletojn de tataroj kaj kozakoj. Dum 7 jaroj la Respubliko ne kondukis militojn. Pligrandi?is la opozicio kontra? re?o ka?e pagita de
A?strio
kaj Brandenburgio. En la Eta Pollando (Małopolska) oni volis e? detronigi Johanon por doni re?adon al princo
Charles-Alexandre de Lorraine
kies edzino estis vidvino post re?o Michał Wi?niowiecki. Tial Sobieski reformigis la armeon ?an?ante la sistemon kaj enhavon.
Johano la 3-a Sobieski kun filo Jakub de
Jerzy Eleuter Siemiginowski
,
Wilanow
En marto
1683
Francio
rompas la aliancon kun Respubliko de Amba? Nacioj. Tial Johano implicias la aliancon kun a?stra imperiestro
Leopoldo la 1-a
kiu aliancis anta?e kun Francio. Otomana Imperio organizis grandan militan ekspedicion por konkeri la A?strion. La imperiestro
Mehmed la 4-a
promesis frakasi la Krakovon. Tial Sobieski anoncis la varbon al armeo kaj plifortigis la urbojn.
Otomana Imperio sub gvidado de
veziro
Kara Mustafa
komencis okupi la A?strion ?is
Vieno
. Sobieski ne atendis la armeojn mar?antajn de Litva Dukejo kaj mem mar?is rapidege (400 kilometroj en 8 tagoj) por milite helpi al
Leopoldo la 1-a
. La
12-an de septembro
1683
okazis la
Batalo de Vieno
gvidata de Johano la 3-a Sobieski. La venko de pola, germana kaj a?stra armeo sub gvidado de Sobieski estis tiel granda ke ?i haltis ekspansion de Turkoj en
E?ropo
. Dum la batalo mortis dekkvin miloj da turkoj. De la flanko kristana pereis nur tri miloj da homoj. Papo
Inocento la 11-a
anoncis ke la
12-a de septembro
estos la tago de la nomo de
Maria
. Komencis la retreto de otomana armeo kaj Sobieski venkis nove apud
?turovo
. Interesa estas anka? ke dum retreto Turkoj lasadis multe da sakoj kun
kafo
. Tial Sobieski fondis en Vieno unuan
kafejon
kaj poste mem popularigis ?in en Pollando kaj Litovio. ?is nun populara estas en Pollando la
turka kafo
kiel kafo preparata tre dense kaj varme.
En
1684
Respubliko de Amba? Nacioj fari?is ano de la
Sankta Ligo
kontra?
Islamo
. Poste respublika armeo batalis kun Turkio en
Podolio
,
Moldavio
kaj
Vala?io
sed sen pli grandaj sukcesoj. Pro intrigoj de familio Sapieha Sobieski ne povis sekurigi tronon por sia filo Jakub. Nur li iniciatis la pacon de Grzymułtowski en
Moskvo
kun Rusio ke ?i apogu la batalon kun Otomana Imperio.
En la 1690 Sobieski komisiis konstruadon de modernaj
fortika?oj
de limoj. Li mortis pro
korinfarkto
en
1696
.
Palaco de
Wilanow
de
Bernardo Belotto
,
Varsovio
Sobieski estis grava mecenato de kulturo. Li protektis multajn eminentajn arkitektojn kiel
Andreas Schluter
,
Augustyn Locci
kaj anka? gravajn pentristojn kiel
Daniel Schultz
kaj
Jerzy Eleuter Szymonowicz-Siemiginowski
. Protektante la poetojn kaj filozofojn li mem multe renkontadis kun ili. Li patronis al poetoj
Wespazjan Kochowski
,
Joachim Pastoriusz
kaj
Wojciech Stanisław Chro?ci?ski
. Li patronis anka? al astronomoj kaj matematikoj kiel
gdanska
Johano Hevelio
. Hevelio fondis la novan konstelacion kiun nomigis
Scutum Sobiescianum
(?ildo de Sobieski). Pri Johano la 3-a Sobieski oni kreis du naciajn eposojn-
Sobiesciada
de
J?drzeja Ustrzyckiego
kaj
Viennis
de
Jan Damascen Kali?ski
.
Propable dum re?ado de Sobieski oni verkis unuan pollingvan
operon
trovitan en 2006 jaro kaj nomigitan
Heca
. Sobieski multe kontribuis polan operon de Varsovio tamen ?i ne estis regule aganta teatro kiel estis dum re?ado de
Ladislao la 4-a Vasa
.
Sobieski estis konata kiel
re?o filozofo
. Li arigis la grandan bibliotekon kaj fondis la grandan palacon similantan
Versailles
apud
Varsovio
. La palacon nomigis Villa Nova (latine Nova Urbo) poligite
Wilanow
. La palaco estas unu el plej gravaj arkitektaj sukcesoj de
sarmata
arto. Sobieski fondis anka? la pre?ejon de
Franciskanoj
(pro la venko apud Vieno), kie trovi?as lia koro, la pre?ejon de
sankta Kazimiro
en
Varsovio
kaj Re?an Kapelon en
Gdansko
. Li rekonstruis anka? unu domon en Lvovo.
Sobieski estis honora ano de la unua en historio asocio de geografio-
Accademia cosmografica degli argonauti
, fondita de
Vincenzo Maria Coronelli
.
- Zbigniew Wojcik,
Jan III Sobieski
, Warszawa 1991.