Morchella conica
Fungoj
[1]
, arkaike ?is 2020 anka?
micetoj
[2]
(
latine
fungi
,
singulare
fungus
, origene de la greka vorto σφ?γγο?
sfongos
, do
spongo
;
greke
μ?κητε?
,
myk?tes
,
singulare
μ?κη?, myk?s
)
[3]
estas kreska?oj, kiuj havas veran
?elkernon
, sed male al
plantoj
ne havas klorofilon kaj nutras sin
heterotrofe
(el aliaj organikaj materialoj), kaj reproduktas sin per sporoj. Ili havas ? simile al la bestoj ?
?itinon
kiel strukturantan
molekulon
kaj
glikogenon
kiel nutrorezervon. Kvankam ili tradicie estas studataj per la plantistoj, oni nun scias ke ili estas pli proksimaj al bestoj ol al plantoj.
Oni malkovris anka?, ke
mukofungoj
kaj
oomikotoj
similas al fungoj sed ne apartenas al la regno fungoj.
La fungoj vivas per malkonstruo de vivaj kaj nevivaj plantoj, bestoj a? fungoj. Ili povas kunlabori kun plantoj (
mikorizo
) a? paraziti ilin.
Plimulto de la fungoj havas ne-sinmovajn korpojn (
taloj
), kunmetitajn el kresk-kapablaj filamentoj (
hifoj
). Ne estas
centriolo
sed ?pinila polusa korpo.
Esceptoj pri ?i-priskribo de fungoj inkluzivas la jenajn: plejparto de la specioj de
Kitridiomikotoj
havas ?elojn kun sola, mola, post-flanke insertita
flagelo
je iu stadio en la viv-ciklo, kaj la centrioloj asocii?as kun la nuklea dividi?o. La viv-cikloj de plejparto de la Kitridiomicetoj estas malamplekse studitaj, sed kelkaj (
Blastocladiales
) konati?as pro zigota meiozo (do, alternado inter haplojda kaj diplojda generacioj). Al specifaj membroj de
Mukoromikotenoj
,
Askofungoj
kaj
Bazidiofungoj
povas manki hifa kresko dum parto a? entuto de ties viv-ciklo, kaj anstata?e, produktante ?ermemajn "gistofungo"-?elojn. La plejparto de fungaj specioj kies membroj prezentas gistofungo-similan kreskon enhavas nur malgrandajn kvantojn da ?itino en la gistofungo-?el-muroj. Kelkaj specioj de
Askomicetoj
(Ophiostomataceae) havas celulozon en siaj muroj, kaj al kelkaj membroj de Kitridiomiketoj (
Coelomomycetales
) mankas muroj.
- Ili estas
heterotrofaj
; male al plantoj, ili ne havas
klorofilon
.
- Ili havas
talon
; male al plantoj estas nenia distingo inter membroj kiel
tigo
,
folioj
kaj
radikoj
.
- Ili produktas ?itinon kaj iliaj hifoj havas ?itinan
?elmuron
. La karakterizaj mur-konsista?oj estas
?itino
(beta-1,4-interligaj homopolimeroj de N-acetilglukozamino je la mikrokristal-stato) kaj
glukanoj
?efe alfa-glukanoj (alfa-1,3- kaj alfa-1,6- interligoj).
- Ili estas
ensorbotrofaj
(ne
fagotrofaj
). Por nutri?i, ili produktas
enzimojn
, kiujn ili sekrecias eksteren de la ?elo. Tiel ili povas aliigi
polimerojn
al monomeroj, kiujn ili ensorbas danke al
transportantoj
.
- Krestoj de iliaj
mitokondrioj
estas plataj.
Fakte en la
klado
oni vidas, ke malnovaj formoj vivis en akvo, estis unucelaj kaj movi?is per flagelo.
La kapablo formi
hifojn
estis grava eco, kiu permesis al fungoj sed anka?
oomikotoj
trovi man?a?on en tera medio. Havi
?elmuron
, trudis perdi fagocitadon kaj aperigi gravajn
enzimojn
por malkonstrui kompleksajn
molekulojn
.
Adaptado
al la vivo en tera kondi?o kondukis al perdo de flagelo.
Oni priskribis nur 100 000
speciojn
sed oni taksas ke 1,5 milionoj povas ekzisti ankora? nekonataj. Fungoj konstituus unu kvaronon de la maso da vivuloj. Ili produktas 85 miliardojn da tunoj de CO
2
jare
[4]
.
Pri la ekologia signifko vidu la sekcion pri
ekologio
.
La viv-ciklo inkluzivas kaj seksan kaj ne-seksan reprodukton, ?enerale el
komuna talo; haplojdaj/haploidaj taloj rezultas el zigota meiozo/meioso, kaj heterotrofa sinnutrado. La ?pinilaj polusaj korpoj, ne la
centrioloj
, ?enerale asocii?as kun la nuklea tega?o dum ?el-dividi?o.
Fungoj produktas sporojn (vidu
konidio
). ?e la pli arkaikaj oni trovas zoosporojn (vidu
Chytridiomycota
).
En idealaj kondi?oj la fungoj kontenti?as je subtera vivo kaj etendas sian korpon (
micelio
) ?iudirekte. Sed kiam ili estas ?okataj, e? brutale traktataj per subita ?an?o de temperaturo a? procenta enteno de akvo, ili veki?as kaj pari?as kondi?e ke ili amasigis sufi?e da nutra?o. Kiam ili estas tutsataj, ili ekmontras sian seksorganon (
fruktkorpo
), kiun ili fabrikis tiucele, supersatigante kelkajn filamentojn. Tial aperas
?apelo
a? ombrelo, en kiu ili abundege produktas sian semon. Ekzemple la
agariko
produktas 40 milionojn da sporoj hore, te. 10 miliardojn en kelkaj tagoj.
La el?etitaj sporoj tuj ?ermas en la tero. Iuj naskas virfilamenton, aliaj in-filamenton. Post la sekskuni?o de du filamentoj de kontra?aj seksoj, naski?as nova filamento. Tiu ?i generas micelion, t.e. novan fungon, kapablan reprodukti?i siavice.
Se la sporoj estas grandakvante produktitaj, malmulte da ili ?ermos, se ili ne falas sur ri?an grundon. Tial kelkaj specioj uzas in?eniajn artifikojn por malgrandigi la perdojn. Ekzemple
Pilobolus
vivas sur
bovfeka?oj
. Por malebligi al siaj sporoj fali sur sekan feka?on, sur kiu ili malfacile ?ermus, ?i el?etas sian ?apelon je du metroj for; ?ia celo: demeti la valoran kargon sur herbo trunketojn por ke tiu estu certe man?ita anstata? eble disperdita en fekalo de bovino.
La
boleto
uzas sian moskodoron por altiri la insektojn, kiuj demetas ovojn en ?ian ?apelon kaj sur ?ian piedon. Tial la larvoj forlasos sian nesta?on kun sporoj gluitaj al la dorso.
Aliaj fungoj uzas alian taktikon por redukti la seksan mal?paradon. Ili "dormigas" siajn sporojn (?is 25 jarojn la "kario de tritiko"). Tial la sporoj povas trankvile atendi bonajn kondi?ojn por ?ermi.
La polvofungo estas vera "seksa bombo". Kiam ?i atingas sian pienkreskecon, sub la premo de akvogutoj, ?i eksplodas kaj liberigas milionojn da sporoj. La rekordulo estas giganta polvofungo, kiu el?etis 2000 miliardojn da ili.
Klasado la? vivmaniero estas ne absoluta, ekzemple simbiozaj fungoj povas i?i parazitoj, se iliaj gastigintoj malfortas a? parazitaj fungoj necesas saprofitan fazon en ilia viv-ciklo.
Multaj fungoj ensorbas nevivan organikan materion, kiel mortan
lignon
a?
humon
. Helpe de ta?gaj enzimoj ili kapablas malkombini ekzemple ligninon,
keratinon
a?
celulozon
kaj nutri sin per ili. Parte individuaj fungoj speciali?as pri certa fazo en la malkombina procezo, tiel ke pluraj individuoj devas kunlabori.
Kune kun bakterioj, fungoj estas la plej gravaj malkomponantoj de morta organika materialo.
Multaj fungoj ensorbas vivan organikan materion el
plantoj
, sed anka? aliaj vivuloj kiaj
insektoj
a?
nematodoj
.
?irka? 180 fungaj specioj ka?zas malsanojn de homoj.
Multaj
symbiomycota
fungoj rolas gravan simbiozon kun kreska?oj. Ili helpas kreska?ojn asimili nutra?ojn kaj kolekti akvon, ?ar ilia
mikorizo
etendi?as pli vaste ol la radikaro de planto. Supozeble granda parto de la plantoj forte a? tute dependas de la kunekzistado kun fungoj.
La fungoj estas uzataj kiel
nutra?oj
kaj kiel
kuraciloj
. En agrokulturo, ili estas uzataj por lukti kontra? malamikoj de kreska?oj kaj por helpi kreska?ojn asimili nutra?ojn.
Gistaj fungoj
fermentigas sukeron al
etanolo
kaj tiel ebligas produkti alkoholajn trinka?ojn. Tiu procezo estas utiligata anka? industrie.
Kelkaj fungoj estas man?eblaj:
Precipaj kultivataj specioj por kuirarto
[
redakti
|
redakti fonton
]
Precipaj specioj uzataj por prepari nutra?ojn
[
redakti
|
redakti fonton
]
- ↑
artikolo
fungoj
en la
Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto
(PIV), eldono de 2020, reta versio; en la unua eldono de 1970 sur pa?o 325
- ↑
artikolo
micetoj
en la
Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto
(PIV), eldono de 2020, reta versio, en la unua eldono de 1970, pa?o 693, ankora? ne nomata arkaika formo
- ↑
artikolo "μ?κη?, myk?s" el Wilhelm Pape:
Handworterbuch der griechischen Sprache
,
Braunschweig
, 1914 (
germane
)
- ↑
Philippe Silar kaj Fabienne Malagnac. (2013)
Les champignons redecouverts
. Belin.
ISBN 978-2-7011-50902
-7.
- ↑
Hibbett kaj 66 a?toroj interalie
Kla?do Roux
: A higher-level phylogenetic classification of the Fungi. In: Mycological research 111 509-547, 2007