Alfabeto

Alfabeto estas negranda ^{[noto 1]} ordigita aro da literoj , kiuj iel reprezentas fonemojn de iu lingvo en ties aktuala a? pasintepoka stato. Alfabeto estas esenca parto de sonskribaj sistemoj, diference de ideografio, kie la ideogramoj signas nociojn, kaj logografio, kie logogramoj signas morfemojn kaj vortojn.

Avanta?o de la alfabetaj skribsistdemoj estas facila lerneblo ^{[noto 2]}; malavanta?o, ke vortoj i?as pli longaj skribe ol pere de ideogramoj a? logogramoj .

Se ?iu litero de alfabeto reprezentas nur unu fonemon, kaj al ?iu fonemo de la koncerna lingvo respondas unu litero, tiam la alfabeto estas fonema alfabeto . Ekz-e tia estas la alfabeto de Esperanto . Tamen tiaj idealaj alfabetoj estas tre maloftaj.

Multaj alfabetaj skribsistemoj esprimas nur parton de fonemaro. Ekz-e la klasika latina alfabeto konfuzis /i/ kaj /j/; /u/ kaj /v/; ?i malhavis rimedojn por indiki longecon de vokaloj, kiu ja havis fonologian valoron (ekz-e malus: ['malus] estas ≪malbona≫, dum ['ma:lus] estas ≪pomarbo≫). La konsonantaj alfabetoj ?emidaj malhavas vokalliterojn.

Inverse, en silabaroj unu litero prezentas tutan silabon (plurajn fonemojn). Simile la cirilaj literoj ?ю?, ?я? povas prezenti duopojn da fonemoj ? respektive /ju/, /ja/.

Multaj nacilingvaj skribsistemoj uzas fremdan alfabeton, esti?intan por prezenti alian fonologion. Ekz-e multaj e?ropaj lingvoj uzas latinan alfabeton ; en multaj landoj islamaj oni adaptas la alfabeton araban . ?e tio oni ?an?as sonvaloron de multaj literoj, uzas kromsignojn kaj plurliterajn grafemojn. Ekz-e en la franca oni uzas ?ch?, ?gn?, ?ou?, ?eu? por respektive /?/, /?/, /u/, /œ/ a? /ø/; oni precizigas la sonvaloron de vokalliteroj per diakritoj , ekz-e ?e? = /e/ sed ?e? = /?/.

La malsimplaj grafemoj ka?zas alian devion de la ideala fonema alfabeto: abundon da alografoj . Ekz-e en la franca langotordilo Si six scies scient six cypres, [si si si si si sipr?] chaque scie scie son cypres (se ses segiloj segas ses cipresojn, tiam ?iu segilo segas sian cipreson) la 6 unuaj silaboj sonas egale kiel [si]. Tio malambiguigas homofonojn , sed malfaciligas la ortografion.

Etimologio [ redakti | redakti fonton ]

Alfabeto devenas de la greka ?λφ?βητο? /alfab?tos/, kunmetita el la nomoj de la du unuaj grekaj literoj ?λ?α alfa kaj β?τα beta ; ?i tamen funkcias kiel ?enerala termino por diversaj liter-aroj, ne nur la greka.

Simile formita estas la esperanta vorto aboco (de A B C), tamen ?ia signifo varias ?e diversaj a?toroj. Por iuj ?i estas nomo de la alfabeto de Esperanto ; la? ReVo ?i estas latina alfabeto ; la? PIV ?i estas sinonimo de alfabeto .

Tradicia klasifiko [ redakti | redakti fonton ]

Esplorado por la Projekto "Ru?a listo de endan?erigitaj alfabetoj" taksas, ke estas proksimume 275 alfabetoj nuntempe uzataj en la mondo ^[1].

Tradicie oni jene klasifikas la alfabetojn:

Konsonanta-vokalaj alfabetoj ? disponeblas kaj la literoj kaj por konsonantoj , kaj por vokaloj .
Konsonantaj alfabetoj ? la literoj cefsignife signas konsonantojn , la vokalojn la leganto divenas, a? la skribanto indikas ilin per vokalizaj kromsignoj a? per vicvokaloj .
Silabaroj ? la literoj reprezentas tutajn silabojn ; la grafikaj formoj de la literoj povas esti tute sendependaj (kiel ekz-e en la japanaj kanaoj ), a? la silabojn kun unu sama konsonanto, sed diversaj vokaloj povas havi komunan grafikan elementon ? tiuj estas konsonanta-silabaj alfabetoj .

La klasifiko de P. T. Daniels [ redakti | redakti fonton ]

Alian klasifikon proponas la skolo de Peter T. Daniels , tre influa en Anglalingvujo (tiun klasifikon senrezerve kaj senalternative adoptas la angla Vikipedio kaj la vikipedioj ?in pa?santaj).

La? tiu skolo, alfabeto estas ≪la fina ?tupo en la evoluo de skriboj, kiu alstrebas redukti la skrib-bildaron al eta aro da signoj: po unu signo, nomata ? litero “, por ?iu fonemo ≫. T.e. nur la alfabetoj de konsonanta-vokala skrobsistemo meritas la presti?an nomon alfabeto .

Por la liter-aroj de ≪subevoluintaj≫ skribsistemoj P.T. Daniels proponas neologismajn nomojn ab?ado kaj abudido :

La t.n. fenica alfabeto , hebrea alfabeto (krom kiel uzata por la jida lingvo ), siria alfabeto , araba alfabeto , mongola tradicia alfabeto ktp. estas mal?uste nomataj "alfabetoj", ?ar ili fakte estas ab?adoj . Ili fundamente ne havas signojn por vokaloj, sed nur por konsonantoj.
La devanagara alfabeto , kaj aliaj skribsistemoj por nuntempaj a? pasintaj lingvoj de suda kaj sudorienta Azio ( Barato , Banglade?o , Nepalo , Tibeto , Maldivoj , Srilanko , Birmo , Tajlando , Laoso kaj Kambo?o ; historiaj regionoj de Vjetnamio , Malajzio , Indonezio kaj Filipinoj ), same kiel la etiopa alfabeto ? estas mal?uste nomataj "alfabetoj", ?ar ili fakte estas abugidoj . Iliaj fundamentaj signoj indikas silabojn kun baza vokalo, kaj silaboj kun la sama komenca konsonanto kaj aliaj vokaloj fari?as de la fundamenta signo per modifoj de ?i (per diakritoj aldonataj al ?i).

Al tiu skolo oni ripro?is ≪e?ropocentrismon≫. Skribis Florian Coulmas ^[2]:

?iuj ?emidaj konsonantaj alfabetoj ( consonantal alphabets ) estas samtipaj, atentantaj (kiel sugestas la nomo) la konsonantojn plie ol la vokalojn, kiujn lastajn oni indikas fakultative kaj sekve ne inkludas en la aron da bazaj simboloj. El tiu evidenta fakto … iuj konkludas, ke la antikvaj ?emidaj skribistoj malatentis la vokalojn, kaj, e? pli mal?uste, ke la ?emidaj alfabetoj estis mankaj ( defective ). Tiuj du opinioj amba? estas eraraj. Kiel estis montrite ?i-supre, ?iuj sonskriboj , kiom ajn rafinitaj kaj zorgantaj pri la fonetikaj detaloj, preteratentas multajn fonetikajn aparta?ojn. Praktika skribsistemo ne celas doni precizan fonetikan transskribon; ?ia celo estas ebligi al leganto interpreti skriba?on. Sekve de speciala rolo de konsonantoj en la ?emida vortoformado, la konsonantoj ?efas, kvankam la vokaloj nepre ne malgravas. ?emidaj alfabetoj aspektas ≪mankaj≫ ( defective ) nur kiam oni mezuras ilin per la greka-latina etalono de tio, kion oni opinias ≪plena≫ alfabeta skribsistemo.

Malvastigo de la termino alfabeto ne sukcesis. ?i malakordas kun la komunlingva kaj tradicia signifo de tiu vorto en Esperanto kaj internacie, en diversaj lingvoj de la mondo. Oni plu parolas pri la hebrea, araba alfabetoj , anka? en la angla Vikipedio.

Alfabetoj de la mondo [ redakti | redakti fonton ]

En la subaj ? nekompletaj ? listoj de alfabetoj la mallongigo kv signifas alfabeton kun vokaloj, kaj Mm signifas, ke ekzistas distingo inter majuskloj kaj minuskloj .

Grekidaj alfabetoj [ redakti | redakti fonton ]

?iuj ?i tiuj alfabetoj bazi?as sur la grekan:

greka alfabeto (kv) (Mm)
etruska alfabeto (kv)
kopta alfabeto
gota alfabeto (kv)
cirila alfabeto (kv) (Mm)
latina alfabeto (kv) (nur en idaj alfabetoj: Mm)
armena alfabeto (kv) (Mm)

La internacia fonetika alfabeto (kv) anka? bazi?as sur la greka; ?i tamen ne estas uzata kiel skribsistemo de specifa parolata lingvo, sed por priskribi la prononcon de ?iuj lingvoj. Tial ?iaj literoj reprezentas ne fonologiajn fonemojn, sed fonetikajn parolsonojn .

Memstaraj alfabetoj [ redakti | redakti fonton ]

?i tiuj alfabetoj estas memstaraj krea?oj:

Duskribismo [ redakti | redakti fonton ]

Nikola Ra?i? en sia eseo Digrafio: Speciala kazo de rilato inter lingvo kaj skribo ^[3] ekas el la analizo de la rilato inter la parola kaj la skriba lingvoj, nome la skribsistemo . La sinsekvo okazas ?iam en tiu direkto: unue oni parolas, poste oni skribas. En tiu evoluo iam oni elektas alfabeton kaj tio estas socia, politika kaj tre ofte e? religia decido. Tiu elekto povas esti ne ununura, tiele Rasi? klarigas la koncepton de duskribismo, kiel "du alfabetoj ene de unu lingva komunumo", kaj ene de ?i la pli specifa kazo de digrafio nome kiam la uzo de diversaj skribsistemoj estas "socifunkcie determinita". Foje la kunekzisto de la du alfabetoj povas indiki kazon de transiro de unu al la alia, tiele temus pri alfabet?an?o por kio ?iam estas kulturaj, sociaj, politikaj, ekonomiaj a? e? religiaj faktoroj kaj tialoj. Foje ne temas pri du alfabetoj, sed pri du ortografioj , kaj denove oni devas analizi kiuj kaj kiaj estas la tialoj de tio. La a?toro proponas diversajn konceptojn, terminojn (kiaj skizoskribio kaj skizografio ) same kiel komentas la diversajn kazojn en precizajn lingvajn situaciojn de ?iuj kontinentoj. Ekzemple oni analizas almena? supra?e la kunvivadon kaj kelkajn historiajn elektojn a? ?an?ojn de alfabetoj en Balkanio ?is Moldavio ?efe rilate al la cirila kaj al la latina alfabetoj, sed anka? kun historia uzado de la araba . Kiam okazas skismografio, temas pri "konkurenco de du alfabetoj", kiel okazis kaj okazas en Hindio precipe inter arabidaj haj hindidaj normoj. La kazo de Bosnio estas speciale studita. ?iuj tiuj kazoj estas diferencaj el la pura diglosio, kie nepras diferenco de socia presti?o, dum ?e duskribismo la divido de la taskoj estas precipe funkcia.

Bibliografio [ redakti | redakti fonton ]

Andre Cherpillod 2017 : Promenante tra la Lingvoj , eldono La Blanchetiere. Courgenard , ISBN 978-2-36620-046-1

Notoj [ redakti | redakti fonton ]

↑ La? la ≪ Ginis-libro de la rekordoj ≫, el la nuntempe ekzistantaj alfabetoj plej multe da literoj, nome 72, havas la alfabeto de la kmera lingvo .
↑ Por komparo: da ?inaj signoj estas pli ol 106 000.

Referencoj [ redakti | redakti fonton ]

↑ (en) Tim Brookes, Not a Polyglot but…a Polygraph? , Endangered Alphabets: The Blog, la 5-an de aprilo 2023.
↑ Florian Coulmas: Writing Systems. An Introduction to their Linguistic Analysis. Cambridge Textbooks in Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press 2003, p. 113.
↑ Nikola Ra?i?, Digrafio: Speciala kazo de rilato inter lingvo kaj skribo [2000]. En Interlingvo inter Lingvoj. Prilingvaj Eseoj , Diversaj a?toroj, UEA , Roterdamo , 2015 . ISBN: 9789290171232. 271 pa?oj. Pa?oj 47-66.