Bydysawd
|
Enghraifft o'r canlynol
| bydysawd
|
---|
Y gwrthwyneb
| antiverse
|
---|
Mas
| 100,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000 cilogram
|
---|
Dechreuwyd
| Mileniwm 13799.
CC
|
---|
Yn cynnwys
| gofod-amser
, bydysawd gweladwy, galaxy filament
|
---|
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
|
Mae'r
bydysawd
yn cynnwys pob rhan o'r
gofod
ac
amser
a'u cynnwys,
[1]
gan gynnwys
planedau
,
ser
,
galaethau
, a phob math o
fater
ac
egni
. Damcaniaeth y
Glec Fawr
yw'r disgrifiad
cosmolegol
cyffredinol o ddatblygiad y bydysawd. Yn ol y ddamcaniaeth hon, daeth gofod ac amser at ei gilydd
7001137870000000000♠
13.787
±
0.020
yn ol,
[2]
ac mae'r bydysawd wedi bod yn ehangu ers y Glec Fawr. Er nad yw maint gofodol y bydysawd cyfan yn hysbys,
[3]
mae'n bosibl mesur maint y bydysawd rydym yn medru ei 'weld', sydd tua 93 biliwn
o flynyddoedd golau
mewn diamedr ar hyn o bryd.
[4]
[5]
[6]
[7]
Serch hynny, gellir defnyddio'r term "bydysawd" mewn cyd-destun gwahanol gan gyfeirio at gysyniadau fel y
byd
neu
natur
er enghraifft neu'n dffigyroli olygu 'popeth'.
Yn ol y mwyafrif o
astroffisegwyr
, y digwyddiad a ddechreuodd y bydysawd oedd y
Glec Fawr
.
Drwy gydol hanes, cynigiwyd llawer o fodelau gwyddonol yn ymwneud a chosmoleg a chosmoneg, er mwyn ceisio esbonio arsylwadau o'r Bydysawd, ac yn eu plith modelau gan y
Groegiaid
athronwyr
Groegaidd
ac
Indiaidd
.
[8]
[9]
Dros y canrifoedd, yn dilyn arsylwadau
seryddol
mwy manwl, daeth
Nicolaus Copernicus
i'r casgliad fod yr Haul yn yng nghanol
Cysawd yr Haul
, ac yna datblygwyd y gwaith hwn gan
Tycho Brahe
a
Johannes Kepler
, gan nodi fod cylchdro'r planedau yn eliptig. Aeth
Isaac Newton
gam ymhellach yn ei esboniad o
ddisgyrchiant
. Cam pwysig arall oedd sylweddoli fod Cysawd yr Haul wedi'i leoli mewn galaeth oedd yn cynnwys biliynau o ser:
y Llwybr Llaethog
.
Datblygwyd rhai o'r modelau cosmolegol cynharaf o'r bydysawd gan
athronwyr
Groegaidd ac Indiaidd hynafol ac roeddent yn gosod
y Ddaear
yn y canol hyn (
geocentric
).
[10]
[9]
Datblygodd
Nicolaus Copernicus
fodel heliocentrig gyda'r
Haul
yng nghanol
Cysawd yr Haul
. Drwy ddatblygu
cyfraith disgyrchiant cyffredinol
, adeiladodd
Isaac Newton
ar waith Copernicus yn ogystal a
deddfau mudiant planedau
Johannes Kepler
ac arsylwadau
Tycho Brahe
.
Darhanfyddwyd wedyn mai un o lawer oedd ein galaeth ni. Yn gyffredinol, credir nad oes dechrau na diwedd i'r Bydysawd a gelwir yr astudiaeth o'r myrdd o alaethau wedi eu rhannu'n unffurf at gosmoleg ffisegol.
Sylweddolwyd bod yr Haul yn un o sawl biliwn o ser yng ngalaeth y
Llwybr Llaethog
, sy'n un o ychydig gannoedd o biliynau o alaethau yn y bydysawd gweladwy. Mae gan lawer o'r ser
blanedau
. Ar y raddfa fwyaf, mae galaethau'n cael eu dosbarthu'n unffurf ac o ran cyfeiriad, sy'n golygu nad oes gan y bydysawd ymyl na chanol. Ar raddfa lai, mae galaethau'n cael eu dosbarthu mewn
clystyrau
ac
uwch glystyrau
sy'n ffurfio ffilamentau enfawr a gwagleoedd (
voids
) yn y gofod, gan greu strwythur enfawr tebyg i ewyn.
[11]
Awgrymodd darganfyddiadau ar ddechrau'r
20g
bod gan y bydysawd ddechrau a bod y gofod wedi bod yn ehangu ers hynny
[12]
ar raddfa gynyddol.
[13]
Yn ol damcaniaeth y Glec Fawr, mae'r egni a'r mater a oedd yn bresennol i ddechrau wedi mynd yn llai dwys wrth i'r bydysawd ehangu. Ar ol yr ehangiad cyflym cychwynnol a elwir yn 'epoc chwyddiant' o tua 10
?32
eiliad, oerodd y bydysawd gan barhau i ehangu, gan ganiatau i'r
gronynnau isatomig
cyntaf a'r
atomau
syml ffurfio. Ymgasglodd
mater tywyll
yn raddol, gan ffurfio strwythur tebyg i
ewyn
o ffilamentau a gwagleoedd dan ddylanwad
disgyrchiant
. Yn raddol denwyd cymylau anferthol o
hydrogen
a
heliwm
i’r mannau lle’r oedd mater tywyll ar ei fwyaf
trwchus
, gan ffurfio’r galaethau cyntaf, y ser, a phopeth arall a welir heddiw.
O astudio symudiad
galaethau
, canfyddwyd fod y bydysawd yn cynnwys llawer mwy o
fater
na gwrthddrychau gweledig (ser, galaethau, nifylau a nwy rhyngserol).
Mater tywyll
yw'r enw ar y mater anweledig hwn
[14]
(mae
tywyll
yma'n golygu y ceir ystod eang o dystiolaeth
anuniongyrchol
ei fod yn bodoli, ond nid ydym wedi profi ei fodolaeth yn uniongyrchol hyd yn hyn). Y model ΛCDM yw'r model a dderbynnir fwyaf eang o'r bydysawd. Mae'n awgrymu bod tua
7001692000000000000♠
69.2
±
1.2
o'r mas a'r egni yn y bydysawd yn egni tywyll sy'n gyfrifol am gyflymu ehangiad y gofod, ac mae tua
7001258000000000000♠
25.8
±
1.1
yn fater tywyll.
[15]
Felly dim ond
7000484000000000000♠
4.84
±
0.1
o'r bydysawd ffisegol yw mater cyffredin ('
baryonig
').
[15]
Dim ond tua 6% o'r mater cyffredin yw ser, planedau a chymylau nwy gweladwy.
[16]
Ceir sawl damcaniaeth cystadleuol ynghylch tynged y bydysawd ac am yr hyn, os unrhyw beth, a ragflaenodd
y Glec Fawr
, tra bod
ffisegwyr
ac
athronwyr
eraill yn gwrthod dyfalu, gan amau a gawn fyth wybod. Eto, mae rhai ffisegwyr wedi awgrymu damcaniaethau amrywiol, lle gallai ein bydysawd fod yn un ymhlith sawl bydysawd, sydd hefyd yn bodoli.
[3]
[17]
[18]
Diffinnir y bydysawd ffisegol fel yr holl
ofod
ac
amser
(cyfeirir ato gyda'i gilydd fel
gofod-amser
) a'u cynnwys.
[1]
Mae cynnwys o'r fath yn cynnwys yr holl egni yn ei ffurfiau amrywiol, gan gynnwys
ymbelydredd electromagnetig
a
mater
, ac felly planedau, lleuadau, ser, galaethau, a chynnwys
gofod rhyn-galaethol (
intergalactic
).
[19]
[20]
Mae'r bydysawd hefyd yn cynnwys y deddfau ffisegol sy'n dylanwadu ar egni a mater, megis
deddfau cadwraeth
,
mecaneg glasurol
, a
pherthnasedd
.
[21]
Disgrifir y bydysawd yn aml fel "cyfanrwydd bodolaeth", neu bopeth sy'n bodoli, popeth sydd wedi bodoli, a phopeth a fydd yn bodoli.
[21]
Mewn gwirionedd, mae rhai athronwyr a gwyddonwyr yn cefnogi cynnwys syniadau a chysyniadau haniaethol - megis mathemateg a rhesymeg - yn y diffiniad o'r bydysawd.
[23]
[24]
[25]
Gall y gair
bydysawd
hefyd gyfeirio at gysyniadau megis
y cosmos
,
y byd
, a
natur
.
[26]
[27]
Daw'r gair o 'fedysawd' a 'bedyddiawd', sef '
bedydd
', gyda'r gair yn cael ei sgwennu fel 'bydysawd' oherwydd y camdybiaeth mai 'byd' yw'r tarddiad, ac nid 'bedydd'. Fe'i cofnodir am y tro cyntaf yn y
13g
yn
Llyfr Du Caerfyrddin
fel 'vedissyaud'. Ar y cychwyn, golygai'r 'byd Cristnogol' (cred a bedydd), cyn ymestyn yn ddiweddarach i olygu llawer mwy na hynny: y byd, y Ddaear a'r holl greadigaeth.
Mae llawer o ieithoedd yn defnyddio addasiadau o'r gair
Lladin
universum
ee
Hen Ffrangeg
universe
; Saesneg diweddar
universe
, Almaeneg
universum
, Portiwgaleg universo.
[28]
Defnyddiwyd y gair Lladin yn gyntaf gan
Cicero
ac awduron Lladin diweddarach yn yr un ystyr a'r gair modern.
[29]
Y model cyffredinol ar gyfer esblygiad y bydysawd yw
damcaniaeth y Glec Fawr
.
[30]
[31]
Mae model y Glec Fawr yn nodi bod y bydysawd ar y dechrau'n hynod boeth a thrwchus, a bod y bydysawd wedi ehangu ac oeri wedi hynny. Mae'r model yn seiliedig ar
berthnasedd cyffredinol
ac ar dybiaethau symleiddio megis homogenedd ac
isotropi
gofod. Fersiwn o'r model gyda chysonyn cosmolegol ( Lambda ) a mater tywyll oer, yw'r hyn a elwir yn 'fodel Lambda-CDM', sef y model symlaf sy'n rhoi cyfrif gweddol dda o amryw o arsylwadau am y bydysawd. Mae model y Glec Fawr yn rhoi cyfrif am arsylwadau megis cydberthynas pellter a
rhuddiad
galaethau, cymhareb nifer yr atomau
hydrogen
i
heliwm
, a chefndir ymbelydredd microdonau.
Yr enw ar y cyflwr poeth, trwchus cychwynnol yw epoc Planck, sef cyfnod byr yn ymestyn o sero amser i un uned amser Planck o tua 10
-43
eiliad. Yn ystod cyfnod Planck, roedd pob math o fater a phob math o egni wedi'u crynhoi i gyflwr trwchus, a chredir bod
disgyrchiant
- y gwannaf o bell ffordd o'r pedwar grym hysbys - mor gryf a'r grymoedd sylfaenol eraill, a phob un efallai wedi'u huno. Ni ddeellir y ffiseg sy'n rheoli'r cyfnod cynnar hwn yn iawn, felly ni allwn ddweud beth, os o gwbl, a ddigwyddodd
cyn sero amser
(hy cyn y Glec Fawr. Ers cyfnod Planck, mae gofod wedi bod yn ehangu i'w raddfa bresennol, gyda chyfnod byr iawn ond dwys iawn o chwyddiant cosmig wedi'i ragdybio o fewn y 10
-32
eiliad cyntaf.
[32]
Roedd hwn yn fath o ehangiad gwahanol i'r rhai y gallwn eu gweld o'n cwmpas heddiw. Nid oedd gwrthrychau yn y gofod yn symud yn gorfforol; yn lle hynny newidiodd y metrig sy'n diffinio gofod ei hun. Er na all gwrthrychau mewn
amser gofod
symud yn gyflymach na
chyflymder golau
, nid yw'r cyfyngiad hwn yn berthnasol i'r metrig sy'n rheoli
gofod-amser
ei hun. Byddai'r cyfnod cychwynnol hwn o chwyddiant yn esbonio pam fod gofod yn ymddangos yn wastad iawn, a llawer mwy nag y gallai golau deithio ers dechrau'r bydysawd.
O fewn y ffracsiwn cyntaf o eiliad o fodolaeth y bydysawd, gwahanodd y pedwar grym sylfaenol oddi wrth ei gilydd. Wrth i'r bydysawd barhau i oeri o'i gyflwr anhygoel o boeth, roedd gwahanol fathau o
ronynnau isatomig
yn gallu ffurfio mewn cyfnodau byr o amser a elwir yn
gyfnod y cwarc
, yr
epoc hadron
, a'r
epoc lepton
. Gyda’i gilydd, roedd y cyfnodau hyn yn cwmpasu llai na 10 eiliad o amser yn dilyn y Glec Fawr. Cysylltodd y gronynnau elfennol hyn yn sefydlog a chyfuniadau mwy fyth, gan gynnwys
protonau
sefydlog a
niwtronau
, a ffurfiodd
niwclysau atomig
mwy cymhleth wedyn trwy
ymasiad niwclear
. Dim ond am tua 17 munud y parhaodd y broses hon, a elwir yn Niwcleosynthesis y Glec Fawr, a daeth i ben tua 20 munud ar ol y Glec Fawr, felly dim ond yr adweithiau cyflymaf a symlaf a ddigwyddodd. Troswyd tua 25% o'r
protonau
a'r holl
niwtronau
yn y bydysawd, yn ol mas, yn
heliwm
, gyda symiau bach o
ddewteriwm
(
ffurf
o
hydrogen
) ac olion o
lithiwm
. Dim ond mewn symiau bach iawn y ffurfiwyd unrhyw
elfen
arall. Ni effeithiwyd ar y 75% arall o'r protonau, fel niwclysau
hydrogen
.
[33]
[34]
:?27?42?
Ar ol i niwcleosynthesis ddod i ben, aeth y bydysawd i mewn i gyfnod a elwir yn
epoc y ffoton
. Yn ystod y cyfnod hwn, roedd y bydysawd yn dal yn llawer rhy boeth i fater ffurfio
atomau
niwtral, felly roedd yn cynnwys
plasma
poeth, trwchus, niwlog o
electronau
a gwefr negyddol,
niwtrinos
niwtral a niwclysau positif. Ar ol tua 377,000 o flynyddoedd, roedd y bydysawd wedi oeri digon fel y gallai electronau a niwclysau ffurfio'r
atomau
sefydlog cyntaf. Gelwir hyn yn ailgyfuniad (
recombination
) am resymau hanesyddol; mewn gwirionedd roedd electronau a niwclysau yn cyfuno am y tro cyntaf. Yn wahanol i
blasma
, mae atomau niwtral yn dryloyw i lawer o
donfeddi
golau, felly am y tro cyntaf daeth y bydysawd yn dryloyw hefyd. Mae'r ffotonau a ryddhawyd pan ffurfiwyd yr atomau hyn i'w gweld hyd heddiw; maent yn ffurfio microdonau cefndirol, cosmig (CMB).
[34]
:?15?27?
Wrth i'r bydysawd ehangu, mae dwysedd egni
ymbelydredd electromagnetig
yn lleihau'n gyflymach na dwysedd
mater
oherwydd bod egni ffoton yn lleihau gyda'i donfedd. Wedi tua 47,000 o flynyddoedd, daeth dwysedd egni mater yn fwy na dwysedd ffotonau a niwtrinos, a dechreuodd ddominyddu ymddygiad y bydysawd. Roedd hyn yn nodi diwedd y cyfnod lle'r oedd ymbelydredd yn dominyddu a dechrau'r oes lle'r oedd mater yn dominyddu.
[35]
:?390?
Yng nghyfnod cynharaf y bydysawd, arweiniodd amrywiadau bach o fewn dwysedd y bydysawd at grynodiadau o
fater tywyll
a ffurfiodd yn raddol. Ffurfiodd y mater cyffredin hwn, a ddenwyd at y rhain gan
ddisgyrchiant
, gymylau enfawr o nwy, ac yn y pen draw, ffurfiwyd ser a galaethau, lle'r oedd y mater tywyll ar ei fwyaf trwchus, a gwagleoedd lle'r oedd yn llai trwchus. Ar ol tua 100 ? 300 miliwn o flynyddoedd, ffurfiwyd y
ser
cyntaf, a elwir yn 'ser Poblogaeth III'. Mae'n debyg bod y rhain yn enfawr iawn, yn oleuol (
luminous
), yn anfetelaidd ac yn fyrhoedlog. Nhw oedd yn gyfrifol am ail-ioneiddiad graddol y bydysawd rhwng tua 200-500 miliwn o flynyddoedd ac 1 biliwn o flynyddoedd, a hefyd am hadu'r bydysawd ag elfennau trymach na heliwm, trwy niwcleosynthesis serol.
[36]
Mae'r bydysawd hefyd yn cynnwys egni dirgel - maes sgalar o bosibl - a elwir yn ynni tywyll, nad yw ei ddwysedd yn newid dros amser. Ar ol tua 9.8 biliwn o flynyddoedd, roedd y bydysawd wedi ehangu'n ddigonol fel bod dwysedd y mater yn llai na dwysedd ynni tywyll, gan nodi dechrau'r cyfnod presennol lle ceir ynni tywyll yn bennaf.
[37]
Yn yr oes hon, mae ehangiad y bydysawd yn cyflymu oherwydd egni tywyll.
O'r pedwar rhyngweithiad sylfaenol,
disgyrchiant
yw'r amlycaf ar raddfeydd hyd seryddol (
astronomical length scales
). Mae effeithiau disgyrchiant yn gronnus; mewn cyferbyniad, mae effeithiau gwefrau positif a negyddol yn tueddu i ganslo ei gilydd, gan wneud electromagneteg yn gymharol ddibwys ar raddfeydd hyd seryddol. Mae'r ddau ryngweithiad sy'n weddill, y grymoedd niwclear
gwan
a
chryf
, yn dirywio'n gyflym iawn gyda phellter; mae eu heffeithiau wedi'u cyfyngu'n bennaf i raddfeydd hyd is-atomig.
[38]
.
Ymddengys bod gan y bydysawd lawer mwy o
fater
na
gwrthfater
, anghymesuredd sy'n gysylltiedig o bosibl a'r 'toriad CP'.
[39]
Mae'r anghydbwysedd hwn rhwng mater a gwrthfater yn rhannol gyfrifol am fodolaeth yr holl ddeunydd sy'n bodoli heddiw, gan y byddai mater a gwrthfater, o'u cynhyrchu'n gyfartal yn y
Glec Fawr
, wedi dinistrio'i gilydd yn llwyr ac wedi gadael
ffotonau
yn unig o ganlyniad i'w rhyngweithio.
[40]
Ymddengys hefyd nad oes gan y bydysawd
fomentwm
net na momentwm onglog, sy'n dilyn deddfau ffisegol derbyniol os yw'r bydysawd yn gyfyngedig. Cyfraith Gauss yw'r deddfau hyn.
- ↑
1.0
1.1
Zeilik, Michael; Gregory, Stephen A. (1998).
Introductory Astronomy & Astrophysics
(arg. 4th). Saunders College Publishing.
ISBN
978-0-03-006228-5
.
The totality of all space and time; all that is, has been, and will be.
- ↑
Planck Collaboration; Aghanim, N.; Akrami, Y.; Ashdown, M.; Aumont, J.; Baccigalupi, C.; Ballardini, M.; Banday, A. J. et al. (September 2020).
"Planck 2018 results: VI. Cosmological parameters"
.
Astronomy & Astrophysics
641
: A6.
arXiv
:
1807.06209
.
Bibcode
2020A&A...641A...6P
.
doi
:
10.1051/0004-6361/201833910
.
ISSN
0004-6361
.
https://www.aanda.org/10.1051/0004-6361/201833910
.
- ↑
3.0
3.1
Greene, Brian
(2011).
The Hidden Reality
.
Alfred A. Knopf
.
- ↑
Universe
.
Webster's New World College Dictionary, Wiley Publishing, Inc
. 2010.
- ↑
"Universe"
.
Dictionary.com
. Cyrchwyd
2012-09-21
.
- ↑
"Universe"
.
Merriam-Webster Dictionary
. Cyrchwyd
2012-09-21
.
- ↑
Zeilik, Michael; Gregory, Stephen A. (1998).
Introductory Astronomy & Astrophysics
(arg. 4th). Saunders College Publishing.
ISBN
0030062284
.
The totality of all space and time; all that is, has been, and will be.
- ↑
Dold-Samplonius, Yvonne (2002).
From China to Paris: 2000 Years Transmission of Mathematical Ideas
. Franz Steiner Verlag.
- ↑
9.0
9.1
Thomas F. Glick; Steven Livesey; Faith Wallis.
Medieval Science Technology and Medicine: An Encyclopedia
. Routledge.
- ↑
Dold-Samplonius, Yvonne
(2002).
From China to Paris: 2000 Years Transmission of Mathematical Ideas
. Franz Steiner Verlag.
- ↑
Carroll, Bradley W.; Ostlie, Dale A. (July 23, 2013).
An Introduction to Modern Astrophysics
(yn Saesneg) (arg. International). Pearson. tt. 1173?74.
ISBN
978-1-292-02293-2
. Cyrchwyd
May 16,
2018
.
- ↑
Hawking, Stephen
(1988).
A Brief History of Time
. Bantam Books. t.
43
.
ISBN
978-0-553-05340-1
.
- ↑
"The Nobel Prize in Physics 2011"
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar April 17, 2015
. Cyrchwyd
April 16,
2015
.
- ↑
Redd, Nola.
"What is Dark Matter?"
.
Space.com
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar February 1, 2018
. Cyrchwyd
February 1,
2018
.
- ↑
15.0
15.1
"Planck 2015 results, table 9"
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar July 27, 2018
. Cyrchwyd
May 16,
2018
.
- ↑
Persic, Massimo; Salucci, Paolo (September 1, 1992). "The baryon content of the Universe".
Monthly Notices of the Royal Astronomical Society
258
(1): 14P?18P.
arXiv
:
astro-ph/0502178
.
Bibcode
1992MNRAS.258P..14P
.
doi
:
10.1093/mnras/258.1.14P
.
ISSN
0035-8711
.
- ↑
Ellis, George F.R.
; U. Kirchner; W.R. Stoeger (2004). "Multiverses and physical cosmology".
Monthly Notices of the Royal Astronomical Society
347
(3): 921?36.
arXiv
:
astro-ph/0305292
.
Bibcode
2004MNRAS.347..921E
.
doi
:
10.1111/j.1365-2966.2004.07261.x
.
- ↑
"
'
Multiverse' theory suggested by microwave background"
.
BBC News
(yn Saesneg). 2011-08-03
. Cyrchwyd
2023-02-14
.
- ↑
"Universe"
.
Merriam-Webster Dictionary
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar October 22, 2012
. Cyrchwyd
September 21,
2012
.
- ↑
"Universe"
.
Dictionary.com
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar October 23, 2012
. Cyrchwyd
September 21,
2012
.
- ↑
21.0
21.1
Schreuder, Duco A. (December 3, 2014).
Vision and Visual Perception
. Archway Publishing. t. 135.
ISBN
978-1-4808-1294-9
. Cyrchwyd
January 27,
2016
.
- ↑
Mermin, N. David (2004). "Could Feynman Have Said This?".
Physics Today
57
(5): 10.
Bibcode
2004PhT....57e..10M
.
doi
:
10.1063/1.1768652
.
- ↑
Tegmark, Max (2008). "The Mathematical Universe".
Foundations of Physics
38
(2): 101?50.
arXiv
:
0704.0646
.
Bibcode
2008FoPh...38..101T
.
doi
:
10.1007/s10701-007-9186-9
.
A short version of which is available at
Fixsen, D. J. (2007). "Shut up and calculate".
arXiv
:
0709.4024
[
physics.pop-ph
]
.
in reference to David Mermin's famous quote "shut up and calculate!"
[22]
- ↑
Holt, Jim (2012).
Why Does the World Exist?
. Liveright Publishing. t.
308
.
- ↑
Ferris, Timothy (1997).
The Whole Shebang: A State-of-the-Universe(s) Report
. Simon & Schuster. t.
400
.
- ↑
Copan, Paul; William Lane Craig (2004).
Creation Out of Nothing: A Biblical, Philosophical, and Scientific Exploration
. Baker Academic. t.
220
.
ISBN
978-0-8010-2733-8
.
- ↑
Bolonkin, Alexander (November 2011).
Universe, Human Immortality and Future Human Evaluation
. Elsevier. tt. 3?.
ISBN
978-0-12-415801-6
. Cyrchwyd
January 27,
2016
.
- ↑
The Compact Edition of the Oxford English Dictionary
, volume II, Oxford: Oxford University Press, 1971, p. 3518.
ISBN
978-0198611172
- ↑
Lewis, C.T. and Short, S (1879)
A Latin Dictionary
, Oxford University Press,
ISBN
0-19-864201-6
, pp. 1933, 1977?1978.
- ↑
Silk, Joseph (2009).
Horizons of Cosmology
. Templeton Pressr. t.
208
.
- ↑
Singh, Simon (2005).
Big Bang: The Origin of the Universe
. Harper Perennial. t. 560.
Bibcode
:
2004biba.book.....S
.
- ↑
C. Sivaram (1986). "Evolution of the Universe through the Planck epoch".
Astrophysics and Space Science
125
(1): 189?99.
Bibcode
1986Ap&SS.125..189S
.
doi
:
10.1007/BF00643984
.
- ↑
Johnson, Jennifer A. (February 2019).
"Populating the periodic table: Nucleosynthesis of the elements"
(yn en).
Science
363
(6426): 474?478.
Bibcode
2019Sci...363..474J
.
doi
:
10.1126/science.aau9540
.
ISSN
0036-8075
.
PMID
30705182
.
https://www.science.org/doi/10.1126/science.aau9540
.
- ↑
34.0
34.1
Durrer, Ruth
(2008).
The Cosmic Microwave Background
. Cambridge University Press.
ISBN
978-0-521-84704-9
.
- ↑
Steane, Andrew M. (2021).
Relativity Made Relatively Easy, Volume 2: General Relativity and Cosmology
. Oxford University Press.
ISBN
978-0-192-89564-6
.
- ↑
Larson, Richard B.; Bromm, Volker (March 2002).
"The First Stars in the Universe"
.
Scientific American
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar June 11, 2015
. Cyrchwyd
June 9,
2015
.
- ↑
Ryden, Barbara
, "Introduction to Cosmology", 2006, eqn. 6.33
- ↑
Urone, Paul Peter; et al. (2022).
College Physics 2e
. OpenStax.
ISBN
978-1-951-69360-2
.
- ↑
"Antimatter"
. Particle Physics and Astronomy Research Council. October 28, 2003. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar March 7, 2004
. Cyrchwyd
August 10,
2006
.
- ↑
Smorra C. (October 20, 2017).
"A parts-per-billion measurement of the antiproton magnetic moment"
.
Nature
550
(7676): 371?74.
arXiv
:
al et al
.
Bibcode
2017Natur.550..371S
.
doi
:
10.1038/nature24048
.
PMID
29052625
.
http://cds.cern.ch/record/2291601/files/nature24048.pdf
. Adalwyd August 25, 2019
.
- Bartel, Leendert van der Waerden
(1987). "The Heliocentric System in Greek, Persian and Hindu Astronomy".
Annals of the New York Academy of Sciences
500
(1): 525?45.
Bibcode
1987NYASA.500..525V
.
doi
:
10.1111/j.1749-6632.1987.tb37224.x
.
- Landau, Lev
;
Lifshitz, E.M.
(1975).
The Classical Theory of Fields (Course of Theoretical Physics)
.
2
(arg. revised 4th English). New York: Pergamon Press. tt. 358?97.
ISBN
978-0-08-018176-9
.
- Liddell, H. G.; Scott, R. (1968).
A Greek-English Lexicon
. Oxford University Press.
ISBN
978-0-19-864214-5
.
- Misner
; C.W.;
Thorne
; Kip;
Wheeler
; J.A. (1973).
Gravitation
. San Francisco: W. H. Freeman. tt.
703
?816.
ISBN
978-0-7167-0344-0
.
- Raine, D. J.; Thomas, E. G. (2001).
An Introduction to the Science of Cosmology
. Institute of Physics Publishing.
- Rindler, W.
(1977).
Essential Relativity: Special, General, and Cosmological
. New York: Springer Verlag. tt. 193?244.
ISBN
978-0-387-10090-6
.
- Rees, Martin, gol. (2012).
Smithsonian Universe
(arg. 2nd). London: Dorling Kindersley.
ISBN
978-0-7566-9841-6
.