Tinipong Bansa sa Amerika
Tinipong Bansa
|
Motto
:
E Pluribus Unum
(Gikan sa pagkadaghan naghiusa) (tradisyonal)
In God We Trust
|
Nasodnong Awit
:
The Star-Spangled Banner
(Ang Bandilang Dinigo og mga Bituon)
|
|
Kapital
|
Washington, D.C.
38°53′ N 77°02′ W
|
Kinadak-ang dakbayan
|
Dakbayan sa Nuybayork
|
Opisyal nga (mga) pinulongan
|
Wala sa lebel nga pederal
(
de facto
:
Iningles
)
|
Gobyerno
|
Republikang pederal
konstitusyonal
|
-
Pamuno-nasod
|
Joe Biden
(D)
[1]
|
-
Puli-pamuno
|
Kamala Harris
(D)
|
-
Tigpamaba sa Balay-balaoranan
|
Nancy Pelosi
(D)
[2]
[3]
[4]
|
Kaugalingnan
|
gikan sa
Gran Britanya
|
-
Gideklarar
|
Hulyo 4
1776
|
-
Internasyonal nga pag-ila
|
Septiyembre 3
1783
|
-
Naratipikar ang Konstitusyon
|
Marso 4
,
1787
|
Arya
|
|
- Katibuk-an
|
9,631,420 km²
(
3rd
1
)
|
|
3,718,695 sq mi
|
Populasyon
|
|
-
Plantilya:2007
|
308,745,538
[5]
(
3rd
)
|
- Sensus sa 2000
|
281,421,906
|
-
Densidad
|
31/km² (
172nd
)
80/sq mi
|
GDP
(
PPP
)
|
Banabana sa 2006
|
- Katibuk-an
|
$13.049
trillion
(
1st
)
|
- Per capita
|
$59,555 (
3rd
)
|
HDI
(2004)
|
0.957 (
8th
) ?
high
|
Kwarta
|
dolyar
($) (
USD
)
|
Sona sa oras
|
(
UTC
-5 to -10)
|
- Summer (
DST
)
|
(
UTC
-4 to -10)
|
Internet TLD
|
.us
.gov
.edu
.mil
|
Kodigong pangtawag
|
+1
|
1
Usahay ilista nga ika-4 sa arya; ang ranggo
disputed
sa
China
.
|
Ang
Tinipong Bansa sa Amerika
(
Ininggles
:
The United States of America
kun
USA
) usa ka
republika
nga
pederal
nga gilangkoban sa kalim-an ka
bansa
. Nahimutang sa tunga-tungang bahin sa
Amihanang Amerika
ang kadaghanan sa mga bansa. Adunay kaugalingong pangagamhanan ang matag bansa ubos sa sistemang
pederalismo
. Adunay duha ka kamad-anhong utlanan ang Tinipong Bansa, sikbit sa
Meksiko
ang usa ug sa
Kanada
usab ang laing usa. Gilibotan kini sa nagkadaiyang katubigan sama sa
Kalawrang Pasipiko
,
Dagat Bering
,
Kalawrang Arktiko
, ug
Kalawrang Atlantiko
. Dili akip sa unay ang duha ka bansa sa
Alaska
ug
Hawaii
sa nahibiling 48 ka bansa. Sama sab nga dili sumpay-kamad-an ang usag usa. Naay koleksyon sa mga distrito, teritoryo ug uban pang ginsakopang panggawas ang EU sa ubang parte sa kalibotan. Komon nga gitawag og "Amerikano" ang katawhan sa Tinipong Bansa.
Ang nasodnong ginikanan sa Tinipong Bansa matamdan sa
deklarasyon
sa napulog tulo
kolonya
gikan sa
Bantogang Britanya
niadtong
1776
nga sila gawasnon na nga mga bansa, ug gipakusog sa
Kasabotan sa Paris (1783)
. Sugod pa sa tunga-tunga sa
ika-20 napuloan
, naunhan na niini ang tanang nasod sa impluwensiya sa
ekonomiya
,
politika
,
militar
, ug
kultura
.
[6]
Nahimo ang TB ubos sa tradisyon nga panggobyerno nga adunay pagsinabtanay sa mga tawong ginsakpan pinaagi sa modelo nga
demokrasya nga representatibo
. Gisundog sab kining modelo sa gobyernong
presidensiyal
-
konggresyonal
sa daghan pang mga nasod, ilabi na sa mga naa sa
Tunga-tungang Amerika
ug
Habagatang Amerika
akip na ang nasod sa
Pilipinas
.
Isip ikatulo nga kinadak-ang nasod sa tibuok kalibotan (sa arya)
[7]
, lainlain ang mga paysahe ug mga bista sa Tinipong Bansa: yutang
kakahoyang templada
(
temperate forest
) sa Sidlakang baybayon,
bakhawan
sa
Florida
, ang
Dakong Kapatagan
(Great Plains) sa tungang parte sa nasod, ang sistemang
Suba Mississippi
-
Missouri
, ang mga
Dagkong Lanaw
(Great Lakes) nga parte sab sa
Canada
, mga
Batohong Bukid
(Rockies) nga naa sa kasadpan sa kapatagan, ubang desiyerto ug sonang templada sa baybayong kasadpan sa Rockies, ug mga
kakahoyang templada
(
temperate rainforest
) sa parte sa Pasipiko sa amihanang-kasadpan. Ubang paysahe sab ang
Alaska
ug mga
mabulkang
pulo sa
Hawaii
.
Ang klima lahi-lahi sab: tropikal sa
Hawai‘i
ug habagatang
Florida
, ug
tundra
usab sa
Alaska
ug sa tumoy sa mahabog nga mga bukid (uban ang Hawai‘i). Kadaghanan sa mga parteng amihanan ug sidlakan adunay klima nga kontinental-templada, nga mainit nga ting-init ug kamig nga tingtugnaw. Ang habagatang parte sa nasod usab adunay subtropikal nga klimang umido nga may templadang tingtugnaw og dugay ug umidong ting-init. Kasagarang
desiyerto
ang klima sa habagatang-kasadpang rehiyon.
Ang mga lumad nga katawhan sa Tinipong Bansa, apil ang Alaska, miabot gikan sa Asya mga 12,000-40,000 ka tuig ang miagi. Sila ang gitawag nga mga
American Indian
. Ang mga
Katsila
nahiuna sa mga Uropeyo sa pagpundar og mga kolonyang Uropeyo sa minland, sa lugar nga gitawag nila og Florida; ang San Agustin (
St. Augustine
), napundar sa 1565, nga nagpabilin hangtod karon; ug daghan ang kolonyang Katsila sa habagatang-kasadpang Tinipong Bansa gikan sa Mehiko. Ang mga Pranses nga
fur traders
nag-establisar og mga
outpost
sa
Nouvelle France
(New France) sa bandang
Great Lakes
; Ang
Pransiya
mikuha sa kadaghanan sa interyor sa Amihanang Amerika hangtod sa habagatang parte, sa may
Gulpo sa Mehiko
. Ang nahiunang malamposon nga kolonya sa Britanya mao ang
Virginia Colony
sa
Jamestown
sa
1607
ug ang Pilgrims'
Plymouth Colony
sa tuig
1620
. Ang pagkarta (
chartering
) niadtong 1628 sa
Massachusetts Bay Colony
miresulta sa migrasyon sa mga Britaniko (Ingles, Eskoses, ug Irlandes); ug sa 1634, ang
New England
napuy-an og mga 10,000 ka Puritan. Niadtong 1614, ang mga Olandes nag-establisar og mga kolonya sa bandang
Sapang Hudson
, apil ang
New Amsterdam
sa isla sa
Manhattan
, nga karon mao ang Dakbayan sa New York.
Sa
Gubat Pranses ug Indyan
, ang kolonyal nga ekstensiyon sa
Pito ka Tuig nga Gubat
, ang Britanya mikuha sa
Canada
gikan sa mga Pranses. Sa 1674, ang mga Britaniko nakakuha sa mga kolonyang Olandes paghuman sa
Gubat Anglo-Olandes
; ang probinsiya sa New Netherland gialisdan og New York. Sa pagbahin sa Carolina sa 1729 ug sa 1732 nga kolonisasyon sa
Georgia
, nagtukod og napulo og tulo (13) ka kolonya sa Britanya, ang nahimong Tinipong Bansa sa Amerika. Ang tanang kolonya mipalegal sa pagbaligya sa mga katabang nga Aprikano (
African slave trade
). Ang mobimiyento nga Kristohanon sa 1730-1740 nailhan nga
Great Awakening
mipalambo sa kaikag sa relihiyon. Sa tuig 1770, ang mga kolonya miabot og 3 milyon ka lumulupyo nga Ingles o Britaniko, katunga sa mismong Gran Britanya. Bisag gibuhisan ang mga kolonya sa Britanya, wala sila hatagi og representasyon sa Parlamento sa Gran Britanya.
Ang tensiyon sa mga kolonya ug sa Britanya sa panahong rebolusyonaryo (1760s hangtod 1770s) miresulta sa
Rebolusyonaryong Gubat Amerikano
, giaway gikan 1775 hangtod 1781. Niadtong Hunyo 14, 1775, ang Continental Congress, sa
Philadelphia
, nag-establisar sa Continental Army ubos kang
George Washington
. Nagproklama nga ang "tanang tawo gihimo nga igwal", ang Kongreso miadap sa
Deklarasyon sa Kaugalingnan
, nga unang gimugna ni
Thomas Jefferson
, niadtong
Hulyo 4
,
1776
. Niadtong 1777, ang mga Artikulo sa Kompederasyon giadap, nagpahiusa sa mga estado sa usa ka gobyernong pederal hangtod 1788. Adunay mga 70,000?80,000 ka loyalista sa
Britanya
nga milayas gikan sa mga nagrebeldeng estado, daghan ming-adto sa
Nova Scotia
ug sa bag-ong sakop sa Britanya sa Canada.
[8]
Sa pagkapilde sa armadong puwersa sa Britanya, giila sa Gran Britanya ang soberanya sa trese ka kolonya sa tuig 1783.
Mga importanteng yugto sa kasaysayan sa Estados Unidos human ang independensiya mao ang:
Miabot na sa 300,000,000 ang populasyon sa Tinipong Bansa niadtong Oktubre 17, 2006. Sumala sa 2000 nga sensus, 79% sa katawhan namuyo sa urban nga lugar. Lainlain ang mga nakapuyo dinhi, 31 ang ihap sa grupong etniko nga adunay 1-ka-milyon nga miyembro. Ang tulo nga labing daghang grupong etniko mao ang Amerikanong-Alem-Aprikano nga naggikan kaniadto sa mga katabang sa uma, maoy kinadak-ang minoriyang etniko. Pero mitaas na ang ihap sa mga Hispaniko o Latino nga gikan sa
Latin Amerika
ilabi na sa mga estado sa habagatang-kasadpan (sama sa California, Texas, New Mexico, ug Florida). Adunay mga 2,807,731 ka
Pilipino
sa Amerika, labing daghang Pilipino gawas sa Pilipinas.
Sa pinulongan o lengguwahe, bisan og walay opisyal nga pinulongan sa pederal nga
level
,
Iningles
ang
de facto
nga nasodnong pinulongan, ug kini ang opisyal nga pinulongan sa 25 ka estado. Ang
Kinatsila
maoy ikaduhang pinulongan tungod sa mga imigranteng Latino. Ang
Tinagalog
o Filipino maoy ikatulo o ikaupat nga pinulongang gigamit sa Tinipong Bansa.
[9]
Ang Tinipong Bansa mao ang labing dugay nga
pederasyon
sa kalibotan. Kini usa ka demokrasyang representatibo ug republikang konstitusyonal.
[10]
Gibantayan ang gobyerno sa sistema nga
checks and balances
. Sa sistemang pederal, ang mga lumulupyo napailawom sa tulo ka lebel sa gobyerno: pederal, estado, ug lokal; ang panggobyernong lokal komun nga nabahin ngadto sa
county
ug munisipal nga lebel.
Ang gobyernong pederal adunay tulo ka sanga:
- Lehislatibo
: ang Kongreso nga
bicameral
, ang Senado ug ang House of Representatives mao ang tighimo og mga balaod nga pederal, tigdeklarar og gubat, tig-aprobar og mga tratado, ug tighatag og
impeachment
.
- Ehekutibo
: Ang presidente mao ang
commander-in-chief
sa militar, siya maka-
veto
og mga balaodon (
bills
) nga lehislatibo sa di pa kini mahimong balaod, ug siya ang motudlo o mopili sa iyang Gabinete ug uban pang opisyales.
- Hudikatura
: Ang Korte Suprema ug ang mga korte nga pederal, diin ang mga huwes ginatudlo sa presidente (nanginahanglan og pag-aprobar sa Senado), mao ang mo-
interpret
sa mga balaod og adunay gahom nga mopawalay bili sa mga balaod nga dili konstitusyonal.
Ang House of Representatives adunay 435 ka sakop, usa ka representatibo sa usa ka distrito kongresyonal sa duha ka tuig nga termino. Ang puwesto sa House ginabahin-bahin sa 50 ka bansa matag napuloan. Sa sensus sa 2000, pito ka bansa adunay minimum nga usa ka representatibo, samtang ang
California
, ang bansa nga adunay kinadaghanang kalumulopyoan, adunay 53. Matag bansa adunay duha ka magbatasan, gipili alang sa 6 ka tuig nga termino. Ang presidente mosilbi sa upat ka tuig nga termino ug dili molabaw pa sa duha ka higayon ang termino. Dili ma-elek ang pamuno-nasod sa diretso nga pag-lim, kondili, pinaagi sa sistema nga
electoral college
diin ang pagdeterminar sa boto ug sa nakadaog, gibase pinaagi sa ihap sa kada estado. Ang Korte Suprema, sa liderato sa Chief Justice sa Tinipong Bansa, adunay siyam ka miyembro.
Ang politika sa Tinipong Bansa natigayon sa 2-ka-partido nga sistema sa halos tanang panahon. Sugod sa heneral nga piniliay sa 1856, ang duha ka dominante nga partido mao ang
Partido Demokrata
(Democratic Party) napundar sa 1824 (ang ginikanan niadto pang 1792), ug ang
Partido Republikano
(Republican Party), napundar sa 1854. Sa pagkakaron, si Pamuno-nasod
George W. Bush
gikan sa Partido Republikano, samtang ang Demokrata usab ang mayoriya sa Senado ug House of Representatives, pagkahuman sa
midterm election
sa 2006.
Ang pakigharing militar, ekonomiko, ug kultural sa Tinipong Bansa maoy rason kon nganong kini usa ka importanteng tema sa politika sa nasod, lahi pa sa importansiya sa imahen sa Tinipong Bansa sa tibuok kalibotan. Halos tanang
nasod
adunay embahada sa Washington, D.C., ug mga konsulado sa ubang dakbayan. Usab, halos tanang nasod adunay diplomasya sa Tinipong Bansa. Hinuon, ang mga nasod sa
Cuba
,
Iran
,
Amihanang Korea
,
Bhutan
, ug
Sudan
walay pormal nga relasyong diplomatiko sa Tinipong Bansa.
[11]
Ang Tinipong Bansa usa ka
kapitalista
nga ekonomiya, nga nakab-ot tungod sa iyang pagka adunahan sa natural nga rekursos, maayong imprastruktura, ug hataas nga produktibidad. Sumala sa
IMF
, ang GDP sa nasod nga mga $13 ka trilyon mikabat sa 20% sa globonhong
gross product
. Ang sa kolektibo nga GDP sa
Unyon sa Uropa
ang mas dako lamang. Ang US ikawalo sa
nominal GDP per capita
ug ikaupat sa
GDP per capita
gamit ang
purchasing power parity
. Kini sab ang numero uno nga importador og mga bililhon ug ikaduha nga eksportador. Ang
Canada
,
China
,
Mehiko
,
Hapon
, ug
Alemanya
mao ang nanag-unang partner sa komersiyo. Ang nangunang eksport nga produkto mao ang mga
makinang elektrikal
, samtang ang mga
behikulo
maoy nangunang import. Ang utang nga nasyonal sa US maoy labing dako sa kalibotan; sa 2005, 23% kini sa total nga utang sa kalibotan. Kon iporsento sa GDP, ang US ika-30 sa 120 ka nasod.
[12]
Mga langyaw ang mikupot og 27.5% sa utang sa nasod.
Ang Tinipong Bansa usa ka multikultural nga nasod, lugar sa lainlaing mga etnikong grupo, tradisyon, ug mga kabililhan (
values
). Ang kultura nga komun sa mayoriya sa mga Amerikano gitawag og "
mainstream American culture
", ang
Kasadpanong
kultura nga naggikan sa mga tradisyon sa mga migranteng Uropeyo, sugod sa mga Ingles ug Olandes. Ang mga kulturang Aleman, Irlandes, ug Eskoses impluwensiyal sab. Mga elemento sa tradisyon sa mga lumad nga Amerikano ug sa mga Kasadpanong Aprikano nakuha sab. Ang pakasadpang ekspansiyon miresulta sa kontak sa kultura sa Mehiko. Dako ang impak sa bag-ohay nga imigrasyon gikan Asya ug Latin Amerika. Ang pagkasagol sa mga kultura puyde maingon isip
homogeneous melting pot
o
pluralistic salad bowl
diin nagpabilin ang mga kultural nga aspeto sa ginikanang nasod.
Bisag maingon nga walay katilingbanong klase ang Tinipong Bansa (
classless society
), ang mga ekonomista ug sosyolohista moingon nga adunay kalahian sa mga klase sa katilingban, nga moapekto sa sosyalisasyon, pinulongan, ug kabililhan. Ang tunga-tungang klase (
middle class
) ug propesyonal nga klase mao ang ginikanan sa mga kontemporaryong
trend
sama sa peminismo, enbayronmentalismo, ug multikulturalismo. Dako ang pagbili sa ilang nga okupasyon o trabaho. Bisan og taas ang tan-aw sa mga Amerikano sa sosyo-ekonomik nga kalamposan, ang pagka ordinaryo gitan-aw nga positibo. Ang kababayen-an karon nagatrabaho sa gawas sa balay ug nakakuha og mga degri sa kolehiyo. Sama sa post-industriyal nga sosyedad, naglahi usab ang
pamilyang
Amerikano. Sa 2005, ang mga nakasal nga walay anak maoy labing komun (28%) nga panimalay. Ang ekstensiyon sa
marital rights
ngadto sa mga
homosekswal
nga magtiayon maoy usa ka isyu sa debate, ang mga liberal nga estado mitugot sa unyon nga sibil ug ang
Massachusetts
mipalegal sa
kaminyoon sa samag-sekso
(
same-sex marriage
).
Sa
sine
, ang industriya sa pelikula nagabase sa
Hollywood
,
Los Angeles
, California.
[13]
Ang mga estudyo sa pelikulang Hollywood nakakab-ot og kita sa pagpasalida sa mga sinehan sa kalibotan, sama sa
Star Wars
(1977) ug
Titanic
(1997). Mga aktor nga Amerikanhon sama nila
John Wayne
ug
Marilyn Monroe
nahimong mga ikono ug simbolo sa budayang banggiitan, samtang ang prodyuser/negosyanteng nga si
Walt Disney
, lider sa
kingkoy
o karton nga pelikula (
animated film
). Ang kang Orson Welles nga
Citizen Kane
(1941) pirme gitan-aw nga mao ang kinadak-ang nindot nga pelikula sa tanang panahon. Ang mga produkto sa sine, telebisyon ug uban pang medya makita sa halos tanang nasod.
Halos tanang aspeto sa banggiitan nga kultura sa kalibotan naimpluwensiyahan sa kulturang popular nga Amerikano: ang
musika
,
sayaw
,
pagkaon
,
panapton
,
sports
, ug bisan ang
batasan
.
- ↑
"Biden Inaugurated as the 46th President Amid a Cascade of Crises"
(in English). New York Times
. Retrieved
20 January
2021
.
- ↑
Peters, Cameron (January 3, 2021),
Nancy Pelosi is elected to a fourth term as House speaker
, Vox
, retrieved
January 3,
2021
- ↑
Solender, Andrew.
"Pelosi Hints At Abdicating Leadership In 2022 After Winning New Term As Speaker"
.
Forbes
.
Archived
from the original on January 14, 2021
. Retrieved
January 7,
2021
.
- ↑
"Pelosi Agrees to Deal Limiting Her Speakership to 4 Years"
.
Roll Call
(in English).
Archived
from the original on January 14, 2021
. Retrieved
2021-01-13
.
- ↑
"Resident Population Data ? 2010"
. U.S. Census Bureau. 2010
. Retrieved
2010-12-22
.
- ↑
Cohen, Eliot A. (July/August 2004).
"History and the Hyperpower"
.
Foreign Affairs
. Archived from
the original
on 23 July 2009.
- ↑
"World Factbook: Area Country Comparison Table"
. Yahoo Education.
- ↑
"The United Empire Loyalists?An Overview"
(PDF)
. Learn Quebec.
- ↑
"Table 47?Languages Spoken at Home by Language: 2003"
(PDF)
.
Statistical Abstract of the United States 2006
. U.S. Census Bureau.
- ↑
Scheb, John M., and John M. Scheb II (2002).
An Introduction to the American Legal System
. Florence, KY: Delmar, p. 6.
ISBN 0-7668-2759-3
.
- ↑
"Table 2: Aliens From Countries That Sponsor Terrorism Who Were Ordered Removed?1 October 2000 through 31 December 2001"
. U.S. Dept. of Justice. February 2003.
- ↑
"Rank Order?Public Debt"
.
The World Factbook
. CIA. 2007-06-19.
- ↑
"Ang explosive wildfire sa California 'nagtuktok sa pultahan' sa lugar sa Tahoe"
.
gomel24.com
.
|
---|
Mga sakop sa G8
| |
---|
Dugang nga representante
| |
---|
G8+5
| |
---|
Tan-awa usab
| |
---|