Borba za nezavisnost zemalja Latinske Amerike
Datum	1809?1830.
Ishod	Nezavisnost ve?ine kolonija u Latinskoj Americi i stvaranje 19 novih nezavisnih dr?ava.
Sukobljene strane
Kolonijalne sile ?panija Portugal Francuska Lojalisti Novonastale dr?ave Argentina Urugvaj Venecuela Bolivija ?ile Peru Kolumbija Kostarika Dominikanska Republika Ekvador El Salvador Honduras Gvatemala Meksiko Nikaragva Panama Paragvaj Brazil Haiti Kuba ( 1898 )

Borba za nezavisnost zemalja Latinske Amerike jeste proces ?iji se glavni dio odigrao između 1810. i 1820. godine i predstavlja oslobađanje ?panskih , portugalskih i francuskih kolonija od vlasti metropola i formiranje samostalnih dr?ava. Na ovaj su proces utjecala kako de?avanja unutar kolonija , tako i međunarodni događaji, prije svega pojava prosvjetiteljstva i Francuska revolucija , Ameri?ki rat za nezavisnost i Napoleonova okupacija ?panije ^[1] .

Ova borba ne mo?e se porediti s procesom dekolonizacije koji se odvijao sredinom 20. stolje?a u Africi i Aziji . Iako je u oba slu?aja rije? o emancipaciji naroda, ratovi za nezavisnost u Latinskoj Americi nisu bili ratovi potla?enih i tla?itelja, ve? ratovi ljudi istog dru?tvenog statusa, ?ija je borba predstavljala sudar vladaju?e strukture kolonija s metropolom. U procesima koji su se odigrali u Africi i Aziji sukobili su se kolonijalni gospodari i potla?eno stanovni?tvo, koje je ustalo protiv takvog sistema. ^[2]

Trajanje i specifi?nosti [ uredi | uredi izvor ]

Po?etak i zavr?etak procesa borbe za nezavisnost zemalja Latinske Amerike histori?ari smje?taju u razli?ite vremenske okvire. Najve?i broj njih sla?e se da taj period traje oko pola stolje?a, od sedme decenije 18. do tre?e decenije 19. stolje?a (osim Kube , koja je stekla nezavisnost dosta kasnije, 1898), tj. od vidnih idejno-politi?kih utjecaja revolucionarne misli Evrope do međunarodnog priznanja latinoameri?kih dr?ava. Ova de?avanja nastavit ?e se građanskim ratovima i sporom stabilizacijom.

Ekonomski, socijalni i politi?ki procesi koji su doveli do oslobađanja ne de?avaju se istovremeno u svim dijelovima Latinske Amerike niti su neposredno povezani istim uzrocima. Naprotiv, dijele ih vremenske, etni?ke i socijalne razlike i izraziti lokalizam.

Rat za nezavisnost u Latinskoj Americi vode potomci bijelih doseljenika ( kreoli ) protiv metropole kao secesionisti?ki rat i to je uglavnom samo njihova borba za vlast, a ne i borba ?irokih slojeva naroda. Indijanci , crni robovi i slobodni crnci nisu ostvarivali vlastite interese u tom ratu. Bili su ?esto anga?irani u interesu ?panske monarhije protiv separatizma svojih gospodara, zemljoposjednika i lokalnih vlasti. ?ileanski histori?ar Jaime Eyzaguirre kao dokaz navodi da je od 87.000 rojalista (1820) svega tre?ina bila iz metropole, a da je u bitki kod Ayacucha od 9.000 vojnika na strani rojalista svega 500 bilo iz ?panije . ^[3]

Stanje u dru?tvu [ uredi | uredi izvor ]

U kolonijalnom dru?tvu Latinske Amerike formirane su dvije suprotstavljene imu?ne socijalne strukture. Na jednom su kraju bili kreoli - veleposjednici i aristokrate evropskog porijekla, ali rođeni na ameri?kom kontinentu, veoma bogati, ali bez direktnog pristupa politi?koj vlasti, sem na lokalnom nivou. Ova grupa bila je suprotstavljena ?pancima iz metropole, u ?ijim su rukama bili politi?ka vlast, monopol nad trgovinom, sakupljanje poreza i taksi u ?etiri vicekraljevstva i posredovanje u odlivu bogatstva u metropolu. Obje grupacije bile su nezadovoljne svojim polo?ajem. Obespravljena grupa stanovni?tva ( Indijanci , crnci, mulati , zambosi ) bili su posebno nezadovoljni svojim polo?ajem, ?to se odra?avalo kroz nebrojene i neuspjele ustanke tokom cijelog kolonijalnog perioda, koji su uvijek bili u krvi gu?eni, a vođe surovo ka?njavane. Naj?e??i su bili ustanci Indijanaca koji su se protezali kroz cio kolonijalni period. Međutim, postoje opre?na mi?ljenja o njihovom utjecaju na po?etak antikolonijalnog rata u Latinskoj Americi. Dok neki histori?ari smatraju da indijanski ustanci i bune imaju marginalan zna?aj za izbijanje rata za nezavisnost, drugi smatraju da su op?a dru?tvena previranja predstavljala pripremu za kona?ni po?etak rata protiv kolonijalizma.

U ovakvo dru?tvo lahko su prodrle revolucionarne ideje iz prosvjetiteljske Evrope koje su donosili bogati kreoli sa svojih putovanja i njihova djeca koja su se ?kolovala u velikim evropskim centrima. ?itale su se zabranjene knjige o enciklopedistima , reformi postoje?eg dru?tvenog poretka, prirodnim naukama, prirodnim pravima ?ovjeka i drugim evropskim idejama. Prosvjetiteljske ideje o slobodi, jednakosti, napretku i nezavisnosti bile su poseban predmet prou?avanja kreolske bur?oazije i klera u ?panskim ameri?kim kolonijama. Iako je nepismenost ?irokih narodnih slojeva bila velika, a ?panska metropola se trudila da sprije?i ?irenje naprednih ideja u svojim kolonijama, vrlo brzo su se ra?irile ideje Rousseaua , Montesquieua i Voltairea ^[1] .

Protjerivanje jezuita [ uredi | uredi izvor ]

Praksa kr??anskih religioznih redova u formiranju indijanskih komuna i uspjesi u pokr?tavanju Indijanaca imali su udjela u pripremama za budu?i historijski zaokret. Ta praksa po?ela je u 16. stolje?u sa Bartolomeom de las Casasom i ?uvenom raspravom u Valladolidu ^[4] , odr?anom pred Karlom V , na kojoj su prvi put od po?etka kolonijalnih osvajanja u javnost izneseni nedjela i zlo?ini konkvistadora nad Indijancima, ?to je rezultiralo osnivanjem prvih indijanskih kolonija. Najuspje?niji od svih bili su jezuiti koji su osnivali jezuitske gvarani zajednice oko rijeke Parane na teritorijama dana?njeg Paragvaja , Urugvaja i sjevernog dijela Argentine . Jezuiti su zajednice gvarani u?inili potpuno nezavisnim i samodovoljnim entitetima, ?to je po?elo praviti veliku smetnju kako metropoli, tako i crkvi i kolonijalnim vlastima. To je bio uzrok Gvaranskom ratu . ^[5]

Iako se Gvaranski rat zavr?io potpunom propa??u gvarani zajednica i protjerivanjem jezuita s ameri?kog kontinenta i kasnijim potpunim ga?enjem tog religioznog reda (1773) ^[5] , jezuiti su odigrali bitnu ulogu u stvaranju svijesti o prirodnim pravima ?ovjeka i neophodnosti borbe protiv kolonijalizma . Originalnim pristupom, sli?nim socijalnom utopizmu, jezuiti su od indijanskih naseobina stvorili dr?avu u dr?avi, sna?no ekonomsko upori?te koje je smetalo kolonijalnim vlastima. Poslije raspu?tanja Dru?be Isusove brojni njegovi redovnici ispoljili su veliku postojanost, nisu napustili red i zahvaljuju?i pomo?i drugih redova uspjeli su u emigraciji, najvi?e u Italiji i Engleskoj , nastaviti svoj intelektualni utjecaj. Usmjerili su ga na patriotsko kazivanje o nehumanom odnosu ?panskih vlasti prema Indijancima. Jezuit Juan Pablo Vizcardo napisao je ?uveno Pismo svim ?pancima . U njemu je prvi put proklamirano pravo na revoluciju i nezavisnost. Pismo je do?lo i do Francisca de Mirande , tada najve?eg zagovornika ideje o oslobađanju kolonija. De Miranda je objavio ovo pismo na vi?e jezika, otvaraju?i o?i svjetskoj javnosti pred strahotama nasilja ustanove repartimiento de labor i motive za veliki dru?tveni zaokret, opravdavaju?i ga prirodnim pravima ?ovjeka.

Intelektualci [ uredi | uredi izvor ]

Poslije progona jezuita, ?kole koje su oni dr?ali preuzeli su kreoli, unose?i u njih nove sadr?aje - ideje prosvije?enosti i enciklopedizma . Boravak ?uvenih evropskih nau?nika u kolonijama dao je podstrek ve? uzburkanoj intelektualnoj atmosferi. Po?ela su se stvarati udru?enja intelektualaca u kojima se raspravljalo o politici , nauci , umjetnosti . Ranije zatvoreni krugovi intelektualaca otvaraju se prema javnosti. Odr?avaju se tribine na kojima se ispoljava novonastali hispanoameri?ki patriotizam. Broj ovakvih udru?enja uve?ao se kada su im se, osim kreola, pridru?ili i mestici ( Gvatemala , 1808). Pritisak da se napusti skolastika kao pogled na svijet bio je toliko izra?en da su se studenti Lime 1783. prvi put otvoreno suprotstavili zvani?nom kandidatu za rektora , predla?u?i jednog enciklopedistu. Sva ova intelektualna previranja i promjene na neki su na?in pripremale tlo za kona?nu pobunu.

Masoni [ uredi | uredi izvor ]

U red najzna?ajnijih tajnih udru?enja koje su organizacijski i propagandom pripremali Rat za nezavisnost bile su masonske lo?e . Frankomasonerija okupljala je vi?e slojeva: aristokrate, intelektualce, oficire i druge. Najpoznatije li?nosti iz borbe za nezavisnost bili su slobodni zidari, ?lanovi Ameri?ke lo?e , na ?elu s velikim majstorom Franciscom de Mirandom. ^[6] Jose de San Martin organizirao je lo?u Lautaro u Buenos Airesu (1812?1815) koja je bila pod utjecajem masonerije iz Londona i koja se zalagala za ispunjavanje ciljeva Ameri?ke deklaracije o nezavisnosti . ^[6] Masonske lo?e, djeluju?i uvijek tajno, organizirale su Veliko ameri?ko udru?enje , Udru?enje viteza razuma i druga. Preko njih su ?irili ideju otpora apsolutizmu i organizirali vojne pobune. ^[6]

Pobune koje su prethodile ratu za nezavisnost [ uredi | uredi izvor ]

Pobune i ustanci, veoma ?esti tokom tri stolje?a kolonijalne vladavine, nisu imali za cilj nezavisnost kolonija, ali su stvarali uvjete ?ije sazrijevanje dovodi do secesije . Svi ustanci i pobune u Latinskoj Americi tokom kolonijalne vladavine mogu se svrstati u tri kategorije: ustanci Indijanaca, izazvani eksploatacijom i ugnjetavanjem, ustanci robova, koji su imali za cilj ukidanje ropstva, te ustanci kreola. Cilj ovih posljednjih sve do 18. stolje?a bilo je rastere?enje od prevelikih nameta, protest protiv zloupotreba vlasti, samovolje pojedinaca, monopola i privilegija aristokratije i nisu bili usmjereni protiv monarhije i kolonijalne vlasti.

Pobune Indijanaca [ uredi | uredi izvor ]

Najstariji su bili ustanci Indijanaca Perua . Prvi je jo? 1536. protiv porobljavanja podigao Manco Inca Yupanqui , nosilac vladaju?e dinastije i jedan od nasljednika posljednjeg cara Inka , Atahualpe . Ustanak je bio masovan i vođen je s promjenjivom ratnom sre?om. Ustanici su postigli znatne uspjehe i ?ak je kratkotrajno obnovljen suverenitet dr?ave Inka, mada na dosta manjoj teritoriji. Nakon pogibije Manca su naslijedili njegovi sinovi Titu Cusi i Tupac Amaru I , a kada su oni pora?eni, ustanak je ugu?en. Među borbenim plemenima Ke?ua i Aymara oni su postali simbol otpora.

Araukanci su sukcesivno dizali pobune na teritoriji dana?njeg ?ilea. Sli?no njima ?inili su i rudari u Novoj ?paniji , Meksiku (1598), u Tucumanu (1655), zatim crnci u rudnicima zlata na teritoriji dana?nje Venecuele. Od sredine 17. stolje?a ?ari?ta ustanaka premje?taju se u Novi Meksiko, a uzroci su, osim spomenutih, i nasilno preobra?enje na kr??anstvo . Najve?i među ustancima po?eo je 1680. i tokom njega je razorena prijestonica Santa Fe . Ustanak je trajao 12 godina.

U 17. stolje?u ?panska vlast u kolonijama ozbiljno je uzdrmana ustancima i neredima. Jedan od ustanaka u Asuncionu , poznat kao Ustanak paragvajskih komunara (1724?1725) najve?i je do tada sudar pobunjenika i centralisti?ke vlasti. Vodio ga je jezuit Jose de Antequera , koji ?e postati simbol borbe protiv kolonijalne vlasti. Antequera i njegov nasljednik, Fernando de Mompox , prema nekim istra?iva?ima, definirali su prava ?ovjeka pola stolje?a prije Lincolna i Francuske revolucije. Od njih je poteklo geslo da je autoritet naroda iznad autoriteta kralja. Komunarske simbole koristili su za svoje ciljeve i kreoli, koji su imali za cilj smanjenje poreskih nameta, slobodnu trgovinu i ukidanje obaveze vojne slu?be.

Ustanak malih proizvođa?a kakaovca u Venecueli 1749. protiv monopola uvjerljivo je govorio da je pro?irena osnova socijalnog protesta. Sli?no se događalo i u sjevernoj Argentini 1752, u Limi 1750, kad je izbio ustanak indijanskih poglavica. Na Yucatanu su 1765. ustanici proglasili novog kralja Maja , iste godine je izbio ustanak u Quitu , Novoj ?paniji 1867, ?ileu , Novoj Granadi i Peruu protiv nameta di?u se komunari 1776. godine. Kod kreola se javlja saosje?anje za sudbinu Indijanaca i dolazi do međusobnog zbli?avanja.

Sli?ne, ali ne i tako brojne zavjere i pobune javljaju se i u Brazilu. Naj?uvenija je zavjera tajnog dru?tva neposlu?nih rudara iz 1789. u rudnicima u Minas Geraisu pod vodstvom Silve Xaviera, zvanog Tiradentes . U ime rudara tra?ena je nezavisna republika, slobodna trgovina i sve ono ?to je bilo u skladu s liberalnim stremljenjima tog vremena. Zavjeru su podr?ali brazilski pjesnici Claudio Manuel da Costa , Tomas Antonio Gonzaga i drugi. Zavjera je otkrivena i sasje?ena u korijenu, a navedeni pjesnici su prognani.

Najve?i među spontanim i organiziranim ustancima domorodaca bio je ustanak Tupaca Amarua II (1780?1783) u ju?nom Peruu, sjevernom ?ileu, na Bolivijskoj visoravni i u sjeverozapadnoj Argentini, gdje je postojbina Ke?ua i Aymara Indijanaca. Neposredni povod za ustanak bili su previsoki porezi, zloupotrebe vlasti i sistem prisilnog rada, tzv. mita . Vodio ga je Jose Gabriel Condorcanqui Noguera, imu?ni obrazovani trgovac, nasljedni vođa Indijanaca, koji je uzeo ime Tupac Amaru II. U po?etku je ustanak bio veoma uspje?an. Ustanku su u po?etku prilazili kreoli i mestici , ali su ga napu?tali zbog radikalnih zahtjeva Indijanaca. Uprkos velikoj brojnosti (deseci hiljada ljudi), slabo naoru?ana, neopremljena i nedisciplinirana indijanska vojska nije mogla odoljeti pritisku ?panske vojske. Vicekraljevi su okupili mestike i 1731. potukli Indijance. ?panski vojnici pokazali su izuzetnu surovost prema pora?enima. Pogubljeno je pribli?no 80.000 Indijanaca, a samog Tupaca su vezali za konjske repove i poku?ali ra??ere?iti, međutim, morali su upotrijebiti sjekire. Uprkos porazu, novi ustanak izbio je 1782. pod vodstvom Tupaca Diega , koji ga je vodio dvije godine sve dok vlasti nisu sprovele djelomi?ne reforme u korist Indijanaca.

Iako su ustanci Indijanaca do?ivljavali poraze, ogroman zna?aj imala je ispoljena politi?ka podudarnost s republikanskim secesionizmom kreola. Rije? je o procesu formiranja jednog op?eg raspolo?enja za oslobodila?ku borbu u korist novih ideja o ameri?koj nacionalnoj pripadnosti. ^[6]

Zahtjevi za nezavisnost bili su manje izra?eni u podru?jima gdje su vladali tolerantniji i sposobniji vicekraljevi, kao ?to je Meksiko. U Brazilu nije ni nametana stroga centralisti?ka vlast. ^[6]

Pobune robova [ uredi | uredi izvor ]

Pobune crnih robova bile su ?este, a najzna?ajnija je ona iz 1630. kada su odbjegl? robovi u provinciji Pernambuco ( Brazil ) formirali Republiku palmi . Republika je opstala preko 60 godina, sve do 1697. Ostali ustanci robova uglavnom nisu prevazilazili lokalne razmjere. Francuska revolucija iz 1789. podstakla je robove na ustanke. Tako je 1791. izbio ustanak u francuskoj koloniji Santo Domingo na zapadnom dijelu ostrva Hispaniola (isto?ni dio bio je ?panska kolonija) s politi?kim i socijalnim zahtjevima. Ustanak je ugu?en, ali francuska vlast vi?e nije mogla kontrolirati robove.

Ustanci kolonizatora i kreola [ uredi | uredi izvor ]

Prva pobuna kolonizatora, ta?nije, grupe nezadovoljnih ljudi koji nisu primili pla?u, izbila je 1497, a predvodio ju je izvjesni Roldan za vrijeme dok je Kolumbo , koji je bio upravitelj ostrva, boravio u ?paniji (upravljanje je privremeno preuzeo njegov brat Bartolomeo ). Trajala je skoro 2 godine sve do Kolumbovog povratka kada je postignut kompromis. Kasnije je bilo sve vi?e pobuna kreola i to je pokazatelj unutra?nje borbe oko privilegija i ovla??enja sve do 18. stolje?a kada takvi nemiri ustupaju mjesto protestu protiv nameta krune i lo?e administracije. U takve se ubrajaju pobune u Caracasu (1749), Quitu (1765), ?ileu, Novoj Granadi, Peruu (1776?1777). U ?ileu je 1781. do?lo do velike zavjere. U Novoj Granadi iste godine protest je prerastao u ustanak kreola uz u?e??e Indijanaca.

U pojedinim dijelovima kolonija nije bilo ve?eg kome?anja kreola (Meksiko, Peru) i to se obja?njava ve?om sposobno??u vicekraljeva, tj. fleksibilnijom politikom vlasti. U tim sredinama podsticaji za nezavisnost dolazili su uglavnom spolja. Bilo je pobuna planta?nih radnika, ali one nisu imale secesionisti?ki karakter.

Unutra?nji faktori - neposredni uzroci rata za nezavisnost [ uredi | uredi izvor ]

Prosvjetiteljstvo je bilo ideolo?ko opravdanje borbe za nezavisnost ameri?kog kontinenta. Međutim, neposredni uzroci bili su ekonomske prirode ^[1] :

• gvozdena kontrola ?ivota u kolonijama u bilo kojem pogledu od strane ?panskih Burbonaca ;
• razvitak birokratije i jaka centralizacija administrativinih funkcija kolonija;
• isklju?enje kreola iz javnog i politi?kog ?ivota; dr?avne polo?aje mogli su imati samo ?panci;
• potpuna ekonomska zavisnost od metropole;
• visoki porezi ;
• nedostatak sredstava za odr?anje imperije; ?panija nije imala odgovaraju?u vojnu snagu niti je mogla svojom proizvodnjom zadovoljiti potra?nju i ekonomske potrebe svojih kolonija.

Ovakva situacija proizvela je tenziju i nezadovoljstvo među razli?itim sektorima u hispanoameri?kim kolonijama. Međutim, najugro?eniji su bili Indijanci, crnci i mulati jer su ih, osim ?panaca, ugnjetavali i kreoli. ^[1]

Vanjski faktori [ uredi | uredi izvor ]

Događaji koji su pripremili politi?ku klimu za odvajanje kolonija od ?panije ne potje?u samo od događanja u samim kolonijama. Naprotiv, evropska i svjetska de?avanja tog vremena imala su veliki utjecaj na de?avanja u Latinskoj Americi. U Francuskoj se odigrala dotad najve?a bur?oaska revolucija, u Engleskoj cvjeta liberalizam. Sjedinjene Ameri?ke Dr?ave prve na ameri?kom kontinentu stje?u nezavisnost.

U razvoju de?avanja u Latinskoj Americi uo?ljiva su dva perioda. U prvom se prihvataju novi ideolo?ki utjecaji i odvija proces sazrijevanja odluke za borbu ubrzan stjecanjem nezavisnosti SAD-a (1776). Drugi period ispunjen je tajnim idejno-politi?kim pripremama, a zatim vojnim djelovanjem protiv kolonijalne vlasti, mada ne uvijek i protiv monarhije. Ovaj drugi period naziva se Rat za nezavisnost i dosti?e vrhunac poslije Napoleonove invazije na ?paniju (1808) i propasti ?panske i portugalske imperije nizom proklamacija o nezavisnosti (1822?1824). Uslijedilo je međunarodno progla?enje nezavisnosti otpo?eto Monroeovom deklaracijom , a zavr?eno kada su biv?e metropole priznale nezavisnost novoformiranih dr?ava.

Utjecaj Francuske revolucije [ uredi | uredi izvor ]

Francuska revolucija u po?etku je imala veliki odjek u kolonijama, tim vi?e ?to su ideje enciklopedista (Rousseaua, Diderota , Voltairea) bile prisutne među inteligencijom i politi?kom opozicijom. Kolonijalna uprava uo?ila je opasnost od ovih ideja tako da je prevođenje Deklaracije o pravima ?ovjeka i građanina ka?njavano robijom.

Pred Francusku revoluciju Karlo III nastojao je sprovesti reforme u kolonijama u duhu prosvije?enog apsolutizma . One su, međutim, bile malog dometa. Kralj je odbacio prijedloge svojih ministara da se dalekose?nim reformama osujeti secesija. Ukinut je dio monopola na trgovinu s kolonijama pro?irenjem trgova?kih dozvola na druge zemlje, smanjene su carine, unaprijeđena je nauka, liberalizirana je ?tampa, pove?an je uvoz knjiga, ali ovo nije moglo zadovoljiti ?elje i potrebe kolonija.

Međutim, ne?to kasnije stav prema Francuskoj revoluciji se promijenio. Postulati o jednakosti svih ljudi nisu odgovarali ekonomskim interesima dominantne kreolske klase. Slagali su se s jednakim pravima u okviru svoje klase, ali ne i s izjedna?avanjem prava kreola s pravima Indijanaca, crnaca, mestika i mulata. Zbog toga ideje Francuske revolucije nisu bile najbolje prihva?ene u krugovima visoke klase kolonijalnog dru?tva. ^[1]

S druge strane, Francuska revolucija imala je izuzetan odjek u francuskom dijelu Santo Dominga. Radikalne promjene u Francuskoj prenijele su se na francuske kolonije, ?to je rezultiralo silovitim pobunama robova, koje su se na kraju zavr?ile nezavisno??u Haitija . Iz Haitija su se pobune robova pro?irile na Venecuelu i kreoli su s u?asom odbacili ideje Francuske revolucije i odlu?ili se za model koji im je bio mnogo bli?i i koji je daleko vi?e odgovarao njihovim ekonomskim interesima: model Ameri?ke revolucije. ^[1]

Utjecaj Ameri?ke revolucije [ uredi | uredi izvor ]

Ameri?ka revolucija isprva nije imala neposredni utjecaj na de?avanja u ?panskim kolonijama. To se mo?e objasniti sukobima između ?panije i Francuske s Britanijom koji su apsorbirali svu pa?nju kolonija, kao i oprezno??u prema SAD-u, s o?ekivanjem da bi se "pigmej mogao pretvoriti u kolosa" . SAD su dobro iskoristile evropske sukobe 1783. i pri sklapanju mirovnog sporazuma s Britanijom utvrdio granice prema ?panskoj Floridi na 32. paraleli . SAD su 1819. otkupile dio ?panskih teritorija. Ali o svim ovim velikim međunarodnim de?avanjima među narodom se malo znalo, pa ?ak ni gornji sloj kreolskog stanovni?tva nije bio ?ire obavije?ten o Ameri?koj revoluciji. Njen se utjecaj osjetio tek usvajanjem Deklaracije o nezavisnosti i nakon zavr?etka borbi za nezavisnost u Haitiju, kada su ideje Francuske zamijenili idejama Ameri?ke revolucije. ^[1]

Napoleonova okupacija ?panije [ uredi | uredi izvor ]

Sporazum iz Fontainebleaua ^[7] koji je 1807. s Napoleonom potpisao predsjednik ?panske vlade Manuel de Godoy , a kojim se francuskoj vojsci odobrava da pređe ?paniju pri napadu na Portugal (1807) imao je katastrofalne posljedice po ?paniju. Sporazum je podrazumijevao zajedni?ku invaziju na Portugal i podjelu kolonija u Brazilu. Iako su u novembru francuske trupe jednostavno umar?irale u Portugal, Napoleon je i dalje ubacivao trupe u ?paniju preko Pirineja , pod izgovorom da priprema odbranu ?panije od Britanaca. ^[8]

Portugalski kralj Ivan IV bio je prinuđen emigrirati u Brazil s 15.000 odabranih plemi?a, za?ti?en britanskom flotom. On je ubrzo donio odluku da prizna osamostaljenje Brazila. Napoleonova politika dovela je do abdikacije kralja Karla IV u korist svog sina, Ferdinanda VII , koji je opet bio prinuđen predati vlast Napoleonu. Za kralja ?panije i Indija Napoleon je imenovao svog brata Josipa . Po?to su Francuzi bukvalno okupirali cijelu ?paniju, ?panci su digli op?i ustanak i vodili ga s promjenljivim uspjehom ?est godina (1808?1814), prihvataju?i za legitimnog kralja samo Ferdinanda VII. ^[8]

Rat za nezavisnost [ uredi | uredi izvor ]

Op?i znak za po?etak borbe, ranije sporadi?no vođene i s malim uspjehom, bio je Napoleonov napad na ?paniju 1808. Invazija je za ?paniju predstavljala prekid jedinstvenog kontinuiteta monarhije, s obzirom da su se Karlo IV i Ferdinand VII morali odre?i ?panskog prijestolja u korist Napoleonovog brata Josipa.

U kolonijama su sazvani kabildi i formirane narodne hunte , po ugledu na ?paniju. One preuzimaju vlast u Quitu (1809), Caracasu, Buenos Airesu, Santiagu i Bogoti (1810). Ovo su prve nezavisne vlade u ?panskim kolonijama. ?panski generalni kortes , okupljen u Cadizu (po ?emu je poznat i kao Kadiski kortes ), donio je prvi liberalni ?panski Ustav 1812. godine, ukinuo inkviziciju , a centralna hunta proglasila je sve kolonije sastavnim dijelom ?panije i pozvala ih da se pridru?e borbi protiv Francuza. ^[8] Bio je ovo poku?aj ?panije da zadr?i ove teritorije. U ovom se periodu ve?ina kreola dvoumila između borbe za nezavisnost i nastavka vezanosti za metropolu. On je ujedinio provincije ?panije i kolonije u jedinstvenu nacionalnu dr?avu. Takav tok politi?kog odlu?ivanja ipak nije donio ?eljene rezultate.

Britanija je bila u nedoumici, ali ne samo oko ?panskih kolonija, tj. da li da podr?i pobunjenike u njima radi razbijanja ?panskog pomorskog i trgova?kog monopola ili da se opredijeli za ?pansku borbu protiv Napoleona. Opredijelila se za pomo? ?panskoj gerili protiv francuske okupacije. Tokom 1813 . francuske trupe protjerane su iz ?panije da bi naredne godine Napoleon bio potu?en, a ?panski kralj Ferdinand VII trijumfalno je do?ekan sa spremnim Ustavom. Međutim, Ferdinand VII odbacio je Ustav, izvr?io vojni udar , obnovio apsolutizam , vratio Inkviziciju i pohapsio sve liberale . ^[8]

Ovakav razvoj događaja uvjerio je kreole koji su se kolebali da do nezavisnosti vodi samo oru?ana borba.

Etape rata za nezavisnost [ uredi | uredi izvor ]

U po?etku cilj borbe nije bio jasno definiran, ili je, bolje re?eno, bio razli?it za razne grupacije stanovni?tva. Jedan dio vladaju?ih slojeva ?elio je reforme u okviru monarhije, odnosno samo politi?ku slobodu od kontrole Madrida. Drugi dio ?eli potpuno osamostaljenje, republikanizam , slobodno tr?i?te i parlamentarni sistem . I jedna i druga struja predstavljale su manjinu. ?iri dru?tveni slojevi nisu nezavisno i organizirano u?estvovali u oslobodila?koj borbi niti je ona izra?avala njihove socijalne interese. Pristupali su joj milom ili silom, mobilizacijom na obje strane. Emancipaciju je vodila trgova?ka bur?oazija, bogati kreolski bankari i dio aristokratije, socijalne grupacije koje su jedine bile u stanju da je dovedu do uspjeha. U po?etku sukoba vojske obiju strana bile su malobrojne. Vojska oslobodilaca, slabo naoru?ana i opremljena, sastojala se od nediscipliniranih dobrovoljaca. Ona djeluje nesinhronizirano, razjedinjena rivalstvom vođa.

Također, rat se ne odvija istim tokom u svim vicekraljevstvima. Ne postoje iste politi?ke ideje koje mogu ujediniti ovu borbu. Oru?ane borbe vođene su tamo gdje su bile stacionirane ?panske vojne snage. Ostali dijelovi kolonija sa slabijim komunikacijama i od manjeg zna?aja za metropolu stekli su nezavisnost kad je ?panija propala kao kolonijalna imperija. Jedina borba koja je u njima vođena bila je borba nekoliko struja kreola oko preuzimanja vlasti.

U drugom periodu zao?travaju se vojni sukobi. U ?paniji je obnovljen apsolutizam. Poslije 1814. ona je opet u stanju da u kolonije ?alje vojne ekspedicije, izuzev u Argentinu. Kruna ne tra?i put sporazuma nego konfrontacije. Među kreolima dolazi do zaokreta jer se i monarhisti uvjeravaju da je jedini put nezavisnosti potpuno odvajanje od matice.

U tre?em periodu relativno brzo određena je sudbina kolonija: oslobodila?ka vojska bila je reorganizirana. Bolivar i San Martin, kao i druge manje poznate vođe, pobjeđuju u velikim bitkama. Prihvataju se savezni?tva sa stranim dr?avama ve? prema konkretnoj situaciji i interesima.

?etvrti period po?inje stjecanjem nezavisnosti. U njemu se odvija borba za vlast pojedinih kreolskih kaudilja i lokalizam razbija san o jedinstvu. Velike sile priznaju nezavisnost brojnih novih dr?ava. Najja?i bastion ?panaca bio je u Peruu, a oslobodilaca u Rio de la Plati . Naj?e??e borbe vođene su u Novoj Granadi i ?ileu.

Borbe za nezavisnost po zemljama [ uredi | uredi izvor ]

Haiti [ uredi | uredi izvor ]

Pred ustanak, u Haitiju je ?ivjelo oko 600.000 stanovnika, od kojih su 500.000 bili crni robovi dovedeni iz Afrike da rade na poljima ?e?erne trske nakon ?to je kolonijalni sistem potpuno uni?tio autohtono indijansko stanovni?tvo. Francuza je ukupno bilo oko 30.000, vladinih slu?benika, trgovaca i zanatlija oko 10.000 i oko 30.000 mulata ^{[6] [9]} .

Godine 1791. 30.000 bijelaca i 27.000 crnaca i mulata otpo?eli su ustanak za nezavisnost podstaknut Deklaracijom o ljudski pravima i zahtjevom Francuske revolucije da kolonije dobiju ista prava kao i metropola. Velika Britanija i SAD pru?ile su podr?ku Francuzima i ustanak je ugu?en.

Preokret je nastao kada na ?elo crna?kog pokreta stupa Toussaint Louverture . Crna?ka vojska prvi je put potukla vojsku jedne evropske sile. Toussaint je vje?to koristio sukobe evropskih sila. Kako bi odbranio ustanak, stao je na stranu ?panije, koja mu je obe?ala da ?e ropstvo biti ukinuto, ?to nije ispunjeno. Kada je Konvent 1794. proglasio slobodu za sve robove, Toussaint je pre?ao na stranu Francuza i nastavio borbu za nezavisnost, dobio bitke protiv ?panaca i Engleza (1798), a zatim porazio i same Francuze. Na kraju je ukinuo francusku vlast (1801) i donio liberalni ustav, proklamirao slobodu trgovine, priznao katoli?ku crkvu i ukinuo ropstvo ^{[9] [10]} . Međutim, Napoleon je odbacio taj ustav i u Haiti poslao ekspediciju od 86 brodova i 50.000 vojnika da ugu?e ustanak ^[9] . General Leclerc porazio je 1802. godine crna?ke trupe, zarobio Toussainta i deportirao ga u Francusku. Toussaint je umro 1803. u Fort de Jouxu . Uporan otpor crnaca i mulata, kao i epidemija ?ute groznice u redovima intervencionista donijela je na kraju novi poraz Francuzima. Povukli su se uz velike gubitke (negdje oko 62.000 ljudi) ^[9] . Jean-Jacques Dessalines , Toussaintov nasljednik, proglasio je nezavisnost 1804, daju?i novoj dr?avi ime Republika Haiti . Dr?ava je obuhvatala samo zapadni dio ostrva, po?to je isto?ni bio pod ?panskom upravom. Oba dijela ujedinjena su 1822. Dessalines se ubrzo pretvorio u apsolutistu . Ubijen je u unutra?njim borbama oko vlasti. Njegov saborac i nasljednik Henri Christophe proglasio se kraljem. Konfiscirao je sve francuske posjede i dijelio ih stanovni?tvu, biv?im robovima, ?ime je izazvao ustanak zemljoposjednika. Francuska je 1825. priznala nezavisnost Haitija, no to nije smirilo unutra?nju situaciju.

Jug Ju?ne Amerike [ uredi | uredi izvor ]

Argentina, ?ile i Peru vodili su rat za nezavisnost pod vodstvom San Martina, poznatog kao Oslobodilac ( ?panski : Libertador ), naro?ito u Argentini.

Op?i tok rata za nezavisnost u prvom periodu obilje?ili su otvoreni kabildi i zbivanja u Argentini. Britanska invazija na latinoameri?ki kontinent planirana je preko tri najpovoljnija prilaza: preko Venecuele, Buenos Airesa i ?ilea. Prve dvije su propale, a tre?a, preko luke Valparaiso , nije ni preduzeta.

Kada je engleska flota 1806. napala Buenos Aires, vicekralj je pobjegao bez poku?aja da pru?i otpor napada?u. Grad su odbranili samoorganizirani kreoli. Potukli su Britance, a nakon toga preuzeli vlast i odrekli vjernost hunti iz Seville , a zatim organizirali instituciju otvorenih kabilda kao narodni organ koji je prvi put preuzeo politi?ku vlast i otada je nije ispu?tao iz svojih ruku. Nakon prvih vijesti o Napoleonovoj okupaciji, dolazi do stvaranja ovih organa u razli?itim dijelovima kolonija. Prvi je formiran u Caracasu 19. aprila 1810, a posljednji u ?ileu 18. septembra 1810. Kabildi nisu progla?avali nezavisnost, ali su obrazovali nove kreolske vlade i ozna?ili po?etak unutra?njih politi?kih sukoba oko dalje sudbine kolonija. U Rio de la Plati dobili su naj?iru podr?ku, i u gradovima i u unutra?njosti, i time je otpo?ela Majska revolucija i formiranje oslobodila?ke vojske. Novoformirana patriotska hunta okupila je i konzervativce i liberale i po?ela mnoge ekonomske i politi?ke reforme (1810?1826) u progla?enoj dr?avi Ujedinjene provincije Rio de la Plate . Među najva?nijim vođama otvorenih kabilda u Argentini bili su Manuel Belgrano , Mariano Moreno , Juan Jose Castelli i Cornelio Saavedra .

Nezavisnost ?ilea je 12. februara 1818. proglasio revolucionarni vođa Bernardo O'Higgins , koji je postao diktator ?ilea. O'Higgins je bio inspirisan San Martinovim idejama. Njih dvojica su se zajedni?ki borili protiv ?panaca u odlu?uju?oj bitki kod Chacabuca .

Venecuela [ uredi | uredi izvor ]

Venecuela je objavila nezavisnost od ?panije 5. jula 1811, ?ime je otpo?eo rat između ovih dviju zemalja. Godine 1812. ?panske snage predvođene generalom Juanom Domingom Monteverdeom potukle su venecuelansku revolucionarnu vojsku sa Franciscom de Mirandom na ?elu, koja se 12. jula 1812. predala u Victoriji, ?ime je zavr?ena prva faza rata. Bolivar i ostale vođe revolucije emigrirali su.

Nakon poraza Bolivar odlazi u Novu Granadu. Kasnije se vra?a s novom vojskom dok je trajala izuzetno surova faza rata. Nakon ?to je najve?i dio lokalne aristokratije napustio ideje nezavisnosti, crnci i mulati postali su glavna snaga revolucije. Elita je reagirala otvoreno ometaju?i borbu obi?nih ljudi. Bolivarove snage napale su Venecuelu iz Nove Granade 1813, ulaze?i u borbu nadahnute motom guerra a muerte ( borba do smrti ). Bolivarove trupe potukle su Monteverdeovu vojsku u nizu bitaka zauzimaju?i Caracas 6. augusta 1813. i opkoljavaju?i Monteverdea u Puerto Cabellu mjesec dana poslije.

Budu?i da su i lojalisti pokazali istu istrajnost, pobunjenici su ostvarivali samo kratkotrajne uspjehe. Tokom 1814. oja?ane ?panske snage u Venecueli pretrpjele su niz poraza, ali su najzad potukle Bolivara kod La Puerte 15. juna 1814. Osvojile su Caracas 16. jula i ponovo su potukle pobunjenike kod Arague 18. augusta. U ovoj borbi ?panci su izgubili 2.000 ljudi od 10.000, koliko ih se borilo, a pobunjenici su izgubili 3.000 ljudi. Bolivar i druge vođe vratile su se u Novu Granadu.

Vojska predvođena lojalistom Joseom Tomasom Bovesom pokazala je svoju klju?nu vojnu ulogu. Okre?u?i se protiv nezavisnosti, ovi izuzetno pokretni, izuzetni borci jo? su jednom potisnuli Bolivara iz njegove rodne zemlje.

Bolivar se vratio u Venecuelu decembra 1816, ponovo vode?i neuspje?nu borbu protiv ?panaca od 1816. do 1818.

Bolivar se jo? jednom vratio u Venecuelu aprila 1821, predvode?i armiju od 7.000 ljudi. Kod Caraboba 24. juna njegove su snage do nogu potukle ?pance i tako izvojevale nezavisnost Venecuele.

Paragvaj [ uredi | uredi izvor ]

Paragvaj je poslije Haitija prvi stekao nezavisnost 1811. godine, dijelom zahvaljuju?i svojoj geografskoj izoliranosti, a dijelom tradiciji ustanka od 80 godina ranije. Sna?nu prvobitnu motivaciju patriotskog pokreta inicirala je grupacija najkrupnijih vlasnika planta?a duhana . Gaspar Rodriguez de Francia , poznat kao doktor Francia , bio je vode?a li?nost suprotstavljena veleposjednicima, ?ovjek mnogih reformi koje su imale odjek u ?irokim slojevima stanovni?tva. Zatvorio je vanjska tr?i?ta i ukinuo vanjsku trgovinu, a potom je podigao fabriku oru?ja i baruta . Sljede?i korak bio je eksproprijacija velikih latifundija bez naknade, stvorenih nakon progona jezuita. Jedan dio zemlje podijeljen je seljacima u sitnim parcelama, a drugi je ostao dr?avi u formi velikih sto?arskih dobara. Podigao je cijene i gvozdenom rukom sprije?io ?pekulacije robom za osnovne potrebe. Konfiscirao je crkvena dobra, a manastire pretvorio u kasarne. Jakobinac , bez partije, uspijeva pridobiti siroma?ne, robove, sitnu bur?oaziju formiranu u gradovima. Krajem 18. stolje?a paragvajsku zatvorenost razbila je britanska diplomatija, koja je uz pomo? Brazila i Argentine podstakla pobunu aristokratije i sru?ila taj usamljeni jakobinski re?im.

Kolumbija [ uredi | uredi izvor ]

Od 1815. oslobodila?ki pokret u Venecueli, kao i u najve?em dijelu ?panske Ju?ne Amerike, zapao je u izuzetno te?ku poziciju. Velika vojna ekspedicija, koju je te godine poslao Ferdinand VII, preotela je Venecuelu i najve?i dio Nove Granade. Novi Bolivarov napad na Venecuelu 1816 . predstavljao je te?ak neuspjeh.

Godine 1819. Bolivarove snage pre?le su Ande i prodrle u Novu Granadu juna-jula iste godine. U Bitki na Boyaci 7. augusta 1819. njegova vojska od 2.000 ljudi potukla je 3.000 ?panskih i kolonijalnih boraca. U prolje?e 1820. Bolivarove republikanske snage zauzele su Bogotu. Nakon toga je Bolivar postao prvi predsjednik Velike Kolumbije .

Ekvador [ uredi | uredi izvor ]

Ekvador je od 1614. pripadao Vicekraljevstvu Perua , a od 1739. Vicekraljevstvu Nova Granada. Ve? u 18. stolje?u kreoli su na teritoriji dana?njeg Ekvadora poku?avali izboriti nezavisnost.

Osnivanjem Nezavisne hunte 9. augusta 1809, ?iji je predsjednik bio Juan Pio Montufar , po?ela je borba za nezavisnost Ekvadora. Ve? 10. augusta smijenjen je predsjednik Audijencije i progla?ava se nezavisnost Quita. Vicekraljevi Perua i Nove Granade poslali su vojne ekspedicije, koje su ugu?ili ovaj ustanak.

Kada je Ferdinand VII odbio priznati Kadiski ustav, to je izazvalo talas pobuna i pokreta za nezavisnost ?irom ?panskih kolonija u Americi. Na taj se na?in Kraljevska Audijencija u Quitu uspijeva otcijepiti od metropole nakon Bitke kod Pichinche 24. maja 1822.

Teritorije Quita i Guayaquila (koji se 1820. bio odvojio od ?panske dominacije i imao vlastitu vladu) u?le su kao Ju?ni distriktnu zajednicu koja je dobila ime Velika Kolumbija . Nakon raspada 1830. iz ove dr?ave su nastale Nova Granada (dana?nje Kolumbija i Panama ), zatim Venecuela i Ekvador ^[11] .

Bolivija [ uredi | uredi izvor ]

Nezavisnost je progla?ena jo? 1809, ali je nakon toga slijedilo 16 godina krvave borbe do uspostavljanja prve republike (6. augusta 1825), koja je dobila ime po Simonu Bolivaru.

Napoleonska invazija na Iberijsko poluostrvo dovela je u pitanje lojalnost visokih stale?a u gornjem Peruu. Ve?ina njih ostala je lojalna centralnoj hunti u ?paniji i ?ekala da vidi ?ta ?e se desiti. Prvi konflikti izbili su 25. maja 1809, kad su radikalni kreoli odbili priznati vlast centralne hunte i, zahtijevaju?i nezavisnost, zauzeli su ulice. Ovaj revolt bio je jedan od prvih u Latinskoj Americi, ali je ubrzo ugu?en.

Pedro Domingo Murillo poveo je 6. jula 1809. drugi ustanak kreola i mestika u La Pazu i proglasio nezavisnost Gornjeg Perua u ime Ferdinanda VII. Lojalnost prema ?panskom kralju iskori?tena je da bi se nezavisnosti dao legitimitet. Do novembra 1809. Cochabamba , Oruro i Potosi pridru?ili su se Murillu. Iako su ustanak u La Pazu ugu?ile trupe vicekralja Perua, a u Chuquisaki trupe vicekralja Rio de la Plate, Gornji Peru nikad vi?e nije bio pod potpunom kontrolom ?panije.

Tokom sljede?ih sedam godina Gornji Peru bio je popri?te borbi između snaga Ujedinjenih provincija Rio de la Plate (dana?nja Argentina) i rojalista iz Perua. Iako su rojalisti odbacili tri argentinske invazije, gerile su uglavnom kontrolirale ve?inu teritorije gdje su se formirale tzv. republikete ("republikice"), tj. ustani?ki centri, odakle ?e pote?i borba za nezavisnost.

Do 1817. Gornji Peru bio je uglavnom miran i pod kontrolom Lime. Nakon 1820. Konzervativna partija kreolaca podr?ala je generala Pedra Antonija Olanetu , koji je odbio prihvatiti mjere ?panskih kortesa, ali i da se pridru?i ustanicima Simona Bolivara i Antonija Josea de Sucrea . Nije htio priznati poraz ni nakon odlu?uju?e bitke kod Ayacucha 1824 , posljednje velike bitke rata za nezavisnost Latinske Amerike. Na kraju ga je pobijedio Sucre aprila 1825, a nova dr?ava dobila je ime po Bolivaru - Bolivija .

Urugvaj [ uredi | uredi izvor ]

Kad su u Montevideo stigle vijesti o formiranju Prve patriotske vlade u Buenos Airesu, pojavili su se prvi znaci ?elje za nezavisno??u. 28. februara 1811. stotinjak patriota na ?elu s Venanciom Benavidezom , zauzeli su gradove Mercedes i Soriano i proglasili kraj ?panske dominacije. U međuvremenu, Jose Gervasio Artigas organizirao je vojsku u Buenos Airesu i krenuo u Urugvaj , gdje je poslije prvih uspjeha krenuo u opsadu Montevidea. Vicekralj je tra?io pomo? od Portugalaca iz Brazila, koji su potukli Artigasa i u?li u Montevideo. Posredovanjem vlade iz Buenos Airesa, portugalske trupe su se povukle, a Artigas se vratio na ?elo vojske i ponovo postavio opsadu oko Montevidea koja je trajala gotovo dvije godine (kapitulacija 20. juna 1814) ^[12] .

Godine 1816. opet dolazi do portugalske intervencije u Urugvaju. Montevideo opet pada u ruke Portugalcima 1817. godine. Artigas je pobjegao u Paragvaj, gdje je ubrzo umro.

Godine 1821. Brazil je anektirao tzv. Orijentalni pojas (dana?nji Urugvaj) pod imenom Provincia Cisplatina , u ?ijem ?e sastavu ostati do 1825, kada je Juan Antonio Lavalleja s jo? 33 Urugvajca napao zemlju i uz ogromnu podr?ku naroda osvojio Montevideo i proglasio nezavisnost Urugvaja 25. augusta 1825. ^[12]

Meksiko [ uredi | uredi izvor ]

Rat za nezavisnost Meksika jedan je od hispanoameri?kih ratova za nezavisnost koji su najdu?e trajali. Po?eo je 1810, kao selja?ka buna protiv kolonijalnih gospodara, a zavr?io se 1921. pobjedom alijanse liberala i konzervativaca.

Vode?a figura u borbi za nezavisnost Meksika bio je Miguel Hidalgo , sve?enik u malom gradu Doloresu. U svom je domu organizirao sastanke na kojima su bili dobro do?li kako Indijanci, tako mestici, kreoli i ?panci. Na njima se raspravljalo o socijalnim i ekonomskim temama i ubrzo su prerasli u antikolonijalnu zavjeru. Po?etak ustanka bio je određen za 8. decembar 1810, međutim, konspiratori su bili obavije?teni da su otkriveni, te su bili primorani po?uriti sa dizanjem ustanka. Tako su ve? u septembru po?ele prve borbe, a ustanici su krenuli ka Ciudad de Mexicu , u namjeri da ga zauzmu. Nakon prvih uspjeha i nekoliko zauzetih gradova, stigli su do njega, ali ga nisu uspjeli zauzeti. Nakon toga su krenuli ka sjeveru, ka Texasu , ali su pali u zasjedu kod Monclove i svi bili pohvatani, zajedno sa Hidalgom, kome je, kao sve?eniku, sudila inkvizicija i osudila ga na smrt paljenjem na loma?i. Kazna je izvr?ena 30. jula 1811.

Nakon Hidalgove smrti vodstvo je preuzeo Jose Maria Morelos . Pod njegovim su vodstvom zauzeti Oaxaca i Acapulco , odr?an je Kongres u Chilpancingu , na kojem je Meksiko formalno proglasio nezavisnost od ?panije i na kojem je ratificiran tekst onoga ?to ?e se kasnije pretvoriti u prvi meski?ki ustav ^[13] . Također je odbijena duga opsada grada Cuautle . Međutim, Morelosa su 1815. uhvatili rojalisti i pogubili ga 22. decembra u San Cristobal de Ecatepecu .

Od 1815. do 1821. rat za nezavisnost pretvorio se u gerilski rat, u kojem su se istakle dvije figure: Guadalupe Victoria (kasnije prvi meksi?ki predsjednik) u Puebli i Vicente Guerrero u Oaxaki. Međutim, nakon 10 godina borbe pokret za nezavisnost bio je blizu totalnog kraha. Ustanici su se suo?avali sa ?ilavim otporom rojalista i apatijom najuglednijih kreola kolonije. Pretjerano nasilje Hidalgovih i Morelosovih ustanika natjeralo je kreole da se povuku iz borbe i nevoljko pridru?e ?panskoj strani, odlu?iv?i da sa?ekaju momenat kad bi mogli na?i manje krvav put do nezavisnosti. U tom momentu izbija na povr?inu lik kreola Agustina de Iturbidea , koga je vicekralj poslao da zada kona?ni udarac Guerrerovim snagama u Oaxaki. Proslavio se u prvim godinama revolucije po tome ?to je strastveno progonio Hidalgove i Morelosove pristalice. Bio je miljenik meksi?ke crkve i inkarnacija savr?enog kreola konzervativca: pobo?an, posve?en za?titi privatne svojine i dru?tvenih privilegija. Međutim, Iturbide nije bio zadovoljan: nije imao visok vojni ?in i nije bio bogat.

Iturbideova ekspedicija podudarila se s uspje?nim vojnim udarom u metropoli - vođe vojnog udara bile su sazvane da organiziraju borbu protiv ustanika u Americi i natjerali su Ferdinanda VII da potpi?e liberalni ustav 1812. Iturbide je u tom događaju vidio priliku da se kreoli domognu vlasti i nezavisnosti Meksika, te je promijenio stranu, pozvao Guerrera na pregovore i uvjerio ga da udru?e snage. Postavio je tri uvjeta: da Meksikom vlada neki evropski monarh, da kreoli i ?panci imaju ista prava i da katoli?ka crkva zadr?i sve svoje privilegije i vjerski monopol u zemlji. Iturbide i Guerrero pozvali su 24. februara 1821. sve snage Meksika da se ujedine u borbi za nezavisnost. Iturbide je 24. augusta potpisao dokument s vicekraljem Nove ?panije , poznat kao Sporazum iz Cordobe , kojim se priznaje nezavisnost Meksika. Ovdje Iturbide dodaje klauzulu da, ako nijedan evropski monarh ne prihvati meksi?ku krunu, na prijesto mo?e stupiti i neki kreol, ?to ?e on kasnije iskoristiti i proglasiti se prvim carem Prvog meksi?kog carstva . Privremena skup?tina proglasila je 28. septembra Povelju nezavisnosti. Generalna kapetanija Gvatemala (u ?iji su sastav ulazile Chiapas , Gvatemala , Salvador , Nikaragva , Kostarika i Honduras ) proglasila je nezavisnost 5. januara 1822. i pripojena je Meksi?kom carstvu. Međutim, godinu kasnije carstvo se raspalo i republikanci su uspostavili demokratiju i meksi?ku dr?avu.

Srednja Amerika [ uredi | uredi izvor ]

Za razliku od ostalih dijelova ?panskih kolonija koje su organizirale vlastite hunte, Kapetanija Gvatemala ostala je pod ?panskom upravom. Velika kapetanija Gvatemala (zajedno sa Vicekraljevstvom Peru ) potvrdila je vjernost Centralnoj hunti u Cadizu i nastavila slati "patriotske doprinose" u metropolu, ali je zahtijevala ve?i utjecaj i predstavnike u Centralnoj hunti. Kad je Centralna hunta raspisala izbore za generalne kortese ^[8] , svaki dio Kapetanije poslao je svog predstavnika. Predstavnik Salvadora tra?io je osnivanje posebne biskupije, odvojene od Gvatemale, međutim, mnogi su ?eljeli puno ve?u autonomiju. ^[14]

Po?etkom 19. stolje?a bilo je vi?e ustanaka u cijeloj Kapetaniji Gvatemala (koja je uklju?ivala dana?nju meksi?ku dr?avu Chiapas, Gvatemalu, Honduras, El Salvador, Nikaragvu i Kostariku). Godine 1811. di?u se prvi ustanci u El Salvadoru i Nikaragvi, iste godine izbila su dva u Leonu i Granadi, u Gvatemali 1813, a 1814. novi ustanci i u Salvadoru. ^[14]

Kad je Meksiko proglasio nezavisnost 1821, Velika kapetanija Gvatemala također je proglasila nezavisnost od ?panske krune 15. septembra 1821, ^[15] međutim, ulazi u sastav novoformiranog Meksi?kog carstva.

Ipak, godinu dana kasnije Meksi?ko carstvo se raspalo i zemlje kapetanije Gvatemale, osim Chiapasa, formirale su novu dr?avu Ujedinjene provincije Centroamerike jula 1823, koja isto ne?e biti dugog vijeka - nakon građanskog rata (1839?1840) dolazi do njenog raspada i stvaranja dr?ava Srednje Amerike kakve danas poznajemo. ^[14]

Brazil [ uredi | uredi izvor ]

Historija osvajanja, kolonizacije i stjecanja nezavisnosti Brazila umnogome je druga?ija nego u drugim dijelovima Latinske Amerike. Stjecanje nezavisnosti SAD-a i Francuska revolucija od samih po?etaka imaju veliki utjecaj na de?avanja u Brazilu, naro?ito među portugalskim oficirskim korom i doma?om elitom. U tom krugu okupljaju se nezadovoljnici koji planiraju pobunu protiv Lisabona , iako je Portugal imao liberalniji odnos prema Brazilu nego ?panija prema svojim Indijama . Godine 1797. u Bahiji izbija ustanak vojske, sirotinje i robova, ali on nije imao za cilj promjenu politi?kog sistema. Promjene je stjecajem okolnosti donijela sama portugalska monarhija, spa?avaju?i svoj opstanak od Napoleona. Dolazak portugalskog kralja u Brazil sa brojnim plemstvom i sigurnost uto?i?ta koje je nađeno u koloniji, u Rio de Janeiru , novoimenovanoj prijestonici Portugalske imperije, bili su sudbonosni za Brazil. Ranije nezadovoljstvo kreola splasnulo je njihovim uklju?enjem u novu vladu. Sprovedene su reforme s trajnim posljedicama: otvorene su luke za slobodniju trgovinu, a zemlja je 1815. dobila status kraljevstva, uvedena je brazilska moneta , formirana je Brazilska banka , pojavljuju se novinska glasila, a unaprijeđeni su i nauka, prosvjeta i kultura. Stvorena je klima prividne nezavisnosti.

Ipak, nakon Napoleonovog poraza kreoli se protive daljem boravku kralja u Riju. Separatisti Pernambuca di?u ustanak 1817, ali opet bez naro?itog odjeka u dru?tvu. Poslije promjena u Portugalu kralj Ivan VI [napustio je Rio 1820, ali je kao regenta , tj. kao predsjednika vlade ostavio svog sina, Pedra I , a ovaj je odmah po?urio da se proglasi za za?titnika Brazila. Ubrzo progla?ava nezavisnost Brazila 1822. godine. Mjerama represije potiskuje liberale. Krvoproli?e je izbjegnuto, ali je nastavljena ?estoka politi?ka borba, naro?ito oko Ustava iz 1824. kad je obnovljeno ropstvo kao ekonomska osnova privrednog sistema. Mo? veleposjednika, barona kahve i ?e?era , ostala je netaknuta. Apsolutizam je djelomi?no ograni?en parlamentom i ve?om samostalno??u provincija, ali to nije bilo dovoljno opoziciji, koja u ve?ini provincija podi?e ustanke (1833?1849) sa zahtjevom uspostavljanja republike. U toj borbi u?estvovao je i Giuseppe Garibaldi , istaknuti borac za ujedinjenje Italije .

Polovinom 19. stolje?a u Brazil sti?e veliki talas imigranata iz Evrope (pribli?no 500.000 ljudi). ^[6] Formiranje Republikanske partije 1883. i Konfederacije abolicionista oja?alo je opoziciju, ?iji pritisak primorava monarhiju da 1888. ukine ropstvo. Prodor liberalnih partija u najvi?e krugove vojske doveo je naredne godine do svrgavanja monarhije vojnim pu?em bez krvi. Federativna Republika Brazil progla?ena je 1889, a 1891. prihva?en je novi Ustav .

Panama [ uredi | uredi izvor ]

Do pobune u mjestu Villa de los Santos dolazi 10. novembra 1821, ?to ozna?ava po?etak borbe za nezavisnost Paname. U Panama Cityju na ?elu rojalisti?ke vojske bio je general Jose de Fabrega , panamski kreol koji je uskoro pre?ao na stranu pobunjenika, zajedno s klerom.

Otvoreni kabildo sazvan je 28. novembra 1821, na kojem je progla?ena nezavisnost od ?panije.

Ubrzo ?e Panama svojevoljno u?i u sastav novoosnovane Velike Kolumbije. U njenom sastavu ostala je sve do progla?enja nezavisnosti 3. novembra 1903. ^[16]

Dominikanska Republika [ uredi | uredi izvor ]

Stjecanje nezavisnosti Dominikanske Republike bio je proces koji je trajao gotovo vi?e od pola stolje?a. Nakon nekoliko neuspje?nih poku?aja, Jose Nunez de Caceres uspio je 1821. proglasiti nezavisnost ostrva od ?panske dominacije. Međutim, ve? sljede?e godine (1822) Haiti je anektirao isto?ni dio ostrva, pod ?ijom ?e vla??u ostati do 1844. Do 1861. re?im koji je poznat kao Prva republika bio je uzdrman unutra?njim sukobima liberala i konzervativaca, kao i stalnim upadima hai?anske vojske, ?to je dovelo do odluke da se zemlja vrati pod ?pansku vlast. Između 1861. i 1865. isto?ni dio ostrva imao je status ?panske provincije. No, zbog mnogih gerilskih napada na kraju su se ?panske trupe povukle i Dominikanska Republika je stekla nezavisnost 1865. ^[17]

Kuba [ uredi | uredi izvor ]

Kuba i Portoriko bile su jedine dvije kolonije u Latinskoj Americi koje su ostale pod ?panskom vla??u u drugoj polovini 19. stolje?a. Nacionalna svijest Kubanaca po?ela se formirati tokom 17. i 18. stolje?a, da bi se proces zavr?io podstaknut prije svega stjecanjem nezavisnosti SAD-a i potom i ostalih latinoameri?kih zemalja. Oru?ana borba za nezavisnost Kube po?ela je 1868, s nezvani?nom podr?kom SAD-a, i trajala je do 1898. ^[18] .

Prvi rat za nezavisnost protiv ?panije trajao je od 1868. do 1878. U toku tog rata, a i prije njega, Kuba je sve vi?e padala pod utjecaj SAD-a.

Radni?ka klasa do?ivjela je veliki razvoj krajem 19. stolje?a. Na Prvom radni?kom kongresu 1892. odlu?eno je da se potpomogne pokret za nezavisnost na Kubi i da se krene u kona?nu borbu. Ovaj kongres bio je za?etak Revolucionarne kubanske partije , koju je predvodio Jose Marti u SAD-u. ^[18]

Godine 1895. Marti, Maximo Gomez i Antonio Maceo iskrcavaju se na Kubu s revolucionarnom vojskom i zapo?inju kona?ni rat za nezavisnost. Isprva ?panci odgovaraju o?trom represijom, ali ve? od 1896. rat za nezavisnost Kube postaje međunarodni događaj, u koji se uklju?uju i SAD i koji ?e kulminirati ?pansko-ameri?kim ratom , koji je zavr?en Pariskim sporazumom od 10. decembra 1898, kad je Kuba stekla nezavisnost. Međutim, odmah nakon potpisivanja ovog sporazuma SAD su okupirale ostrvo i ostale tamo do 1902. kad se priznala nezavisnost Kube. Međutim, i dalje se osje?ao veliki utjecaj SAD-a, koje su intervenirale na ostrvu kad god su to smatrale neophodnim.

Zemlje koje su ostale kolonije [ uredi | uredi izvor ]

Od francuskih kolonija u ovom polo?aju ostale su Francuska Gvajana , Guadeloupe i Martinique . Godine 1946. ukinut im je status kolonija i postali su prekomorski departmani Francuske.

Portoriko je tokom 400 godina bio pod ?panskom kolonijalnom vla??u, da bi ga 25. jula 1898. okupirale SAD u toku ?pansko-ameri?kog rata. Pariskim sporazumom iz 1898. preostale ?panske kolonije pre?le su u posjed SAD-a, pa samim tim i Kuba, Portoriko i Filipini . Godine 1900. vojnu vlast zamjenjuje civilna. ^[19] . Godine 1917. Portorikanci dobijaju dr?avljanstvo SAD-a ^[20] . Godine 1952. Portoriko postaje ostrvska ameri?ka teritorija s komonveltskim statusom, koji ima i dan-danas.

Katoli?ka crkva i borba za nezavisnost [ uredi | uredi izvor ]

Rimokatoli?ka crkva bila je na strani ?panske monarhije. Pape Pio VII i Lav XII ?inili su sve ?to je u njihovoj mo?i da sprije?e odvajanje kolonija od metropole. Umjerenije dr?anje crkva ispoljava tek od 1823, poslije međunarodnog priznanja suverenosti novoformiranih dr?ava. Ovaj elasti?niji odnos prema promjenama bio je u funkciji potrebe da se zadr?i utjecaj na vjernike. U kasnijem periodu crkva osporava pravo patronata dr?ave, odnosno pravo predlaganja crkvenih velikodostojnika. Drugi problem ticao se priznanja crkve i njene uloge u svjetovnoj vlasti. U na?elu, pravo katoli?ke crkve da bude dr?avna religija nije bilo sporno. Samo se Bolivar zalagao za razdvajanje dr?ave i crkve. Svi ostali oslobodioci i prvi ustavi proklamirali su katoli?anstvo za dr?avnu religiju. Ipak, odvojena od Rima i Madrida, crkva slabi i podređena je svjetovnim vlastima. Crkva nije povratila svoju statusnu mo? iz vremena prije oslobođenja. ^[21]

Katoli?ki kler u toku rata za nezavisnost duboko se podijelio. Onaj ni?i stao je uz oslobodioce. Jedan njegov dio bio je pokreta? i inspirator oru?ane borbe, kao, npr., u Meksiku. Visoki kler, uz rijetke izuzetke, bio je protiv revolucije.

Međunarodno priznanje [ uredi | uredi izvor ]

Stav evropskih sila [ uredi | uredi izvor ]

Pad Napoleona izmijenio je odnos snaga u Evropi . Sveta alijansa , formirana na Be?kom kongresu , imala je zadatak da povrati predrevolucionarno stanje i da ga odr?ava. Sredinom oktobra 1822. odr?an je Veronski kongres , na kojem su ?lanice Alijanse vije?ale o reakciji na de?avanja u ?paniji. Britanski ministar vanjskih poslova George Canning nije i?ao li?no, ve? je poslao Wellingtona i dao mu jasne instrukcije da ne pristaje na zajedni?ku izjavu koja bi govorila da ?panija ima pravo na vladavinu ju?noameri?kim kolonijama i koja bi proglasila ju?noameri?ke revolucionare za buntovnike. ^[22]

Canning je znao da se Sveta alijansa, pod kojom su se 1823. podrazumijevale Rusija , Austrija , Pruska i Francuska , ne zadovoljava samo gu?enjem ?panske revolucije ve? da ima namjeru poslati francuske snage u Latinsku Ameriku. Metternich i car Aleksandar I Romanov bili su saglasni s ovim poduhvatom, ali je Canning bio izri?ito protiv. Slanje velikog vojnog kontingenta u Latinsku Ameriku bez britanskog pristanka bio je nezamisliv poduhvat. Metternich je spletkarenjem poku?ao ugroziti Canningov polo?aj u Britaniji, ali mu to nije uspjelo. ^[22]

Nakon dono?enja Monroeove doktrine Aleksandar I shvatio je da se pitanje Latinske Amerike mora skinuti sa dnevnog reda. Metternich je ostao jedini pobornik reakcije u iberijskim kolonijama. Kada je 1824. predlo?io sveevropski kongres na kojem bi bilo razmatrano pitanje Latinske Amerike, Canning se ovome energi?no suprotstavio. Tu je Canning izjavio da namjerava sklopiti trgova?ki sporazum sa dr?avom Buenos Aires (tako se 1824. zvala Argentina). Engleske industrijalce pridobio je tvrde?i da ?e, ako se oni ne dokopaju latinoameri?kog tr?i?ta, to u?initi SAD. ^[22]

U januaru 1825. Velika Britanija zvani?no je priznala Argentinu, Kolumbiju i Meksiko.

Stav SAD-a [ uredi | uredi izvor ]

SAD su u po?etku podr?ale rat za nezavisnost, ?ire?i na taj na?in vlastiti utjecaj. S propa??u Napoleona svoju su pa?nju vi?e skoncentrirale na preuzimanje Floride od ?panije i zadr?avanje Kube kao kolonije nego na borbu Latinoamerikanaca, tim vi?e ?to se u njihovom javnom mnijenju malo znalo o borbama na jugu kontinenta. Kada su evropske aspiracije prema ?panskim kolonijama porasle, SAD su osna?ile ve? izre?enu strategiju Georgea Washingtona (1796) i formulirale ?uvenu Monroeova doktrinu (1823). Rije? je o deklaraciji predsjednika Monroea u kojoj se precizira politika SAD-a prema evropskim pitanjima. U njoj je koncizno i jasno re?eno da SAD:

• ne?e dozvoliti bilo kakvu kolonizaciju Amerike
• tolerisat ?e postoje?e kolonije
• ne?e se mije?ati u evropske probleme
• odbacuju evropsko mije?anje u ameri?ka pitanja. ^[23]

Osnovno geslo te politike sadr?ano je u dvije rije?i: Amerika Amerikancima . Formalno upu?ena Evropi, Monroeova doktrina ustvari je nazna?ila budu?u ekspanzionisti?ku politiku prema Latinskoj Americi. ^[23] . U kolonijalnom polo?aju ostali su Kanada , Kuba, Portoriko, Holandska Gvajana , Francuska Gvajana i Mali Antili . Sama po sebi ova doktrina nije donijela međunarodno priznanje latinoameri?kih dr?ava, ali je ubrzala njihovo sukcesivno prihvatanje kao takve. Portugal je priznao Brazil kao nezavisnu dr?avu nakon vojnog poraza kod Bahije (1825), a ?panija je to u?inila tek nakon liberalne revolucije (1820). Prvo je priznala nezavisnost Meksika (1836), a zatim Ekvadora, ?ilea, Venecuele i Bolivije. Ostale zemlje Evrope priznavale su novoformirane dr?ave prema potrebama svojih trgova?kih veza. ^[22] .

Nadmo? SAD-a [ uredi | uredi izvor ]

Poslije secesionisti?kog rata između Sjevera i Juga (1861?1865) SAD su obnovile i u?vrstile svoje unutra?nje jedinstvo. Međunarodni izolacionizam i nezainteresiranost za evropska pitanja olak?ao je da se ujedinjeni prostor Amerike okrene ka razjedinjenim dr?avama Meksika, Centralne i Ju?ne Amerike kao neprikosnoveni arbitar. Monroeova doktrina ?titila je interese SAD-a, ali ne i cijele Amerike. Naprotiv, ona je ozakonila zloupotrebu Latinske Amerike od strane samog SAD-a. Prva panameri?ka konferencija ( Washington , 1889) i zvani?no je utemeljila mehanizam kontrole i dominacije, kasnije usavr?ene institucijom panamerikanizma. Zaobiđen je pozitivan prilaz međunarodnim odnosima, sadr?an u na?elu saradnje među jednakima, kakav je zastupao Bolivar. ^[6]

Neostvaren san [ uredi | uredi izvor ]

Ideja jedinstva Amerike ostala je san njenih oslobodilaca, prije svih, Bolivarov. On je poku?ao svoju ideju sprovesti u djelo na Panamskom kongresu , sazvanom 1826. On je bio kulminacija politi?ke volje za jedinstvo i bratimljenje Amerike poslije 15 godina borbe i stradanja. ^[6] Ideja ujedinjenja imala je mnogobrojne vanjske i unutra?nje protivnike. Najvi?e su se protivile evropske sile, robovlasnici s juga SAD-a, Paragvaj i provincije La Plate. Podr?ka je stizala od Velike Kolumbije (objedinjene tri dr?ave), Perua i Bolivije, koje je ujedinio Bolivar, zatim Meksika i Srednje Amerike. Panamski kongres prihvatio je Op?i ugovor o uniji i konfederaciji , ali su ga ratificirale samo dr?ave Velike Kolumbije, koje su bile ve? ujedinjene. Poku?aj sazivanja novog samita propao je.

U kasnijem periodu Latinska Amerika nije ispoljila ve?i stvarni interes za pribli?avanje ili ujedinjavanje izuzev u modernom dobu preko labavih i spolja kontroliranih politi?kih formi panamerikanizma i najnovijih oblika ekonomske saradnje ( Latinska unija ). Pojedini latinoameri?ki politi?ari se na po?etku 21. stolje?a zala?u za ?vr??e povezivanje zemalja Latinske Amerike. Istovremeno je rasla agresivnost velikog sjevernog susjeda. ^[6] Uzajamne odnose naro?ito je pogor?alo oduzimanje velikih meksi?kih teritorija od strane SAD-a. Bolivar je bio ogor?en na SAD i Evropu ?to su mirno posmatrali borbu za nezavisnost i uklju?ivali se isklju?ivo kad je njima to odgovaralo. Bolivar je govorio:

Engleska strahuje od revolucija u Evropi, a pri?eljkuje je u ?panskoj Americi. Prva joj nala?e opreznost, a druga nudi prirodna bogatstva.

U jednom je pismu napisao:

Imat ?emo u mladosti tutore, u zrelosti gospodare i tek u starosti bit ?emo slobodni.

Kritizirao je i SAD:

SAD, koje toliko cijene svoju slobodu, ne vole one koji su zaljubljeni u vlastitu.

Historija je brzo potvrdila njegova mi?ljenja. Monroeova doktrina nije bila prepreka ?paniji da 1829. napadne Meksiko. Britanija je 1833. zauzela Falklandska ostrva uz pomo? SAD-a, a 1835. i Belize , iako je Gvatemala tra?ila pomo? pozivaju?i se na Monroeovu doktrinu. U kasnijem periodu uslijedio je ?itav niz agresija i intervencija koji nije prestajao do dana?njih vremena. ^[6]

Reference [ uredi | uredi izvor ]