Чэхаславак?я
(
чэшск.
:
?eskoslovensko
,
славацк.
:
?esko-Slovensko
(да
1990
?eskoslovensko
)) ? кра?на ? Цэнтральнай
Е?ропе
, якая ?снавала ? перыяд з
1918
па
1992
г. (за выключэннем перыяду напярэдадн? ? падчас
Другой сусветнай вайны
).
Створана ? л?стападзе
1918
года ? час распаду
А?стра-Венгры?
пры акты?най падтрымцы дзяржа?
Антанты
. Рух за вылучэнне чэшск?х ? славацк?х зямель са складу А?стра-Венгры?, як? аформ??ся 13 л?пеня 1918 года ?
Чэхаславацк? нацыянальны кам?тэт
(
Narodni vybor ?eskoslovensky
), узначал??
Томаш Гарыг Масарык
, як? знаходз??ся ? час вайны ? эм?грацы?. 14 кастрычн?ка 1918 года бы? створаны
Чэхаславацк? часовы ?рад
(
Prozatimni ?esko-slovenska vlada
), а 14 л?стапада, шляхам расшырэння Чэхаславацкага нацыянальнага кам?тэта за кошт дэпутата? Рэйхсрата ад чэшск?х зямель ?
Рэвалюцыйны нацыянальны сход
(
Revolu?ni narodni shroma?d?ni
). 29 лютага 1920 года Рэвалюцыйны нацыянальны сход прыня?
Канстытуцыйную хартыю Чэхаславацкай Рэспубл?к?
(
Ustavni listina ?eskoslovenske republiky
), якая абвяшчала Чэхаславак?ю дэмакратычнай парламенцкай рэспубл?кай, заканада?чым органам ста? Нацыянальны сход (
Narodni shroma?d?ni
), як? склада?ся з Сената (
Senat
) ? Палаты дэпутата? (
Poslanecka sn?movna
) ? як? выб?ра?ся па многамандатных выбарчых акругах тэрм?нам на 6 гадо?, главой дзяржавы станав??ся Прэз?дэнт (
Prezident
), як?я выб?ра?ся Нацыянальным сходам тэрм?нам на 7 гадо? ? ажыцця?ля? прадста?н?цк?я функцы?, выкана?чым органам ? Урад (
Vlada
), як? прызнача?ся Прэз?дэнтам ? нёс адказнасць перад Нацыянальным сходам. Першым прэз?дэнтам Чэхаславак?? бы? выбраны Томаш Масарык. У
1935
годзе Масарыка змян?? шматгадовы м?н?стр замежных спра?
Эдвард Бенеш
. Захава?шы шматпартыйны л?беральна-дэмакратычны лад ? не скац??шыся, у адрозненне ад шматл?к?х дзяржа? Е?ропы, у
1930-я
гады да дыктатуры, Чэхаславак?я, аднак, пала ахвярай кампрам?су шэрагу кра?н з
Г?тлерам
(
Мюнхенскае пагадненне 1938 года
).
- Асно?ны артыкул
Другая Чэхаславацкая рэспубл?ка
Увосень
1938
года пасля
Мюнхенскага пагаднення
Чэхаславак?я пазбав?лася
Судэцкай вобласц?
, якая адышла да Герман??. На змену Першай рэспубл?цы прыйшла неда?гавечная ? падкантрольная Герман?? Другая рэспубл?ка на чале з
Эм?лем Гахам
, у яе складзе Славак?я ?
Падкарпацкая Русь
атрымал? а?таном?ю (пры гэтым
2 л?стапада
1938
года паводле
першага Венскага арб?тражу
па?днёвыя раёны Славак?? з горадам
Кошыцы
? па?днёвая частка Падкарпацкай Рус? был? перададзены
Венгры?
). Чэшская частка
Цешынскай С?лез??
была анексавана
Польшчай
.
Пратэктарат Багем?? ? Марав?? (1939?1945)
[
прав?ць
|
прав?ць зыходн?к
]
14 сакав?ка 1939 г.
рэйхсканцлер
Герман??
Г?тлер
выкл?ка?
чэхаславацкага прэз?дэнта
Эм?ля Гаху
?
Берл?н
? прапанава? яму прыняць
пратэктарат
Герман?? над Чэх?яй ? Марав?яй ? надаць незалежнасць Славак??. Э. Гаха пагадз??ся на гэта, бы? падп?саны дагавор аб стварэнн? Пратэктарата Чэх?? ? Марав??, прэз?дэнтам якога ста? Э. Гаха. Пры ?водзе германск?х войска? адз?ную арган?заваную спробу супрац??лення ? горадзе М?стак (цяпер
Фрыдак-М?стак
) распачала рота кап?тана
Карала Па?л?ка
.
Калона германск?х ваенных у Чэхаславак??
15 сакав?ка
1939
года ?казам рэйхсканцлера Герман?? А. Г?тлера Чэх?я ? Марав?я был? абвешчаны пратэктаратам Герман??. К?ра?н?ком выкана?чай улады пратэктарата бы? прызначаны фюрарам
рэйхспратэктар
(
ням.
:
Reichsprotektor
). Першым рэйхспратэктарам
21 сакав?ка
1939 года бы? прызначаны
Канстанц?н фон Нойрат
. ?снавала таксама фармальная пасада прэз?дэнта пратэктарата, якую ?весь час яго ?снавання займа? Эм?ль Гаха. Асабовы склад аддзела?, аналаг?чных м?н?стэрствам, бы? укамплектаваны службовым? асобам? з Герман??.
Я?рэ?
был? выгнаны з дзяржа?най службы. Пал?тычныя парты? был? забаронены, мног?я л?дары
Камун?стычнай парты? Чэхаславак??
перабрал?ся ?
Савецк? Саюз
.
Славак?я
на чале з а?тарытарным саюзн?кам Г?тлера
?озефам Ц?са
стала
незалежнай дзяржавай
, а
Карпацкая Укра?на
, якая абвясц?ла
15 сакав?ка
незалежнасць, была праз 3 дн? цалкам
акупавана венгерск?м? войскам?
? ?ключана ? склад
Венгры?
.
У эм?грацы? (Лондан) з пачаткам
Другой сусветнай вайны
друг? прэз?дэнт Чэхаславак??
Эдвард Бенеш
ствары? Урад Чэхаславак?? ? выгнанн?, як? карыста?ся падтрымкай антыг?тлера?скай каал?цы? (з
1941
г. да яе далучыл?ся ЗША ? СССР). ?снуе тэорыя працягу ?снавання чэхаславацкай дзяржавы, паводле якой усе рашэнн?, прынятыя на тэрыторы? кра?ны пасля Мюнхена да
1945
г., был? несапра?дным?, а Бенеш, як? пада? вымушана ? адста?ку, увесь гэты час захо?ва? прэз?дэнцк?я па?намоцтвы.
Насельн?цтва Чэх?? ? Марав?? было маб?л?завана ? якасц? рабочай с?лы, якая пав?нна была працаваць на перамогу Герман??. Для к?равання прамысловасцю был? арган?заваны спецыяльныя ?пра?ленн?. Чэх? был? абавязаны працаваць на
вугальных
шахтах
, у
металург??
? на вытворчасц? ?збраення; частка моладз? была адпра?лена ? Герман?ю. Вытворчасць тавара? народнага спажывання была зменшана ? ? значнай меры нак?равана на забеспячэнне нямецк?х узброеных с?л. Насельн?цтва пратэктарата зведала строгае нармаванне.
М?н?стр юстыцы? пратэктарата
Багем??
?
Марав??
Ярасла? Крэйчы
выступае з прамовай у
Табары
, 1942
У першыя месяцы акупацы? германскае к?раванне было ?мераным. Дзеянн?
гестапа
был? нак?раваны пераважна супраць чэшск?х пал?тыка? ? ?нтэл?генцы?. Аднак
28 кастрычн?ка
1939 года на 21-ю гадав?ну абвяшчэння незалежнасц? Чэхаславак?? чэх? выступ?л? супраць акупацы?. Смерць
15 л?стапада
1939 года студэнта-медыка Яна Оплетала, параненага ? кастрычн?ку, выкл?кала студэнцк?я дэманстрацы?. Рэакцыя Рэйха была жорсткай. Пачал?ся масавыя арышты пал?тыка?, таксама был? арыштаваны 1800 студэнта? ? выкладчыка?.
17 л?стапада
?се ?н?верс?тэты ? каледжы ? пратэктараце был? закрыты, дзевяць студэнцк?х л?дара? пакараны смерцю, сотн? людзей был? адпра?лены ? канцлагеры.
Увосень
1941
года ?лады Герман?? распачал? шэраг радыкальных крока? у пратэктараце. Намесн?кам рэйхспратэктара Багем?? ? Марав?? бы? прызначаны начальн?к
Гало?ныя ?пра?ленн? ?мперскай бяспек?
Райнгард Гайдрых
. Прэм'ер-м?н?стр Пратэктарата Чэх?? ? Марав??
Ала?с Эл?яш
бы? арыштаваны, а затым расстраляны, чэшск? ?рад рэарган?заваны, усе чэшск?я культурныя ?становы был? закрыты. Гестапа пачало арышты ? пакаранн? смерцю. Была арган?завана высылка я?рэя? у канцлагеры, у гарадку
Тэраз?н
было арган?завана
гета
.
4 чэрвеня
1942
года Гайдрых памёр, паранены падчас
аперацы? ≪Антрапо?д≫
. Яго пераемн?к,
генерал-палко?н?к
Курт Далюгэ
, распача? масавыя арышты ? пакаранн? смерцю. Был? разбураны пасёлк?
Л?дз?цы
?
Лежак?
[en]
. У
1943
годзе каля 350000 чэшск?х рабочых был? дэпартаваны ? Герман?ю. У межах пратэктарата ?ся неваенная прамысловасць была забаронена. Большасць чэха? падпарадкавал?ся ? тольк? ? апошн?я месяцы вайны ?ступ?л? ?
рух Супрац??лення
.
Трэцяя Чэхаславацкая Рэспубл?ка (1945?1948)
[
прав?ць
|
прав?ць зыходн?к
]
5 красав?ка 1945 года на першым пасяджэнн? ?рада ? Кошыцах была аф?цыйна абвешчана праграма, распрацаваная Камун?стычнай партыяй ? ?хваленая на перамовах у Маскве. Яна ?вайшла ? г?сторыю пад назвай Кошыцкай урадавай праграмы.
У эканам?чнай частцы праграмы ?рад Чэхаславак?? вылучы? некальк? ключавых праблем ? хутка аднав?ць народную гаспадарку разбураную ? час вайны, закласц? асновы новай сацыяльнай пал?тык? ≪? ?нтарэсах ус?х слаё? працо?нага народа≫, ? аператы?на забяспечыць перадачу маёмасц? здрадн?ка? пад к?ра?н?цтва нацыянальных актыва? (дакумент гаворыць ≪маёмасць немца?, венгра?, здрадн?ка? радз?мы≫, за выключэннем нямецк?х ? венгерск?х антыфашыста?), на страчанай зямл? правесц? зямельную рэформу. Патрабаванне нацыянал?зацы? народнай гаспадарк? ?радам у праграме канкрэтна не згадваецца, але ? цэлым л?чылася з ?м. Яе аб'ём мус?? быць вырашаны тольк? пасля вызвалення ?сёй кра?ны. Гэта патрабаванне было настольк? папулярнае сярод насельн?цтва, што супраць яго н?хто не выйша? адкрыта. Абмо?к? несацыял?стычных партый у абмеркаванн? нацыянал?зацы? тычыл?ся гало?ным чынам памера? нацыянал?зацы?, яе скорасц?, рол? кааператыва?, а таксама некаторых арган?зацыйных ? працэдурных пытання?.
- Асно?ны артыкул:
Чэхаславацкая Рэспубл?ка (1948-1960)
[cs]
Паражэнне нацызму ?
1945
г. прывяло да няпо?нага адна?лення чэхаславацкай дзяржа?насц? на ранейшай тэрыторы? (за выключэннем
Падкарпацкай Рус?
, у гэтым жа годзе перададзенай разам з часткай славацкага
Кралёвахлмецкага раёна
(
Чоп
? наваколл?)
УССР
). 28 кастрычн?ка 1948 года бы? утвораны Часавы Нацыянальны сход Чэхаславацкай Рэспубл?к? (
Prozatimni Narodni shroma?d?ni
). 26 мая 1946 гады прайшл? выбары ? Нацыянальны Устано?чы сход (
Ustavodarne Narodni shroma?d?ni
), першае месца на як?х заняла ? КПЧ, другое ? ЧНСП, трэцяе ? ЧНП, чацвёртае ? ЧСДП, Прэз?дэнтам ста? Эдвард Бенеш, Старшынёй Урада ? Старшыня КПЧ
Клемент Готвальд
. 4 л?пеня 1947 г. каб?нет м?н?стра? Чэхаславак?? прагаласава? за
план Маршала
? за ?дзел у Парыжск?м сам?це. Але ?жо 7 л?пеня прэм'ер-м?н?стр
Готвальд
бы? выкл?каны для тлумачэння? у Маскву. Адразу ?след за гэтым, каб?нет м?н?стра? прыня? рашэнне не ехаць у Парыж. У гэты ж час праводз?лася пал?тыка дэпартацый ? немцы ? венгры был? дэпартаваны з кра?ны (гл.
Дэкрэты Бенеша
). Эканам?чнае станов?шча кра?ны пагаршалася ? большасць насельн?цтва непасрэдна звязвала гэта з адмовай ад плана Маршала.
Пры падтрымцы СССР с?лу набрала
Камун?стычная партыя Чэхаславак??
,
якая прыйшла да ?лады ? лютым 1948 г.
9 мая 1948 года Нацыянальны Устано?чы сход прыня? Канстытуцыю Чэхаславацкай Рэспубл?к?, паводле якой заканада?чым органам станав??ся Нацыянальны сход, главой дзяржавы ? Прэз?дэнт, як? выб?ра?ся Нацыянальным сходам, выкана?чым органам ? Урад, органам а?таном?? Славак?? ? Славацк? Нацыянальны Савет, органам? мясцовага самак?равання ? краявыя, раённыя, абшчынныя, гарадск?я, раённыя нацыянальныя кам?тэты, судовым? органам? ? Вярхо?ны Суд, краявыя суды, раённыя суды. Прэз?дэнтам бы? выбраны Клемент Готвальд, Старшынёй Урада ?
Антан?н Запатацк?
. У тым жа годзе был? ?ведзены адз?ныя кандыдацк?я сп?сы, як?я складал?ся Нацыянальным Фронтам, большасць у як?х належала Камун?стычнай парты? Чэхаславак??.
У кра?не ?сталява?ся звычайны ?сходнее?рапейск? камун?стычны рэжым, як? першыя пяць гадо? суправаджа?ся рэпрэс?ям? на ?зор стал?нск?х. Некаторая л?берал?зацыя была звязана з амаль адначасовай смерцю Стал?на ? Готвальда ? сакав?ку
1953
? затым ? хрушчо?ск?м? рэформам? ? СССР. Часам даходз?ла да беспарадка?, так 1 чэрвеня 1953 г. у чэшск?м горадзе
Пльзень
рабочыя завода? ≪Шкода≫, незадаволеныя грашовай рэформай, адмов?л?ся выйсц? на працу, ? замест гэтага ? выйшл? на вул?цы. Дэманстранты захап?л? ратушу, спал?л? гарадск? арх??. Пасля дробных сутыкнення? з пал?цыяй у горад был? ?ведзены танк?, ? дэманстранты был? вымушаны разысц?ся. Пасля смерц? Клемента Готвальда Прэз?дэнтам ста? Запатацк?, Старшынёй Урада
В?льям Шырак?
, Першым сакратаром ЦК КПЧ (пасада Старшын? КПЧ была скасавана) ?
Антан?н Новатны
. Пасля смерц? Запатацкага ? 1957 годзе Прэз?дэнтам ста? Новатны.
Чэхаславацкая Сацыял?стычная Рэспубл?ка (1960?1990)
[
прав?ць
|
прав?ць зыходн?к
]
З 1960 Чэхаславацкая Рэспубл?ка стала называцца
Чэхаславацкай Сацыял?стычнай Рэспубл?кай
(ЧССР). У гэтай абрэв?ятуры аднаму слову ≪Чэхаславацкая≫ адпавядае дзве л?тары ? ≪
ЧС
≫.
З 1962 г. эканом?ка кра?ны знаходз?лася ? перманентным крыз?се ? пяц?гадовы план 1961?1965 гг. бы? правалены па ?с?х паказчыках. Увосень 1967 г. у Празе прайшл? дэманстрацы? пратэсту супраць курсу ?рада. У
1968
годзе спроба рэфармавання пал?тычнай с?стэмы (
Пражская вясна
) была задушана войскам? Варша?скага дагавора (
аперацыя ≪Дунай≫
).
З нацыянальна-дзяржа?нага пункта першыя 20 паваенных гадо? у Чэхаславак?? ?снава? так званы ас?метрычны нацыянальна-дзяржа?ны лад: чэшская нацыя не мела сва?х нацыянальна-дзяржа?ных органа?, а славацкая мела (Славацк? нацыянальны савет ? нацыянальныя кам?тэты на месцах), што азначала пэ?ную ступень нацыянальна-тэрытарыяльнай а?таном?? для Славак??. У той жа час цэнтральныя органы дзяржа?най улады па факце выконвал? ? чэшск?х землях тую ж ролю, што славацк?я нацыянальныя органы ? Славак??, застаючыся пры гэтым к?равальным? ? для апошняй, што стварала для чэшск?х зямель пэ?ныя прэферэнцы?
[
крын?ца?
]
.
Чэхаславацкая сацыял?стычная рэспубл?ка 1969?1989
З 1 студзеня 1969 года ? ЧССР бы? уведзены федэраты?ны падзел кра?ны на
Чэшскую Сацыял?стычную Рэспубл?ку
?
Славацкую Сацыял?стычную Рэспубл?ку
, па аналог?? з рэспубл?кам? СССР ?
СФРЮ
.
Наступныя дваццаць гадо?, кал? кра?най к?рава?
Густа? Гусак
, был? адзначаны пал?тыкай ≪нармал?зацы?≫ (пал?тычнага застою пры эканам?чным стымуляванн?). У
1989
камун?сты пазбав?л?ся ?лады ? вын?ку
аксам?тныя рэвалюцы?
, а кра?ну ?значал?? п?сьменн?к-
дыс?дэнт
Вацла? Гавел
з 31.12.1989 ? апошн? прэз?дэнт Чэхаславак?? ? першы прэз?дэнт Чэх??.
Падзенне камун?стычнага рэжыму ? 1989 годзе прывяло да ?змацнення тэндэнцый пал?тычнага размежавання Чэх?? ? Славак??. Посткамун?стычныя эл?ты абедзвюх частак дзяржавы ?зял? курс на незалежнасць.
У 1990 годзе разгарэлася так званая ≪
злучковая вайна
≫. Чэшск?я пал?тык? настойвал? на захаванн? ранейшага нап?сання ≪Чэхаславак?я≫ ? адно слова, славак? патрабавал? злучковага нап?сання: ≪Чэха-Славак?я≫. У вын?ку кампрам?су з 29 сакав?ка 1990 года кра?на стала аф?цыйна называцца ≪Чэшская ? Славацкая Федэраты?ная Рэспубл?ка≫ (ЧСФР), скарочаная назва ≪Чэхаславак?я≫ па-славацку магла п?сацца са злучком, па-чэшску ? без злучка
[1]
.
1 студзеня
1993
кра?на м?рным шляхам распалася на
Чэх?ю
?
Славак?ю
, адбы?ся так званы
аксам?тавы развод
(па аналог?? з
аксам?тнай рэвалюцыяй
).
Зноск?
 Чэхаславак?я
(1918?1992)
|
| Храналог?я
|
Да 1918 года
|
Першая рэспубл?ка
1918?1938
|
Другая рэспубл?ка
1938?1939
|
Германская акупацыя Чэхаславак??
1938?1945
|
Трэцяя рэспубл?ка
1945?1948
|
Сацыял?стычная
Чэхаславак?я
1948?1990
|
Федэрацыя Чэшскай ? Славацкай рэспубл?к
1990?1992
|
Аксам?тавы развод
(распад у 1993)
|
Багем?я
Марав?я
?
С?лез?я
|
каронныя земл?
А?стрыйскай ?мперы?
|
Першая Чэхаславацкая Рэспубл?ка
(
?SR
, 1918?1938)
Канчатковае вызначэнне меж ? ладу
Канстытуцыяй 1920 года
|
Другая чэхаславацкая рэспубл?ка
(
?SR
, 1938?1939)
,
уключаючы Славак?ю ?
Карпацкую Русь
як
нацыянальна-адм?н?страцыйныя а?таном??
|
Анэкс?я
Судэцкай вобласц?
Герман?яй
(1938?1945)
|
Трэцяя рэспубл?ка
(
?SR
, 1945?1948)
|
Чэхаславацкая рэспубл?ка
(
?SR
, 1948?1960)
Кра?на народнай дэмакраты?
па
Канстытуцы? 9 мая
пасля
≪Пераможнага Лютага≫ 1948 года
|
Чэхаславацкая Сацыял?стычная Рэспубл?ка
(
CSSR
, 1960?1990)
|
ЧСФР
(
?SFR
, 1990?1992)
,
складалася з Чэшскай
? Славацкай (федэраты?ных) рэспубл?к
|
незалежная
Чэх?я
(з 1993)
|
|
|
Пратэктарат Багем?? ? Марав??
(1939?1945)
|
|
Складалася з:
Чэшскай
(
?SR
, 1969?1990)
?
Славацкай
(
SSR
, 1969?1990)
сацыял?стычных рэспубл?к
|
| Славак?я
|
земл?
Карале?ства Венгрыя
|
Славацкая рэспубл?ка
(1939?1945)
|
незалежная
Славак?я
(з 1993)
|
Па?днёвая Славак?я ?
Карпацкая Укра?на
анексаваны
Венгрыяй
(1939?1945)
|
| Карпацкая Русь
|
У складзе
СССР
:
Закарпацкая вобласць
Укра?нскай ССР
(1944/1946 ? 1991)
|
У складзе
незалежнай Укра?ны
:
Закарпацкая вобласць
(з 1991)
|
|
|
гл.:
А?стра-Венгрыя
|
|
Чэхаславацк? ?рад у выгнанн?
(1939?1945)
|
|