Турэцкая мова
Саманазва	Turkce, Turk dili
Кра?ны	Турцыя , К?пр , Балгарыя , Па?ночная Македон?я , Румын?я , Грэцыя , ?рак , С?рыя , Азербайджан , Албан?я , Герман?я , Рас?я , Казахстан
Аф?цыйны статус	Турцыя   Турэцкая Рэспубл?ка Па?ночнага К?пра   К?пр   Па?ночная Македон?я : Абшчыны Цэнтар-Жупа ? Пласн?ца
Арган?зацыя, якая рэгулюе	Турэцкае л?нгв?стычнае таварыства
Агульная колькасць носьб?та?	~70,8 млн [1]
Рэйтынг	21
Статус	у бяспецы [d]
Клас?ф?кацыя
Катэгорыя	Мовы Е?раз??
Алтайск?я мовы Цюркская падгал?на Агузская група
П?сьменнасць	лац?нка ( турэцк? алфав?т )
Мо?ныя коды
ДАСТ 7.75?97	тур 693
ISO 639-1	tr
ISO 639-2	tur
ISO 639-3	tur
WALS	tur
Ethnologue	tur
ABS ASCL	4301
IETF	tr
Glottolog	nucl1301
В?к?педыя на гэтай мове

Турэцкая мова (саманазва: Turk dili , скарочана Turkce [?ty?ct??e?]) ? аф?цыйная мова Турцы? , аднос?цца да цюркск?х мо? . У якасц? альтэрнаты?най назвы ? цюркалог?? выкарысто?ваецца таксама Turkiye Turkcesi (турэцкая цюркская).

?снуе мноства дыялекта? турэцкае мовы, аснову турэцкай л?таратурнай мовы сёння ?тварае стамбульск? дыялект. Акрамя таго, у турэцкай мове адрозн?ваюць дунайск?, эск?шэг?рск? (у в?лаеце Эск?шэг?р), разградск?, дынлерск?, румел?йск?, караманск? (у в?лаеце Караман), адрыянопальск? (м. Эдырнэ), газ?янтэпск?, дыялект р-на м. Урфы ? шэраг ?ншых.

Сучасная турэцкая мова аднос?цца да па?днёва-заходн?х (або заходне-агузск?х ) цюркск?х мо? .

Распа?сюджанне [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Турэцкая мова ? Турцы? родная для 66,5 млн чалавек (на 2006 г.), альбо для амаль 90 % насельн?цтва кра?ны.

Каля 606 тыс. чалавек гавораць па-турэцку ? Балгары? (2011) ^[1] , 197 тыс. ва Узбек?стане , Казахстане , Кыргызстане , Таджык?стане ? Азербайджане (1979). Роднай турэцкую мову л?чаць 177 тыс. чалавек на К?пры (1995) ? каля 130 тыс. у Грэцы? (1976).

На 2006 год ва ?с?м свеце па-турэцку разма?ляла каля 71 млн чалавек ^[1] .

Дыялекты [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

?снуе мноства дыялекта? турэцкай мовы. Аснову турэцкай л?таратурнай мовы ?тварае стамбульск? дыялект. Акрамя яго вылучаюць дунайск?, эск?шэх?рск?, разградск?, дз?нлерск?, румел?йск?, адрыянапольск? ( горад Эдз?рнэ ), газ?янтэпск?, урфск?, эгейск? ? шэраг ?ншых дыялекта?. Цэнтральна-анатал?йск? рэг?ён гаворыць на Orta Anadolu . Правасла?ныя грэк? Кападок?? ?жываюць караманл?йск? дыялект турэцкай мовы.

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Сучасная турэцкая мова напрамую паходз?ць ад агузскай ? мовы ?сходн?х цюркск?х плямён, як?я кал?сьц? насялял? Цэнтральную Аз?ю ? был? выц?снутыя у VIII - X стст. спаборным? ?йгурск?м? (таксама цюркск?м?) плямёнам? на захад. На працягу апошн?х некальк?х стагоддзя? турэцкая мова зазнала ?стотны ?плы? перс?дскай ? арабскай мо?, у сувяз? з чым колькасць запазычаных з гэтых мо? сло? дасягала часам? 80 % турэцкай лекс?к?. Да XX стагоддзя ?снавала л?таратурная мова Асманскай ?мперы? , якая дастаткова моцна адрозн?валася ад гутарковай турэцкай прамовы ? асманская мова .

Пасля ?сталявання Турэцкай Рэспубл?к? ? 1923 г. у 30-я гг. пача?ся працэс замены ?ншамо?ных запазычання? н?быта спрадвечным? турэцк?м? словам?. Гэты працэс працягваецца ? ? нашыя дн?, ? ? турэцкай мове ?сё яшчэ часта можна сустрэць словы перс?дска-арабскага паходжання. У XX ст. з'яв?л?ся новыя паняцц? з е?рапейск?х мо?, у першую чаргу з французскай .

Дзеля рэцюрк?зацы? ? мадэрн?зацы? турэцкай мовы ? 1932 г. было створана дзяржа?нае ≪Таварыства турэцкай мовы≫ ( ≪Turk Dil Kurumu≫ ).

Самым? бл?зк?м? да турэцкай мовам? (у лекс?чных, фанетычных ? с?нтаксычных аднос?нах) з'я?ляюцца найперш балкана-цюркск? дыялект гагауза? , распа?сюджаны на тэрыторы? сучасных Малдовы , Румын?? ? Балгары? , ? па?днёвы дыялект крымскататарскай мовы . Трох? далей ста?ць азербайджанская ^[2] , а яшчэ далей ? туркменская мова .

П?сьмовыя помн?к? з XIII - XIV стагоддзя?.

Алфав?ты [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Старажытныя ?сходн?я цюрк? ?жо был? плямёнам? з разв?тай культурай: яны карыстал?ся для п?сьма цюркскай рун?чнай п?сьменнасцю .

К X ст. агузы ?слам?завал?ся ? перанял? арабскае п?сьмо у яго перс?дск?м варыянце з дадатковым? знакам?, а таксама дадал? некальк? сва?х л?тар ? надал? новае значэнне некаторым ужо ная?ным арабск?м.

Асманск? алфав?т у пара?нанн? з сучасным турэцк?м

Асобна	У канцы	У сярэдз?не	У пачатку	Сучасны турэцк? алфав?т	МФА
?	?	?		a, e	[a], [e]
?	?
?	?	?	?	b	[b]
?	?	?	?	p	[p]
?	?	?	?	t	[t]
?	?	?	?	s	[s]
?	?	?	?	c	[?]
?	?	?	?	c	[t?]
?	?	?	?	h	[ħ]
?	?	?	?	h	[x]
?	?	?		d	[d]
?	?	?		z	[z]
?	?	?		r	[r]
?	?	?		z	[z]
?	?	?		j	[?]
?	?	?	?	s	[s]
?	?	?	?	?	[?]
?	?	?	?	s	[s]
?	?	?	?	d, z	[d]
?	?	?	?	t	[t]
?	?	?	?	z	[z]
?	?	?	?	', h	[?]
?	?	?	?	g, ?	[?]
?	?	?	?	f	[f]
?	?	?	?	k	[q]
?	?	?	?	k, g, ?, n	[k]
?	?	?	?	g, ?	[g]
?	?	?	?	n	[n]
?	?	?	?	l	[l]
?	?	?	?	m	[m]
?	?	?	?	n	[n]
?	?	?		v, o, o, u, u	[v], [o], [œ], [u], [y]
?	?	?	?	h, e, a	[h], [æ]
?	?	?	?	y, ı, i	[j], [?], [i]

У пачатку 1926 года Кемаль Атацюрк прыня? удзел у кангрэсе цюрколага? у Баку , на як?м, у прыватнасц?, прагучала патрабаванне аб стварэнн? алфав?та на аснове лац?нскага для цюркск?х мо? .

З 1928 года для турэцкай мовы выкарысто?ваецца варыянт лац?нскага алфав?та , у распрацо?цы якога ?дзельн?ча? Атацюрк. Асновай новага нап?сання сло? (як ? для агульнай рэформы мовы ) паслужы? стамбульск? дыялект.

У турэцк?м алфав?це 29 л?тар, прычым кожнаму гуку адпавядае л?тара:

Вял?к?я л?тары

A

B

C

C

D

E

F

G

?

H

I

?

J

K

L

M

N

O

O

P

R

S

?

T

U

U

V

Y

Z

Маленьк?я л?тары

a

b

c

c

d

e

f

g

?

h

ı

i

j

k

l

m

n

o

o

p

r

s

?

t

u

u

v

y

z

Асабл?васц? выма?лення [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Л?тара	Фанема	Ап?санне
c	[ d? ]	афрыката , як бел. дж
c	[ t? ]	афрыката , як бел. ч
e	[ ? ]	як бел. э
?	[ ː ], [ j ]	yumu?ak g (мякк? g) : слаба-прыдыхальны або часцей нямы зычны; на канцы склада рэал?зуецца, пада?жаючы папярэдн? непярэдн? галосны альбо, пасля галосных пярэдняга рада, пазначае гук, бл?зк? да бел. ?
h	[ h ]	як бел фрыкаты?нае h у гамон
ı	[ ? ]	пам?ж бел. ы ? ? , але бл?жэй да ы
j	[ ? ]	мякчэй бел. ж
o	[ ? ]	як бел. o
o	[ œ ]	як ням. o у mochte
s	[ s ]	як бел. с
?	[ ? ]	мякчэй бел. ш
u	[ y ]	як ням. u у mussen
v	[ v ]/[ w ]	бл?зк? да бел. у альбо да губна-губнога w , як у англ. wood
y	[ j ]	як бел. ?
z	[ z ]	як бел. з

Астатн?я л?тары выма?ляюцца як у нямецкай мове. Л?тары лац?нскага алфав?та q, w, x у турэцкай граф?цы выкарысто?ваюцца тольк? ? замежных уласных ?мёнах; л?тара j сустракаецца тольк? ? запазычаннях.

Фанетыка ? фаналог?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Галосныя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У турэцкай мове восем галосных: a, ı, u, o (галосныя задняга рада), e, i, u, o (галосныя пярэдняга рада). У некаторых выпадках галосныя могуць быць до?г?м?, гэта мае месца, у прыватнасц?, у некаторых запазычаных словах ? пры выпадзенн? зычнай ?, якая ?дзе за галоснай.

Табл?ца турэцк?х галосных ( МФА )

Зычныя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Зычныя ? л?таратурнай турэцкай мове

	Б?лаб?яльныя		Лаб?ядэнтальныя		Зубныя		Альвеалярныя		Постальвеалярныя		Палатальныя		Велярныя		Глатальныя
Выбухныя	p	b			t?	d?					c	?	k	?
Насавыя	m				n
Фрыкаты?ныя			f	v	s	z			?	?				?	h
Афрыкаты							t?	d?
Ударныя							?
Апракс?манты											j
Лятэральныя					?				l

Гармон?я галосных [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Для турэцкай мовы характэрны с?нгарман?зм ( гармон?я галосных ), гэта азначае, што пры далучэнн? аф?кса? галосныя ? ?х прыпадабняюцца апошняй галоснай асновы. Пры гэтым турэцк?я галосныя маюць дзве асно?ныя прыкметы, па як?х адбываецца прыпадабненне: рад (задн?/пярэдн?) ? лаб?ял?заванасць. Гармон?я галосных з'я?ляецца прычынай таго, чаму шмат як?я турэцк?я словы маюць у сва?м складзе галосныя альбо тольк? задняга яльбо тольк? пярэдняга рада (напрыклад huzursuzsunuz, вы непако?цеся).

Турэцк?я галосныя паводле рада ? лаб?ял?заванасц?

	Пярэдняга рада		Задняга рада
	Нелаб?ял?заваныя	Лаб?ял?заваныя	Нелаб?ял?заваныя	Лаб?ял?заваныя
Высокага ?здыму	i	u	ı	u
Н?зкага ?здыму	e	o	a	o

Адрозн?ваюць вял?кую ? малую гармон?ю галосных:

• У вял?кай гармон?? ?дзельн?чаюць галосныя высокага ?здыму, пры гэтым прыпадабненне адбываецца ? па раду, ? па лаб?ял?заванасц?;
• У малой гармон?? ?дзельн?чаюць галосныя н?зкага ?здыму, пры гэтым прыпадабненне адбываецца тольк? па раду.

Прыкладам вял?кай гармон?? можа служыць аф?кс прыналежнасц? nız/niz/nuz/nuz:

• masa nız ? ваш стол
• di?ci niz ? ваш дантыст
• kaparo nuz ? ваш задатак
• kopru nuz ? ваш мост

Прыкладам малой гармон?? з'я?ляецца аф?кс месцазнаходжання de-da:

• bahce de ? у садзе
• lokanta da ? у рэстаране

Гармон?я склада [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У турэцкай мове дзейн?чае закон гармон?? склада, гэта азначае, што ? межах склада з галосным? пярэдняга рада спалучаюцца палантал?заваныя (мякк?я) варыянты зычных, а з галосным? задняга рада непалантал?заваныя (цвёрдыя). Выключэнн? могуць сустракацца ? запазычаных словах, пры гэтым, кал? галоснай задняга рада /a/ папярэдн?чае мяккая зычная, над ёй (над галоснай) став?цца спецыяльны значак ≪^≫, напрыклад: ka?ıt (папера).

Нац?ск [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Нац?ск у турэцкай мове, як прав?ла, падае на апошн? склад. Выключэннем з'я?ляюцца некаторыя словы з ненац?скным? аф?ксам?, запазычаныя словы (асабл?ва з ?тальянскай ? грэчаскай мо?), службовыя словы ? мног?я ?ласныя ?мёны. У той час як у запазычаных словах нац?ск звычайна падае на перадапошн? склад ([?o?kanta] lokanta ≪рэстаран≫ альбо [is?cele] iskele ≪набярэжная≫), ва ?ласных ?мёнах ён менш прадказальны ([is?tanbu?] ?stanbul, [?aŋka?a] Ankara).

Граматыка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Турэцкая належыць да аглютынаты?ных (або ≪прыляпляючых≫) мо? ?, тым самым, ?стотна адрозн?ваецца ад ?ндае?рапейск?х . Гэта прая?ляецца ? тым, што ? слове выразна вылучаецца корань, а ?се граматычныя формы выражаюцца (практычна за?сёды адназначным?) аф?ксам?, як?я як бы прылепл?ваюцца да кораня. Пры гэтым адз?н за адным могуць узн?каць некальк? аф?кса? запар, кожны з сва?м значэннем. Парадак следавання тыпа? канчатка? выразна ф?ксаваны.

Прыклад: Ucurtmayı vurmasınlar. Яны не пав?нны зб?ваць паветранага змея (Назва ф?льма)

Гэты сказ можна раскласц? наступным чынам: Ucurtma-yı vur-ma-sın-lar. ≪змей-яго зб?ваць-не-пав?нны-яны.≫ Канчатак -yı паказвае на вызначаны в?навальны склон; -ma азначае адма?ленне; -sın ? паказн?к загаднага ладу, -lar ? аф?кс 3 асобы множнага л?ку.

У турэцкай вылучаюць 5 склона? ( назо?ны , давальны , в?навальны , зыходны ? месны ), родны склон часам разглядаюць у якасц? шостага. Асно?ныя формы дзеяслова: (вызначаны) прэзэнс , аорыст , (вызначаны) прэтэрыт , нараты? , дуб?таты? , а таксама складаныя формы, вылучаюць таксама залежны стан ? ?мо?нае ? пажаданае трыванне. Даданыя сказы выражаюцца, як прав?ла, так званым? канвербам?.

Акрамя таго, у турэцкай ?снуе тольк? нявызначаны артыкль bir ? адсутн?чае граматычная катэгорыя роду.

Лекс?ка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Прыклады запазычаных сло? з розных мо?:

• з арабскай: fikir (?дэя, думка) , hediye (падарунак) , resim (малюнак) , alkol (алкаголь) , saat (гадз?на)
• з перс?дскай: pencere (акно) , ?ehir (горад) , hafta (тыдзень)
• з грэчаскай: liman (порт) , kutu (скрынка)
• з французскай: luks (раскоша) , kuzen (стрыечны брат) , pantolon (штаны) , kuafur (цырульн?к) , hoparlor (гучнагаварыцель) , kamyon (грузав?к)
• з ?ншых мо?: pikap (прайгравальн?к) , ?alter (выключальн?к) , ti?ort (футболка)

Турэцкая мова ? Беларус? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Асманская турэцкая (разам з старажытная?рэйскай) была, мабыць, першай усходняй мовай, якая шырока ?вайшла ? культурны кантэкст Беларус? яшчэ ? сярэднявяко??. Захавалася мноства двухмо?ных кн?г на старабеларускай ? асманскай мовах. У Нацыянальным музе? Л?то?скай Рэспубл?к? ? В?льн? захо?ваецца турэцка-беларуск? размо?н?к 1836 года, нап?саны ? Слон?ме Мустафой Шаг?дзев?чам. Дзякуючы Сяргею Шупу ? Гал?не Александров?ч-М?шк?нене гэта размо?н?к бы? перавыдадзены ? 1995 годзе ? Нью-Ёрку пры падтрымцы Беларускага ?нстытута навук? ? мастацтва.

Зноск? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Дмитриев Н. К. Строй турецкого языка. ? М ., 1939.
• Кононов А. Н. Грамматика турецкого языка. ? М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1941.
• Кононов А. Н. Очерк истории изучения турецкого языка / Академия наук СССР. ? Л. : Наука. Ленингр. отд-ние, 1976. ? 120 с. ? 1 850 экз.

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• На В?к?схов?шчы ёсць медыяфайлы па тэме Турэцкая мова

• Турэцка-руск? сло?н?к ? руска-турэцк? сло?н?к на ruscasozluk.gen.tr Арх?вавана 28 л?стапада 2007.
• Навука турэцкай мовы Арх?вавана 16 мая 2008.
• Руска-турэцк?я ?рок? на ?нтэрнэт-Пал?глёце Арх?вавана 23 мая 2008.
• руска-турэцк? размо?н?к Арх?вавана 9 мая 2008.