К?тайская Народная Рэспубл?ка
中?人民共和?
Zh?nghua Renmin Gongheguo

Сцяг К?тая Герб К?тая
Г?мн : ≪?勇??行曲/Марш дабравольца?≫
Заснавана	221 да н.э. (аб'яднанне пад дынастыяй Цынь) 1 кастрычн?ка 1949 (КНР)
Аф?цыйная мова	К?тайская ( путунхуа )
Стал?ца	Пек?н
Найбуйнейшыя гарады	Шанхай , Пек?н , Гуанчжоу , Шэньчжэнь , Чунцын
Форма к?равання	Сацыял?стычная рэспубл?ка
Старшыня Прэм'ер Дзяржа?нага Савета Старшыня ПК УСНП Старшыня УК НПКСК	С? Цз?ньп?н Л? Цян Чжан Дэцзян Юй Чжэншэн
Дзярж. рэл?г?я	няма ( дзяржа?ны атэ?зм )
Насельн?цтва ? Ацэнка ( 2023 ) ? Перап?с ( 2020 ) ? Шчыльнасць	1 411 750 000 [1] чал. ( 1-я ) 1 411 778 724 чал. 145 чал./км²
ВУП ( ППЗ )   ? Разам ( 2019 )   ? На душу насельн?цтва	$ 27,449 трлн [2]   ( 1-ы ) $ 19.559  ( 79-ы )
ВУП (нам?нал)   ? Разам ( 2019 )   ? На душу насельн?цтва	$ 14,172 трлн  ( 2-ы ) $ 10.098  ( 71-ы )
?РЧП  ( 2017 )	▲ 0,752 (высок?) ( 86-ы )
Этнахарон?м	К?тайцы
Валюта	Жэньм?ньб? (￥, CNY)
?нтэрнэт-дамены	.cn , .中? , .中國 , .公司 , .??
Код ISO (Alpha-2)	CN
Код ISO (Alpha-3)	CHN
Код МАК	CHN
Тэлефонны код	+86
Часавыя паясы	+8

К?тай ( к?т. трад. 中國 , спр. 中? , п?нь?нь Zh?ngguo ), аф?цыйна К?тайская Народная Рэспубл?ка (КНР, к?т. трад. 中華人民共和國 , спр. 中?人民共和? , п?нь?нь Zh?nghua Renmin Gongheguo ) ? кра?на ва Усходняй Аз?? . Мяжуе з Рас?яй ? Мангол?яй на по?начы, з Па?ночнай Карэяй на ?сходзе, з Казахстанам , Кыргызстанам , Таджык?станам , Афган?станам ? Пак?станам на захадзе, з ?ндыяй , Непалам , Бутанам , М'янмай , Лаосам ? В'етнамам на по?дн?. На ?сходзе абмываецца Жо?тым , Усходне-К?тайск?м ? Па?днёва-К?тайск?м морам? Ц?хага ак?яна. Тайвань  ? найбуйнейшы востра? К?тая ? займае дэ-факта незалежная К?тайская Рэспубл?ка , якую Пек?н не прызнае. К?тай займае першае месца ? свеце па колькасц? насельн?цтва ; трэцяе месца ? па плошчы . Касм?чная дзяржава. КНР з’я?ляецца адной з пяц? аф?цыйных ядзерных дзяржа?, пастаянным членам Савета Бяспек? ААН , валодае самай вял?кай у свеце арм?яй ? друг?м у свеце ваенным бюджэтам. Поспех? ? эканам?чным разв?цц? даюць падставы разглядаць КНР у якасц? патэнцыйнай звышдзяржавы.

Прырода К?тая неверагодна разнастайная. У межах кра?ны ляжыць найбуйнейшае ? свеце нагор’е ? Тыбет , а на мяжы з Непалам уздымаюцца горы-васьм?тысячн?к?, сярод як?х ? Эверэст . К?тай валодае багатым? м?неральным?, агракл?матычным?, водным? рэсурсам?. Тут цячэ трэцяя ? свеце па да?жын? ? шматводнасц? рака ? Янцзы . Вельм? востра ста?ць пытанне аховы прыроды: лясы на ?сходзе К?тая амаль цалкам высечаны а ?х жывёльны свет ? зн?шчаны, рэк? ? азёры брудныя, паветрам у гарадах часта немагчыма дыхаць.

К?тай з’я?ляецца адной з калысак чалавецтва ? цыв?л?зацыя ? дал?не Хуанхэ ?зн?кла шмат тысяч гадо? таму. У першым тысячагоддз? новай эры к?тайская цыв?л?зацыя аднос?лася да л?ку найболь разв?тых у свеце. Менав?та ? той час был? зроблены 4 ≪вял?к?х к?тайск?х вынаходн?цтвы≫: компас, папера , порах , ручны набор л?тар. Дынастыйная г?сторыя К?тая скончылася на дынасты? Цын з заснаваннем у вын?ку С?ньхайскай рэвалюцы? ? 1911 Рэспубл?к? К?тай . У першай палове ХХ стагоддзя К?тай бы? ахоплены грамадзянск?м? войнам?, пам?ж як?м? бы? перыяд японскай акупацы?. У 1949 да ?лады прыйшла Камун?стычная партыя К?тая на чале з Маа Цзэдунам , а прых?льн?к? парты? Гам?ньдан уцякл? на Тайвань , дзе пабудавал? свой К?тай. Дзякуючы эканам?чным поспехам, у канцы ХХ ? пачатку ХХ? ст. К?тай ста? адной з самых магутных ? ?плывовых дзяржа? свету.

К?тайская Народная Рэспубл?ка ? камун?стычная аднапартыйная ?н?тарная дзяржава . Уся ?лада канцэнтруецца ? руках Камун?стычнай Парты? К?тая , старшыня якой з’я?ляёцца прэзидэнтам К?тая. Сённяшн? к?ра?н?к К?тая ? С? Цз?ньп?н . КНР дзел?цца на 22 прав?нцы?, 5 а?таномных раёна?, 4 гарады цэнтральнага падпарадкавання (Пек?н, Шанхай , Чунцын , Цяньцз?нь ) ? спецыяльныя адм?н?страцыйныя раёны ( Ганконг ? Макаа ). Ва ?сёй дзяржаве дзейн?чае адз?н час. Стал?ца ? горад Пек?н , друг? па вел?чын? ? К?та? ? адз?н з найбуйнейшых у свеце.

Насельн?цтва КНР перавыс?ла 1,4 млрд чалавек, што на 2019 год дазваляе К?таю заставацца ? як ? на працягу ?сёй г?сторы? чалавецтва ? самай населенай кра?най свету. Апошн?я дзесяц?годдз?, дзякуючы дэмаграф?чнай пал?тыцы, натуральны прырост ?стотна зменшы?ся. Сённяшн? К?тай адчувае сур’ёзнае старэнне насельн?цтва з ус?м? наступствам?. У палавой структуры адчувальная перавага мужчын над жанчынам?. У К?та? найбольшая колькасць атэ?ста? у свеце. Папулярныя рэл?г?? ? будызм , даас?зм , к?тайская народная рэл?г?я . Большая частка насельн?цтва ? к?тайцы, што канцэнтруюцца пераважна на ?сходзе, дзе шчыльнасць перавышае 500 чал/км². ?мкл?ва расце доля гарадскога насельн?цтва (59 % у 2018 годзе). Найбуйнейшы горад ? Шанхай .

К?тай ? ?ндустрыяльная кра?на, ключавая дзяржава з л?ку тых, што разв?ваюцца. Займае першае месца па агульным аб’ёме ВУП (па ППЗ ), другое ? па нам?нале. Самы вял?к? ? свеце прамысловы вытворца ? экспарцёр. У ХХ? стагоддз? ажыцця?ляе эканам?чную экспанс?ю па ?с?м свеце. КНР з’я?ляецца членам так?х арган?зацый як: БР?КС , Вял?кая дваццатка , Шанхайская арган?зацыя супрацо?н?цтва , АЦЭС , форуму К?тай-?ндыя-М’янма-Бангладэш.

Этымалог?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Сам? к?тайцы сваю кра?ну называюць Чжунхуа Жэньм?нь Гунхэга (中?人民共和?), скарочана проста Чжунхуа, што л?таральна азначае ≪сярэдз?нная зямля≫.

Усходнеславянскае слова ≪К?тай≫ пайшло ад качавога народу к?даня? , названых так к?тайцам?. У пачатку Х ст. к?дан? захап?? па?ночны К?тай ? стварыл? там сваю дзяржаву. ?мя к?даня?, хоць ? выцесненых у Х?? ст чжурчжэням? , замацавалася за ?с?м па?ночным К?таем, а купцы ? заваё?н?к? данесл? тапон?м да самай усходняй Е?ропы, дзе ён ста? абазначаць усю вел?зарную далёкую кра?ну.

Англ?йская назва ≪China≫ таксама з’я?ляецца экзон?мам ? паходз?ць ад санскрыцкага C?na, што ?жывалася ? дачыненн? да Паднябёснай у старажытнай ?нды? ? сустракаецца ? ранн?х ?нду?сцк?х тэкстах. З санскрыту праз перс?дскую ? партугальскую мовы ? крыху трансфармава?шыся ? яна трап?ла ? большасць заходнее?рапейск?х мова?.

Геаграф?чнае станов?шча [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

К?тай ? найбуйнейшая кра?на ва Усходняй Аз?? . Сумарная да?жыня сухапутных межа? К?тая з 14 кра?нам? складае 22 117 км: Рас?я (40 км на па?ночным захадзе ? 3 605 км на па?ночным усходзе), Мангол?я (4 677 км), КНДР (1 416 км), В’етнам (1 281 км), Лаос (423 км), М’янма (2 185 км), ?ндыя (3 903 км), Бутан (470 км), Непал (1 236 км), Пак?стан (523 км) Афган?стан (76 км), Таджык?стан (414 км), К?рг?з?я (858 км) ? Казахстан (1 533 км). Працягласць кра?ны з захаду на ?сход (ад Пам?ра да Шанхая) ? каля 4,5 тыс. км, з по?начы на по?дзень (ад рак? Амур на мяжы з Рас?яй да па?днёвага ?скрайку вострава Хайнань) ? каля 4,1 тыс. км.

На ?сходзе на працягу 14 000 км абмываецца Жо?тым (з зал?вам Бахайвань ), Усходне-К?тайск?м ? Па?днёва-К?тайск?м морам? Ц?хага ак?яна. За Тайваньск?м прал?вам, раздзяляючы сабой два па?днёвых моры, ляжыць Тайвань  ? найбуйнейшы востра? К?тая, як? займае не прызнаная Пек?нам, дэ-факта незалежная К?тайская Рэспубл?ка . Хайнань  ? друг? па вел?чын? востра?, ляжыць праз нешырок? ? ?сяго 30 км да па?вострава Лэйчжо? ? Хайнаньск? прал?? (або Цюйджо?).

КНР мае тэрытарыяльныя прэтэнз?? амаль да ?с?х сва?х суседзя? на сушы. На моры самым дыскус?йным раёнам застаецца Па?днёва-К?тайскае мора.

Прырода [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Складаная геалаг?чная будова абумов?ла неверагодна разнастайны рэльеф. Рэльеф К?тая ? гэта камб?нацыя высок?х горных с?стэм, глыбок?х м?жгорных упадз?н ? вял?к?х ра?н?н. На па?днёвым усходзе К?тая ляжыць самае вял?кае нагор’е свету (2 млн кв.км, сярэдняя вышыня ? 4,5 тыс.м.) ? Тыбет , з по?дня аблямаванае высозным? Г?малаям? . Менав?та тут, на мяжы К?тая ? Непала, у эпоху апошняга гора?тварэння вырасл? (? працягваюць расц?!) самыя высок?я горы свету, уключаючы Эверэст (8848 м). На захад ад Тыбету, у Каракаруме  ? яшчэ адной вел?чнай горнай с?стэме ? знаходз?цца другая вяршыня планеты ? г. Чагары (8611 м).

Вышын? Куньлуня, як? апаясвае Тыбецкае нагор’е з по?начы, ? самага до?гага (2700 км) горнага ланцуга Аз?? ? дасягаюць 6,3?7,8 тыс. м. А ? перадгор’ях Цянь-Шаня знаходз?цца самая глыбокая ?падз?на Цэнтральнай Аз?? (? трэцяя ? свеце) ? Турфанская (-154 м). Ад высокай расчлянёнай Цэнтральнай Аз?? шырок?м? ступеням? спускаюцца да Ц?хага ак?яна ра?н?ны. Ра?н?ны верхн?х ступеня? ? Чырвоны Басейн, Лёсавае плато  ? складзены лёсам, н?жн?х ? Сунляа ? Вял?кая К?тайская  ? магутнай то?шчай урадл?вага алюв?ю рэк Янцзы ? Хуанхэ. На по?дн? ? часткова на ?сходзе значную плошчу займаюць старыя невысок?я маля?н?чыя горы, часта паедзеныя карстам .

Карысныя выкапн? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

К?тай ? адна з найбольш багатых карысным? выкапням? кра?на. Тут здабываюць каменны вугаль, нафту, магн?евыя ? жалезныя руды, медзь, граф?т, волава, сурму, ртуць, мал?бдэн, марганец, св?нец, цынк, золата ? ?нш. Асно?най крын?цай энерг?? ? К?та? з’я?ляецца вугаль, па запасах якога К?тай саступае тольк? ЗША ? Рас??. Вугальныя радов?шчы ? асно?ным размешчаны ? Па?ночным ? Па?ночна-Усходн?м К?та?. Большая частка паклада? прадста?лена каменным вуглём. Радов?шчы нафты выя?леныя ? Па?ночна-Усходн?м К?та?, прыбярэжных тэрыторыях ? шэльфе Жо?тага мора, а таксама ? некаторых ?нутраных раёнах ? Джунгарскай катлав?не, Сычуан?. Таксама ? кра?не вельм? вял?к?я залежы сланца?, з як?х можна здабываць сланцавы газ ^[4] .

Кл?мат [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

На по?начы ? захадзе К?тая кл?мат умераны, рэзка кантынентальны. Вял?зная кантынентальная маса абумо?л?вае панаванне аз?яцкага макс?мума ?з?мку ? вобласц? н?зкага ц?ску ?летку. У замкнутых ≪ячэйках≫ катлав?н вельм? халодная з?ма (да -35 °C) ? вельм? гарачае лета (сярэдн?я тэмпературы вышэй за +24 °C); ападка? выпадае мала (150?300 мм). Пры руху на ?сход летн?я тэмпературы амаль не змяняюцца, а з?мовыя ? растуць, але дадатным? становяцца тольк? на по?дзень ад вусця Янцзы. Расце ? колькасць ападка?: наветраныя ?сходн?я сх?лы ≪ступеня?≫ атрымл?ваюць 500?800 мм, а па?днёва-?сходняе ?збярэжжа дзякуючы трап?чным залевам ? тайфунам  ? да 2000 мм ? гэта вобласц? мусоннага кл?мату з летн?м макс?мумам ападка?.

Рэк? ? азёры [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Рэк? К?тая адносяцця пераважна да басейна Ц?хага ак?яна ? гэта Янцзы , Хуанхэ , Хэйлунцзян (Амур), Чжуцзян , Ланьцанцзян (Меконг) , С?цзян , Нуцзян . Брахмапутра (к?тайская назва Ялу Цангпо) прарываецца праз Г?мала? да ?ндыйскага ак?яна; а на па?ночным захадзе до?г? шлях да Об? ? Па?ночнага Ледав?тага ак?яна пачынае ?ртыш . Выток? ?с?х буйных рэк К?тая знаходзяцца ? гарах. Таючы снег на ?сходняй ?скра?не Тыбецкага плато забяспечвае вадой гало?ныя артэры? кра?ны. Рэк? ?нутранага басейна ?падаюць у азёры ?нутраных раёна? (салёныя азёры Цынхай ? ?нш.), або губляюцца ? пустынях ц? салёных багнах (высмаглыя азёры Лабнор ? Цзюйянь). З вял?к?м? рэкам? звязаны багатыя аквапрадуктам? прэснаводныя азёры, так?я, як Паянху , Дунц?нху ? Тайху . Маюцца таксама тысячы штучных азёр ? вадасхов?шча?. Уздо?ж узбярэжжа цягнецца Вял?к? канал К?тая, як? злучае вусц? рэк Янцзы, Хуайхэ ? Хуанхэ. Канал бы? пабудаваны ? VII?XIII стст.. ? мае сумарную да?жыню 2470 км.

Ландшафты [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

На засушл?вых захадзе ? по?начы пануюць пустын? ( Гоб? , Такла-Макан ), па?пустын? ? стэпы. Апошн?я прасц?раюцца ?здо?ж лепей ув?льгатнёных ускра?н плато Унутранай Мангол??. На в?льготным мусонным усходзе пануюць лясы: на по?начы ? змешаныя хвойна-шыракал?стыя з карэйскага кедру, п?хты, дубу, ясеню, л?пы, коркавага дрэва. Далей на по?дзень ? субтрап?чным кл?маце лясы становяцца вечназялёным? ? з’я?ляюцца ла?р , магнол?я , г?нкга , смако?н?ца. Па разнастайнасц? лясных парод К?тай займае 1-е месца ? свеце.

Прыродная расл?ннасць ва усходн?м, густазаселеным, К?та? амаль цалкам зведзена ? субтрап?чныя лясы застал?ся тольк? на стромк?х сх?лах гор ды ? нацыянальных парках. Следам за лясам? зн?кл? мног?я в?ды жывёл, напрыклад, алень дав?да , к?тайск? тыгр, як?х цяпер можна сустрэць тольк? ? заапарках.

Экалаг?чныя праблемы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У К?та? найгоршая ? свеце с?туацыя з забруджваннем паветра. З 20 гарадо? з самым дымным небам у свеце, 16 ? к?тайск?я. Прычына таму ? прымяненне вугалю ? энергетыцы ? камунальнай гаспадарцы, ?мкл?вы рост а?тапарка. Ва ?мовах з?мовага антыцыклону вял?к?я ?ндустрыяльныя гарады па?ночнага К?тая проста задыхаюцца ад смогу .

Асабл?ва пакутуе Пек?н , што ляжыць у замкнёным пан?жэнн?. Мяркуецца, што празмерная забруджанасць паветра выкл?кае рост лёгачных захворвання?, у тым л?ку анкалаг?чных. К?тай падп?са?, К?ёцк? пратакол , але не узя? на сябе н?як?х абавязка? ? не спяшаецца змяншаць вык?ды вугляк?слага газу.

Рэк? К?тая, нават самыя вял?к?я, ператварыл?ся ? сапра?дныя сцёкавыя канавы. Гэта звязана з вык?дам? неачышчаных прамысловых ? камунальных вода? ? з вельм? спрэчным? стандартам? дапушчальнай канцэнтрацы? забруджвальн?ка?. Забруджаны нават падземныя воды, да чаго спрычын?лася сельская гаспадарка. Яна ж у адказе ? за ?мкл?вую эроз?ю глеба? ? апустыньванне . Паводле даследвання? 2007 года К?тай страчвае каля 4000 кв.км. прадукцыйных земля? штогод. Нягледзячы на тое, што з 1970-х на мяжы Гоб? ствараюцца ≪зялёныя бар’еры≫, працяглыя засух? ? нерацыянальныя метады вядзення сельскай гаспадарк? прыводзяць да пыльных бур, як?я назаляюць па?ночнаму К?таю кожную вясну, часам даходзячы да Карэ? ? Япон??.

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

К?тайская цыв?л?зацыя ? адна з найбольш старажытных у свеце ? раскв?тнела на ?радл?вых глебах басейна Хуанхэ , што працякае па Па?ночна-К?тайскай ра?н?не. На працягу больш за 4000 гадо? пал?тычная с?стэма К?тая была заснавана на спадчынных манарх?ях (таксама вядомых як дынасты?). Першай з гэтых дынастый была напа?легендарная дынастыя Ся (каля 2000 да н.э.). Наступныя некальк? тысяч гадо? к?тайская цыв?л?зацыя пашырала тэрыторыю ?плыву, дзяржавы распадал?ся ? зно? яднал?ся безл?ч разо?. ? тольк? ? 221 да н.э. К?тай бы? аб’яднаны пад к?ра?н?цтвам адной дынасты? ? Цынь.

Падчас пра?лення дынасты? Хань (206 да н.э. ? 220 н.э.) был? зробленыя першыя два з ≪вял?к?х к?тайск?х вынаходн?цтва?≫ ? компас ? папера ; вял?к?я поспех? был? займеты ? сельскай гаспадарцы ? медыцыне. За Ханям? надыйшла эпоха Трох Царства? , пасля был? дынасты? Цзынь, Па?ночная ? Па?днёвая дынасты? , Суй .

У часы дынасты? Тан (618?907) культурны ?плы? К?тая, дзякуючы Вял?каму ша?коваму шляху , распа?сюдз??ся далёка на захад ? ажно да Месапатам?? ? Афрыканскага рога . Тады ж бы? вынайдзены порах. У 755?763 гг.. магутнасць К?тайскай дзяржавы ? дынасты? Тан была падарвана па?станнем Ань Лушаня.

Заснавальн?к дынасты? Сун (960?1279), палкаводзец Чжао Куан?нь захап?? у 960 г. ?ладу ? абвясц?? сябе ?мператарам Тайцзу (960?976), чым скончы? перыяд смут пасля падзення дынасты? Тан . Яго пераемн?к Тайцзун (976?997) канчаткова аб’ядна? К?тай пад уладай Сун. Спыненне м?жусоб?ц спрыяла хуткаму эканам?чнаму ?здыму кра?ны, роскв?ту к?тайскай сярэдневяковай культуры. Разв?валася ф?ласоф?я ? выглядзе неаканфуцыянства Чжу С? . Але ?мператары цярпел? ня?дачы ? барацьбе з па?ночным? качэ?н?кам? ? к?даням? , тангутам? , ? ? рэшче рэшт Па?днёвая Сун ? усё, што засталося ад дынасты? ? была зваявана ханам Хуб?лаем , як? распача? дынастыю Юань (1279?1368).

У вын?ку па?стання ≪Чырвоных войск≫ 1351?68 гг.. манголы был? выгнаны ? ? 1368 г. заснавана к?тайская дынастыя М?н (1368?1644). У ?мперы? М?н бы? пабудаваны флот ? створана рэгулярнае войска, агульнай колькасцю ? 1 м?льён чалавек. У ?мперы? ?каран?лася надзельная с?стэма. Была праведзена жорсткая цэнтрал?зац?я к?равання, прадпрымал?ся спробы рэгламентаваць ?се сферы жыцця грамадзян. Нягледзячы на паспяховае к?раванне першых двух ?мператара? ? Чжу Юаньчжана ? яго сына Чжу Дз?  ? з цягам часу ? дзяржа?ным апараце ?мперы? з’яв?л?ся прыкметы раскладання, асабл?вай бядой была карупцыяй . М?нск? К?тай пача? праводз?ць пал?тыку сама?заляцы? . У гэты час ля па?ночна-усходняга ?скрайка К?таю ?зн?кла маладая дзяржава маньчжура? . Скарыста?шыся сялянск?м па?станнем Л? Цзычэня, манчжуры захап?л? Пек?н ? заснавал? дынастыю Цын (1644?1911).

У першай палав?не XVIII стагоддзя цынскаму ?раду ?далося наладз?ць дастаткова эфекты?нае к?раванне кра?най, адным з вын?ка? гэтага было тое, што К?тай бы? кра?най з найвышэйшым паказчыкам павел?чэння колькасц? насельн?цтва. Цынск? двор праводз?? пал?тыку сама?заляцы? , што прывяло да адкрыцця К?тая заходн?м дзяржавам с?лаю: паразы ? Оп?умных войнах ? ператварэння ? па?калан?яльную кра?ну. Пазней супрацо?н?цтва з заходн?м? дзяржавам? дапамагло дынасты? пазбегнуць паражэння ? часы па?стання тайп?на? , праводз?ць адносна паспяховую мадэрн?зацыю кра?ны ? так?м чынам пра?снаваць да пачатку XX стагоддзя , аднак ? стала чынн?кам росту нацыянал?стычных (антыманчжурск?х) настроя?.

Дынастыйная г?сторыя К?тая скончылася ? 1911 з заснаваннем у вын?ку С?ньхайскай рэвалюцы? Рэспубл?к? К?тай . У першай палове ХХ стагоддзя К?тай пагруз??ся ? перыяд грамадзянск?х война?, як?я падзял?л? кра?ну на два асно?ных пал?тычных лагеры: спачатку м?жнародна прызнаны Бэянск? урад у Пек?не ? нацыянал?стычны ?рад Гам?ньдана ? Кантоне , а потым ? аф?цыйны ?рад Гам?ньдана ? камун?стычны ?рад Маа Цзэдуна . Баявыя дзеянн? скончыл?ся ? 1949, кал? камун?сты перамагл? ? грамадзянскай вайне ? стварыл? К?тайскую Народную Рэспубл?ку. Прых?льн?к? Гам?ньдана адступ?л? на Тайвань, дзе Рэспубл?ка К?тай пряцягвае ?снаваць па сённяшн? дзень.

Новыя ?лады ?зял? курс на пабудову камун?стычнага грамадства праз калектыв?зацыю ? фарс?раваную ?ндустрыял?зацыю, апагеем якой ста? так званы Вял?к? скачок (1958?1962), што прынёс нацы? траг?чныя наступствы праз ня?мелую аграрную пал?тыку ? ста? другой пасля Другой Сусветнай вайны катастрофай ХХ стагоддзя па колькасц? ахвяра?. Сярод мерапрыемства? Скачка была ? знакам?ая ≪Вераб’?ная кампан?я≫. Апошняе дзесяц?годдзе рэжыма Мао Цзэдуна (1966?1976) адзначылася Культурнай рэвалюцыяй , якая мела на мэце канчатковае зн?шчэнне буржуазных рэштак у грамадстве. Адной з форма? рэвалюцы? была масавая высылка ?нтэл?гента? ? ?ншадумца? у вёск? на перавыхаванне. ≪Бунтары≫ ? хунвэйб?ны зн?шчыл? значную частку культурнай спадчыны к?тайскага ? ?ншых народа? КНР. Напрыклад, был? зн?шчаны тысячы старажытнак?тайск?х г?старычных помн?ка?, кн?г, карц?н, храма? ? г.д. Пагоршыл?ся аднос?ны з СССР, якому Мао не дарава? развянчанне культу асобы Стал?на; у 1969 годзе адбы?ся савецка-к?тайск? ?зброены канфл?кт на востраве Даманск? , што на Амуры.

Пасля смерц? правадыра Мао К?тай перайшо? на рынкавыя эканам?чныя рэйк?, не здрадз??шы сацял?стычным прынцыпам у грамадстве. У 1978 годзе ? К?тайскай Народнай Рэспубл?цы абвешчаны пачатак эканам?чных рэформ.

?ншадумства працягвае жорстка пераследвацца. Найбольш яскравым прыкладам краху пратэстнага руху стал? падзе? на плошчы Цяньаньмэнь у 1989 годзе.

У 2003 годзе К?тай запусц?? свайго касмана?та. У 2014 К?тай абыйшо? ЗША па агульным аб’ёме ВУП (ППЗ), ста?шы найбольшай эканом?кай свету.

Дзяржа?ны лад [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Канстытуцыя К?тайскай Народнай Рэспубл?к? называе К?тай сацыял?стычнай дзяржавай пад дэмакратычным к?ра?н?цтвам народнай дыктатуры, вядучую ролю ? якой выконвае рабочы клас, а кал? дакладней ? саюз рабочых ? сялян. Дзяржа?ныя органы прытрымл?ваюцца прынцыпу ≪дэмакратычнага цэнтрал?зму≫. Пал?тычная, грамадская ? эканам?чная с?стэмы КНР характарызуюцца к?ра?н?цтвам дзяржавы як ≪народная дыктатура≫, ≪сацыял?зм з к?тайскай спецыф?кай≫ ? ≪сацыял?стычная рынкавая эканом?ка≫ адпаведна.

За мяжой к?тайск? пал?тычны рэжым разглядаецца як сацял?стычны або камун?стычны, ? адначасова а?тарытарны ? караратыв?сцк?, са значным? абмежаванням? свабоды ? сферах ?нтернету, прэсы, схода?, рэл?г??, права мець дзяцей ? ?нш.. У заходняй пал?талог?? разглядаецца як адна з пяц? сучасных камун?стычных дзяржа? (разам з В’етнамам, Лаосам, Па?ночнай Карэяй ? Кубай).

Парламент КНР завецца Усек?тайск?м сходам народных прадста?н?ко?. У К?та? дэ-факта аднапартыйная с?стэма ? самой Канстытуцыяй замацавана к?руючая роля Камун?стычнай Парты? К?тая (КПК). У 2018?2022 гг.. з 2980 крэсла? парламента 71 % занята дэпутатам? КПК. Можна за?важыць, што амаль трац?на месца? належыць прадста?н?кам яшчэ васьм? партый, ? гэта на словах адпавядае лен?нскаму прынцыпу ≪дэмакратычнага цэнтрал?зму≫. Аднак эксперты кажуць пра амаль по?ную адсутнасць пал?тычнага плюрал?зму ? парламенце. Пра?да, у апошн?я гады адбы?л?ся некаторыя зрух? ? бок л?берал?зацы?, прынамс?, выбары стал? больш празрыстым? ? не так?м? безальтэрнаты?ным?. Выбары ? мясцовыя саветы прамыя, улады на месцах маюць дастаткова шмат па?намоцтва?. На узро?нях вышэй (ажно да парламента) дэпутаты аб?раюцца ?скосна ? прызначаюцца н?жэйшым? саветам?.

Пасада прэз?дэнта КНР была ?ведзена Канстытуцыяй кра?ны 1954 года, адменена ? 1975 годзе, а затым зно? адно?лена ? 1982 годзе. Прэз?дэнтам ? аб?раецца ён тэрм?нам на пяць гадо? ? з’я?ляецца генеральны сакратар КПК. З 2012 пасаду займае С? Цз?ньп?н . У 2017 ён бы? пераабраны на друг? тэрм?н. Да 11 сакав?ка 2018 года старшыня КНР мог займаць гэтую пасаду не больш за два тэрм?ны, аднак дэпутаты Усек?тайскага сходу народных прадста?н?ко? (УСНП) 13-га скл?кання ?несл? папра?к? ? канстытуцыю кра?ны, адмян??шы абмежаванн? на тэрм?н па?намоцтва?. ^[5] Другая ф?гура ва ?радзе К?тая ? прэм’ер-м?н?стр, як? ?значальвае каб?нет м?н?стра? ? уваходз?ць у склад к?тайскага Пал?тбюро. У 2013 годзе прэм’ерам ста? Л? Кэцян.

Да асно?ных пал?тычных праблем адносяцца рост прорвы м?ж багатым? ? бедным?, а таксама карупцыя ва ?радзе. Тым не менш, узровень даверу к?тайца? да сваёй пал?тычнай с?стэмы ? сва?х правадыро? вельм? высок? ? 85-90 % паводле апытання 2011.

Знешняя пал?тыка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Дзякуючы эканам?чным поспехам, КНР увайшла ? л?к гало?ных гульцо? на сусветнай арэне. У ХХ? стагоддз? эканам?чныя ? пал?тычныя ?нтарэсы К?тая прасц?раюцца па ?с?м свеце.

Адна з гало?ных задач знешняй пал?тык? КНР ? сх?л?ць усе дзяржавы свету да непрызнання К?тайскай Рэспубл?к? на Тайваня. К?тайская дыпламатыя выкарысто?вае розныя, гало?ным чынам, эканам?чныя, рычаг?, ? дасягае поспеха?. На жн?вень 2018 Тайвань аф?цыйна прызнавала 17 дзяржа? свету. Зрэшты, гэта не перашкаджае высокаразв?таму Востраву падтрымл?ваць неаф?цыйныя аднос?ны з большасцю кра?н.

Аднос?ны з Беларуссю [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Аднос?ны Беларус? ? К?тая характарызуюцца тэрм?нам ≪стратэг?чнае партнёрства≫, як? абазначае высок? ?зровень супрацо?н?цтва дзвюх дзяржа?. КНР з’я?ляецца асно?ным пал?тычным ? гандлёва-эканам?чным партнёрам Беларус? ? Аз??.

Дыпламатычныя дачыненн? дзяржавы ?станав?л? 20 студзеня 1992 . У гэтым жа годзе адкрыта пасольства КНР у Беларус?, у наступным годзе ? пасольства Беларус? ? КНР.

Прэз?дэнт Беларус? Аляксандр Лукашэнка наведва? К?тай у 1995 , 1997 , 2001 ? 2005 . В?з?ты ? Беларусь нанесл? старшыня КНР Ху Цз?ньтаа ( 2000 ), старшыня Дзяржсавета Вэнь Цзябаа ( 2007 ), Л? Пэн (у 1995 у якасц? старшын? Дзяржсавета ? ? 2000 у якасц? старшын? Пастаяннага кам?тэта УСНП), намесн?к старшын? КНР С? Цз?ньп?н ( 2010 ), в?цэ-прэм’еры Дзяржсавета (1996 ? 1997).

З 1992 ? складзе К?тайскага народнага таварыства дружбы з замежжам ?снуе Таварыства к?тайска-беларускай дружбы ^[6] .

Адм?н?страцыйны падзел [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Кантынентальны К?тай складаецца з 31 адм?н?страцыйная адз?нк?: 22 прав?нцый (? разглядае Тайвань у якасц? 23-й прав?нцы?), 5 а?таномных раёна? (кожны прызначаны для пэ?най нацыянальнай меншасц?), 4 гарадо? цэнтральнага падпарадкавання. Таксама К?таю належыць дэ-факта незалежны Тайвань ? 2 спецыял?заваных адм?н?страцыйных раёны, што маюць макс?мальную самастойнасць ( Ганконг ? Макаа ). К?тайская Народная Рэспубл?ка л?чыць Тайвань сваёй 23-й прав?нцыяй, тым часам як К?тайская Рэспубл?ка л?чыць сва?м увесь мацерыковы К?тай.

Для зручнасц? эканам?чнага планавання ? збору статыстык? прав?нцы? ? раёны К?тайскай Народнай Рэспубл?к? групуюцца ? 6 рэг?ёна?: Па?ночны К?тай, Па?ночна-Усходн? К?тай, Усходн? К?тай, Па?днёвы Цэнтральны К?тай, Па?ночна-Усходн? ? Па?днёва-Усходн? К?тай.

Адм?н?страцыйны падзел КНР	Прав?нцы?
	Аньхой Фуцзянь Ганьсу Гуандун Гуйчжоу	Хайнань Хэбэй Хэйлунцзян Хэнань Хубэй	Хунань Цзянсу Цзянс? Г?рын Ляан?н	Цынхай Шаньс? Шаньдун (стал?ца Б?ньчжоу ) Шэньс? Сычуань	Тайвань † Юньнань Чжэцзян
	† Тайвань абвешчаны часткай КНР, але фактычна з’я?ляецца незалежнай кра?най Тайвань
	А?таномныя раёны		Гарады цэнтральнага падпарадкавання		Спецыяльныя адм?н?страцыйныя раёны
	Гуанс?-Чжуанск? (у тым л?ку Гуйл?нь ) Унутраная Мангол?я Н?нся-Хуэйск? С?ньцзян-Уйгурск? Тыбецк?		Пек?н (北京市) Чунцын (重?市) Шанхай (上海市) Цяньцз?нь (天津市)		Ганконг (香港特別行政區) Макаа (澳門特別行政區)

Насельн?цтва [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Да апошняй чвэрц? ХХ ст. аграрны характар эканом?к?, традыцыйная шматдзетнасць сем’я? садзейн?чал? вельм? высокай нараджальнасц? (35?40 ‰). Але да сярэдз?ны ХХ ст. смяротнасць была высокай (25?30 ‰) а працягласць жыцця ? н?зкай, таму экстрэмальна хуткага росту насельн?цтва не адбывалася. Пасля Другой сусветнай вайны смяротнасць скарац?лася, ? тэмпы росту насельн?цтва рэзка ?зрасл?. Колькасць насельн?цтва ? кра?не стала хутка павял?чвацца. Нават 40 м?льёна? ахвяра? голаду падчас Вял?кага скачка не па?плывал? на тэндэнцыю. З 70-х гг. ХХ ст. дзяржава праводз?ць дэмаграф?чную пал?тыку, нак?раваную на зн?жэнне нараджальнасц?. Гало?ным чынам, гэта эканам?чнае стымуляванне планавання сям’? (?льготы для сем’я? з адным дз?цём). У вын?ку дэмаграф?чнай пал?тык? пад канец ХХ ст. нараджальнасць зн?з?лася да 13 ‰. Пры смяротнасц? ? 6?7 ‰ гэта забяспечыла натуральны прырост насельн?цтва ? 6 ‰. У другой палове 2010-х натуральны прырост складае каля 4 ‰. Насельн?цтва К?тая хутка старэе, таму з другой паловы 2020-х яго колькасць пачне ?мкл?ва скарачацца. М?грацыйны прырост слабаадмо?ны (-0,4 ‰). Сярэдняя працягласць жыцця ро?ная амаль 76 гадам. ^[7] . У К?та? пераважаюць мужчыны (51 %).

Каля паловы насельн?цтва знаходз?цца ? працаздольным узросце. К?тай валодае самай вял?кай у свеце колькасцю працо?ных рэсурса?, значная частка як?х занята ? сельскай гаспадарцы (каля 29 % у 2016 годзе). ^[7] Л?шак рабочай с?лы ? кра?не садзейн?чае шматл?к?м унутраным ? знешн?м м?грацыям. Агульная колькасць эм?гранта? з К?тая ? розных кра?нах ? рэг?ёнах свету ? 50 млн чалавек. Сярод ?х пераважае танная працо?ная с?ла, але ёсць ? высокаквал?ф?каваныя спецыял?сты ? вучоныя. Асно?ная частка м?гранта? сканцэнтравана ? кра?нах Па?днёва-Усходняй Аз??; шмат к?тайца? у ЗША ? Рас??.

У этн?чнай структуры пераважаюць к?тайцы або ханьцы (92 %). Яны сканцэнтраваны ва ?сходняй частцы кра?ны. На астатняй тэрыторы? пражываюць шматл?к?я нек?тайск?я этнасы, у значнай ступен? ≪разба?леныя≫ к?тайцам?; самыя значныя з як?х ? чжуаны, тыбетцы , уйгуры , манголы  ? маюць свае а?таномныя раёны. Адбываецца паступовая к?та?зацыя ?скра?н: так ва ?йгурскай стал?цы Урумчы доля тытульнага этнасу складае 12,5 %, ханьца? ? 75 %.

Размяшчэнне насельн?цтва надзвычай нера?намернае. Сярэдняя яго шчыльнасць складае каля 140 чал./км², але на по?дн? Вял?кай К?тайскай ра?н?ны ?зрастае да 400?650, а ? Тыбеце ? зн?жаецца да 1,5 чал./км². Паскоранае эканам?чнае разв?ццё прадвызначыла хуткую ?рбан?зацыю К?тая ? доля гарадскога насельн?цтва набл?жаецца да 60 %. Найбольш урбан?заваным? з’я?ляюцца прамыслова-разв?тыя прав?нцы? Па?ночна-Усходняга К?тая. Больш за 90 % гарадо? сканцэнтравана на ?сходзе кра?ны. У КНР найбольшы ? свеце л?к гарадо?-м?льянера?, у як?х пражывае палова насельн?цтва кра?ны. К?тай займае першае месца ? свеце па колькасц? гараджан (чакаецца, што да 2030 ?х кольскасць дасягне м?льярда), л?ку гарадо?-м?льянера? (160 у 2015) ? мегас?ц? ? агламерацый з насельн?цтвам больш за 10 млн. У л?к сям? к?тайск?х мегас?ц? уваходзяць Шанхай (25,8 млн.чал. у 2018), Пек?н (19 млн), Цяньцз?нь , Чунцын , Гуанчжо? , Шэньчжэнь ? Ухань .

Гаспадарка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Пры Маа Цзэдуне гаспадарка цалкам адпавядала сацыял?стычным ?дэалам ? была планавай ? дзяржа?най. Пачынаючы з 1978 ?шло рэфармаванне к?тайскай эканом?к? ? бок рыначнай арыентацы? , але пад моцным дзяржа?ным кантролем (≪дзяржа?ны кап?тал?зм≫). На вёсцы зямля вярталася ? прыватную ?ласнасць, у партовых гарадах стварал?ся свабодныя эканам?чныя зоны , што прыцягвал? ?нвестыцы? ? фармавал? экспартны патэнцыял. Дзяржа?ныя прадпрыемствы рэструктурызавал?ся ? перадавал?ся прыватным уласн?кам (дзяржава пак?нула за сабой кантроль тольк? над стратэг?чным? гал?нам?: энергетыкай, ваеннай прамысовасцю), нерэнтабельныя заводы зачынял?ся. ? праз 40 гадо? ад пачатку рэформа?, у 2018 годзе, у прыватным сектары стваралася 60 % ВУП, 90 % новых працо?ных месца?; было занята 80 % эканам?чна акты?нага насельн?цтва гарадо?. ^[8]

Дзякуючы пераходу ? бок рынку, з ранн?х 1980-х па сённяшн? дзень к?тайск? ВУП расце ? сярэдн?м на 6 % штогод (а ? 2000?2010 ? на 10,5 %!), што можна разглядаць як найхутчэйшыя ? свеце тэмпы. Штогадовы прырост к?тайскага ВУП у 2010-х перавышае супольны прырост усёй Вял?кай сямёрк? . Валавы ?нутраны прадукт КНР скла? у 2018 12 трлн долара? па нам?нале (2-е месца ? свеце, пасля ЗША ) ? амаль 27 трлн долара? па парытэце пакупн?цкай здольнасц? (1-е месца ? свеце). У К?та? па стане на 2018 пражывае 336 даляравых м?льярдэра? ? 3,5 м?льёна? м?льянера?. Эканам?чныя рэформы выцягнул? з галечы неверагодную народную масу: з 1990 па 2013 колькасць к?тайца? за рысай беднасц? скарац?лася з 765 да 25 м?льёна?.

У 2021 годзе валавы ?нутраны прадукт у К?та? павял?чы?ся на 8,1 % ? пара?нанн? з папярэдн?м годам, пры гэтым сярэдн?я тэмпы росту за два гады склал? 5,1 %. Аб’ём эканом?к? КНР скла? 114,4 трыльёна юаня? (звыш 18 трлн амерыканск?х долара?), ? выйша? на другое месца ? свеце. ВУП на душу насельн?цтва скла? 80,97 тысячы юаня? (12,55 тысячы долара?), перавыс??шы сярэдн? сусветны ?зровень ВУП на душу насельн?цтва. Валавы нацыянальны даход скла? 113,3 трыльёна юаня?, павял?чы?шыся ? пара?нанн? з 2020 на 7,9 % ^[9] .

К?тай ? ?ндустрыяльная кра?на з магутнай прамысловасцю. Дзякуючы стаб?льна высок?м тэмпам росту эканом?к?, адносна н?зкаму кошту ? высокай квал?ф?кацы? працо?най с?лы пры высокай прадукцыйнасц?, КНР з’я?ляецца сёння адной з самых ?нвестыцыйна прывабных кра?н свету ? найбуйнейшым вытворцам прамысловай прадукцы?. Сённяшн? К?тай з’я?ляецца ≪Сусветнай фабрыкай≫. К?тай акты?на ?ключы?ся у м?жнародны гандаль ? цяпер з’я?ляецца адным з яго л?дара?. Найбольш значныя сектары к?тайскай эканом?к? ? гэта здабы?ная прамысловасць, машынабудаванне (у т.л. а?тамаб?ле- ? электрон?ка), чорная металург?я, энергетыка (у т.л. зялёная), тэкстыльная ? швейная прамысловасць, розн?чны гандаль, банка?ск? сектар, тэлекамун?кацы?, турызм, ?нтернет-гандаль. Н?хто ? свеце не выпускае больш электраэнерг??, а?тамаб?ля? (у тым л?ку, электрамаб?ля?), электрон?к?, стал?, ткан?н ? адзення, прадукта? харчавання. У 2019 к?тайск? розн?чны гандаль па сва?м аб’ёме пера?зыйдзе амерыканск?. Вытворчыя с?лы К?тая сканцэнтраваны ? трох прыбярэжных раёнах: Дэльце Жамчужнай рак? на по?дн?, дэльце Янцзы пасярэдз?не, ? Jing-Jin-Ji (Пек?н-Цяньцз?нь) на по?начы.

У 2018 годзе даход ад электроннай апрацо?чай ?ндустры? дасягну? 10,6 трлн юаня? (1,5 трлн долара?), павял?чы?шыся на 9 %, а прыбытак ад распрацо?к? праграмнага забеспячэння ? 6,3 трлн юаня? (910 млн долара?), з ростам на 14,2 % ^[10] .

У 2018 К?таю належал? 9 з 20 найбуйнейшых ?нтэрнет-кампан?й свету. Аб’ём ?нтернет-пакупак на к?тайск?м рынку перавыс?? 1 трлн даляра?. У тым жа годзе К?тай прыцягну? 105 млрд $ ?нвестыцый у выглядзе венчурнага кап?талу. Менав?та тут размяшчаюцца самыя дараг?я стартапы свету (або юн?корны ? стартапы коштам большыя за 1 млрд $), так?я як ByteDance ? Ant Financial, а таксама SenseTime and Face++ ? найбуйнейшыя стартапы ? сферы штучнага ?нтэлекту.

?мкл?ва растуць ? душавыя паказчык?. Знаходзячыся ? восьмым дзясятку кра?н па ВУП на душу насельн?цтва (каля 20 000 ? 2019), К?тай, паводле клас?ф?кацы? Сусветнага банку, аднос?цца да дзяржа? з сярэдн?м прыбыткам. У 2010-я ? К?та? сфарм?равалася колькасна найвял?кшая ? свеце праслойка сярэдняга класа. Чакаецца, што да 2025 да сярэдняга класа будзе належаць 600 млн жыхаро? К?тая. Пры гэтым для кра?ны характэрныя эканам?чныя кантрасты: гарады ? прыбярэжныя раёны значна больш заможныя ? пара?нанн? з сельск?м? ? ?нутраным? раёнам?.

70 % энергетычнага балансу кра?ны прыходз?цца на каменны вугаль. На К?тай прыходз?цца палова сусветнай здабычы ? спажывання гэтага не самага экалаг?чнага пал?ва. У 2013 годзе, абышо?шы ЗША, К?тай ста? найбуйнейшым ?мпарцёрам нафты ? свеце. Да 2020 года ? планах выйсц? на ?зровень здабычы ? дыяпазоне ад 60 млрд да 100 млрд кубаметра? сланцавага газу штогод ^[11] . На рацэ Янцзы створаны каскад з наймагутнейшых ГЭС у свеце, буда?н?цтва працягваецца. У 2018 К?тай ме? 174 ГВт магутнасця? сонечнай энергетык? (40 % сусветнай) ? найбуйнейшы ? свеце ветрапарк.

У 2017 ? К?та? было выраблена 29 млн а?тамаб?ля?, што склала 30 % ад сусветнай вытворчасц?. У 2018 К?тай выпусц?? палову ?с?х новых электрамаб?ля? у свеце (BEV and PHEV). К?тайск?я кампан?? ? Huawei (найбуйнейшая кампан?я ? гал?не электрон?к? пасля Apple), Xiaomi , Oppo, Vivo, OnePlus ? кантралююць 40 % сустветнага рынку смартфона?. К?тай плануе давесц? вытворчасць айчынных прамысловых робата? да 100 000 у 2020 годзе.

У 2017 у сферы турызму было створана 11 % к?тайскага ВУП (нам?нал) ? 1,35 трлн даляра?. У сектары прама ? ?скосна занята 28 млн чалавек. Найбольшае значэнне мае ?нутраны турызм (5 млрд паездак), у знешн?м К?тай уваходз?ць у сусветныя л?дары.

З пачатку XXI ст. порт Чжо?шань у горадзе Н?нба прав?нцы? Чжэцзян (Усходн? К?тай) па грузаабароце заня? першае месца ? свеце ^[12] .

Культура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Культура К?тая ? адна з самых старажытных ? самабытных ? свеце. Культура К?тая аказала вял?к? ?плы? спачатку на разв?ццё культуры шматл?к?х суседн?х народа?, як?я засялял? шырок?я тэрыторы? найпозн?х Мангол??, Тыбету, ?ндак?тая, Карэ? ? Япон??.

Энерг?я ≪ц?≫ [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

К?тайская ф?ласофская канцэпцыя касм?чнай ц?, або энерг?? (с?лы), якая пран?зае Сусвет, разв?лася ? эпох? Шан ? Чжоу. К?тайцы вераць у тое, што ц? спарадз?ла космас ? Зямлю ? два пачатк? ? ≪адмо?ны≫ ? ≪стано?чы≫ прынцыпы ?нь ? ян, як?я спарадз?л? ? сваю чаргу ?сё астатняе (≪цемру рэча?≫). Кожнае ф?з?чнае змяненне, тое, што адбываецца ? свеце, к?тайцы л?чаць вын?кам дзеяння ц?. Асабл?выя методык?, прызначаныя для рэгулявання руху ц? ? арган?зме з мэтай агульнага аздара?лення ? нават здабыцця паранармальных здольнасцей, называюцца ц?гун (л?тар. ≪Праца з ц?≫).

Фэншуй [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

К?тайская геамантыка, або фэншуй (≪вецер ? вада≫) грунтуецца на ?дэях касм?чнай энерг?? ц?. Напрыклад, прав?льная план?ро?ка дома, размяшчэнне дзвярэй ?плывае на цыркулюючую ? памяшканн? энерг?ю ц? ? адпаведна на дабрабыт яго насельн?ка?.

Кал?граф?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Кал?граф?я вывела звычайнае к?тайскае п?сьмо на ?зровень мастацкай формы мастацтва ? традыцыйна прыра?но?ваецца да жывап?су ? паэз??, як метад самавыя?лення. Пакольк? ?ерагл?ф?чныя малюнк? абмежаваныя невял?кай колькасцю чорт (л?н?й), ?ндыв?дуальны стыль мастака вызначаюць ?х та?шчыня, вугал выг?бу ? дынам?зм, як? надаецца малюнкам. Эксперты ацэньваюць збалансаванасць ? прапарцыянальнасць л?н?й, кампаз?цыйную пабудову ?ерогл?фа? ? ?х цэласнасць ? гарман?чнасць.

Асно?ныя элементы кал?граф??, як?я к?тайцы называюць ≪чатырма скарбам? веды≫ ? гэта туш, камень (тушачн?ца), пэндзаль ? папера.

Фарфор [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Нягледзячы на тое што керам?ка ? К?та? вядомая спрадвеку, тольк? ? бронзавым веку (1500?400 гг. да н. э.) к?тайцы навучыл?ся атрымл?ваць асабл?ва трывалыя кле? ? раб?ць печы для высокатэмпературнага абпалу, як?я дазвол?л? ?м вырабляць больш трывалы, часам пал?ваны гл?няны посуд. Сапра?дны ж фарфор з’яв??ся тольк? ? эпоху Суй. Больш тонк?, чым керам?ка, сапра?дны фарфор ро?ны ? пал?раваны. Пры ?дары па парцалянавыя вырабы яно гучыць. Тонк? фарфор здаецца празрыстым.

Кунг-фу [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

К?тайск?я баявыя мастацтва на захадзе звычайна асацыююцца з кунг-фу, або гун-фу. Гун-фу у перакладзе з к?тайскага азначае ≪майстэрства≫ або ≪рупл?вая праца≫ ? можа прымяняцца як пры ап?санн? дасягнення? змагара, так ? кал?графа або п?ян?ста.

К?тайская кухня [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Рыс за?сёды ме? вял?кае значэнне для к?тайца? ? ? як асно?ны харчовы прадукт, ? як тэхн?чная культура. Л?чыцца, што традыцыя культывавання рысу ? Па?днёвым К?та? зарадз?лася каля 10000 гадо? да н. э., хоць метад будовы зал??ных палё?, як? патрабуе маштабных ?рыгацыйных работ, дасягну? дасканаласц? па сканчэнн? тысяч гадо?. Сёння рыс вырошчваецца ? К?та? амаль па?сюдна. К?тайск? мал складае 35 % сусветнай прадукцы?.

Культурныя ? г?старычныя помн?к? К?тая [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Вял?кая К?тайская сцяна [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Вял?кая сцяна, або, як яе называюць к?тайцы, До?гая сцяна, працягнулася на 8851,8 км праз увесь Па?ночны К?тай. З гэтага 6260 км сцены складаюцца з цаглянага мура, 2232,5 км ? з натуральнага горнага мас?ва. Каля 360 км наогул з’я?ляюцца не сцяной, а запо?неным? вадой равам? ^[13] . Збудаванне сцены пачалося ? IV?III ст. да н. э., кал? асобныя к?тайск?я дзяржавы вымушаны был? ствараць абарончыя збудаванн? ад набега? качавых народа? Цэнтральнай Аз??.

Пасля аб’яднання К?тая пад уладай дынасты? Цынь ? 221 г. да н. э. ?мператар Шы Хуандз? загада? злучыць шэраг абарончых л?н?й у адз?ную сцяну. Пры наступнай дынасты? ? Хань ? буда?н?чыя працы на Вял?кай сцяне працягвал?ся ? был? завершаны ? III ст. н. э. У цяперашн? час у сваёй заходняй частцы Вял?кая сцяна захо?вае першапачатковую форму, ва ?сходняй жа частцы моцна разбурана ? месцам? ?я?ляе тольк? земляны вал. У захаваных частках сцяна мае шырыню каля 9 м ? на вяршын? каля 6 м, вышыня сцяны дасягае 10 м. Прыкладна праз кожныя 200 м ? чатырохвугольныя вартавыя вежы, а з вонкавага боку сцяны ? высок?я абарончыя зубцы з адтул?нам?-амбразурам?. Верхняя плоскасць сцяны, замощенная пл?там?, некал? ?я?ляла сабой шырокую абароненую дарогу, па якой магл? хутка перасо?вацца во?нск?я частк? ? абозы. У цяперашн? час некаторыя ?частк? гэтай плоскасц? заасфальтаваныя ? выкарысто?ваюцца як а?тамаб?льныя дарог?. Сцяна праходз?ць гало?ным чынам па гарыстым месцам, па?тараючы выг?бы рэльефу ? арган?чна ?п?сваючыся ? навакольны пейзаж.

?мператарск? палац [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У самым цэнтры Пек?на знаходз?цца ?мператарск? палац, вядомы таксама як Забаронены горад, бо на працягу 500 гадо? яго г?сторы? тут мог жыць тольк? ?мператар ? яго сям’я, а прыдворныя, чыно?н?к? ? ?се астатн?я жыл? за яго сценам?, ? да 1925 простым смяротным ?ваход сюды бы? забаронены. Занесены ЮНЕСКА ? сп?с сусветнай спадчыны чалавецтва ? 1987 годзе. Пабудаваны ? 1406?1420 г., рэз?дэнцыя 24 к?тайск?х ?мператара?. Агульная плошча ? 720 тыс. кв. м, у ?м знаходз?цца 9999 пакоя?. Ён акружаны сцяной да?жынёй 3400 м ? ровам з вадой, якая называецца ≪Залатая вада≫. Комплекс падзелены на Унутраны палац ? Знешн? палац. Асно?ныя памяшкання Зьнешняга палаца, дзе ?мператар выконва? свае дзяржа?ныя функцы? ? зала Вярхо?най гармон??, По?най гармон?? ? Захавання гармон??. Ва Унутраным палацы знаходз?л?ся жылыя памяшканн?, дзе жыл?, гулял?, пакланял?ся Багам ?мператар, ?мператрыцы, наложн?цы, прынцы ? прынцэсы. Асно?ныя памяшканн? гэтай частк? Забароненага горада ? залы Нябеснай чысц?н?, Аб’яднання ? свету, Зямнога спакою. Тут жа знаходзяцца тры ?мператарск?х сады ? да?галецця, дабрын? ? спакою ? ?мператарск? сад.

Ма?залей ?мператара Цынь Шы Хуандз? ? ≪тэракотавая арм?я≫ [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Горад С?янь, прав?нцыя Шэньс?, уключаны ? сп?с ЮНЕСКА ? 1987 годзе. Знаходз?цца за 35 км ад горада С?яня, пабудаваны ? 221?210 гг. да н. э. для першага ?мператара аб’яднанага К?тая. На яго буда?н?цтве был? занятыя 700 тыс. рабочых. У падземным палацы размяшчаецца больш за 400 пахавання?, яго плошча ? больш за 56,25 кв. км. Гало?нае экспанаты комплексу ? тэракотавая арм?я, выпадкова выя?леная мясцовым? сялянам? ? 1974 годзе. У трох скляпен?стых падземных камерах знаходзяцца ? агульнай складанасц? ф?гуры каля 7400 салдат ? коней ? 90 ваенных калясн?ц ? практычна ?ся ?мператарская арм?я. Ф?гуры выкананыя ? по?ны рост, ?х вышыня 1,8 м, твар кожнага салдата ун?кальны.

К?тайск?я вынаходк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Друкаваныя кн?г?, фарфор, шо?к, люстэрк?, парасоны ? папяровыя зме? ? гэта тольк? малая доля тых прадмета? нашай штодзённасц?, як?я был? вынайдзены к?тайцам? ? як?м? людз? карыстаюцца ? па гэты дзень ва ?с?м свеце. Характэрна, што к?тайцы распрацавал? тэхналог?ю вытворчасц? фарфору за тысячу гадо? да е?рапейца?. А два самых вядомых к?тайск?х вынаходк? з’яв?л?ся дзякуючы ф?ласоф??. У пошуках эл?кс?ра не?м?ручасц? даоск?я алх?м?к? выпадкова вывел? формулу пораху, а магн?тны компас бы? створаны на аснове ?нструмента, ужывальнага для геаманты? ? фэншуй.

К?тайская астралог?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Кожны год асацыюецца з адным з 12 жывёл, як?я маюць асабл?вы с?мвал ? складн?ка? па?таральны астралаг?чны цыкл. Напярэдадн? Новага года ? к?тайца? прынята казаць, напрыклад, аб прыходзе ≪года сабак?≫. У к?тайскай астралог?? чалавеку, народжанаму пад знакам пэ?най жывёлы, прып?сваюцца асабл?васц?, уласц?выя гэтай жывёле. У гонар К?тая бы? названы астэро?д (139) Жуйхуа, адкрыты 10 кастрычн?ка 1874 года канада-амерыканск?м астраномам Джэймсам Уотсанам ? Пек?не. У перакладзе з к?тайскай назву астэро?да азначае ≪Зорка шчасця К?тая≫.

Кн?гадрукаванне [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Вынаходн?цтва рухомага шрыфта не аказала значнага ?плыву на к?тайскае таварыства, ? большасць друкаро? працягвал? выкарысто?ваць ранейшыя формы. У Е?ропе вынаходн?цтва рухомага шрыфта зраб?ла рэвалюцыю. Апераваць 30 друкаваным? формам? лац?нскага алфав?ту прасцей, чым 3000 ? больш для ?ерогл?фа?, як?я выкарысто?ваюцца пры выпуску к?тайскай газеты. Выкананне адб?тка? ?ерогл?фа? на адной друкаванай форме патрабуе нашмат больш выс?лка? ? выдатка?.

?ерогл?фы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

К?тайск?я ?ерогл?фы могуць складацца з п?ктаграф?чных, ?дэаграф?чных ? фанетычных элемента?. Радыкал (або ключ) ? элемент, як? п?шацца злева ц? наверсе ?ерогл?фа, ? ключ да закладзенага ? ?м сэнсе. Ключы могуць быць як фанетычным? элементам?, так ? сэнсавым?. Напрыклад, у ?ерогл?фе ? (ма), як? абазначае пытальную часц?цу агульнага пытання, ?ерогл?ф ? (ма, ≪конь≫), з’я?ляецца фанетыкам. Таксама ? ?ерогл?фе 好, якая пазначае ≪добра≫ ? прама?ляюць як ≪h?o≫ ^[14] , радыкал ≪жанчына≫ 女 спалучаецца з ?ншым сэнсавым элементам ≪дз?ця≫ 子. ?дэя ?ерогл?фа, так?м чынам, заключаецца ? тым, што ≪жанчына≫ ? ≪дз?ця≫ ? сям’? ? гэта добра, на шчасце. З няда?няга часу к?тайцы перайшл? на спрошчаныя ?ерогл?фы, што прыкметна палегчыла навучанне к?тайскай мовы.

Навука [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

К?тайская акадэм?я навук (КАН) займаецца разв?ццём матэматык?, ф?з?к?, х?м??, медыцыны, навук аб зямл?, ?нфармацыйным? тэхналог?ям?, б?ятэхналог?ям? ? ?нш. К?тайская ?нжынерная акадэм?я (К?А) займаецца машынабудаваннем, металург?яй, буда?н?цтвам, сельскай гаспадаркай, лёгкай ? цяжкай прамысловасцю, транспартам. К?тайская акадэм?я грамадск?х навук (КАГН) адпаведна сканцэнтравана на эканом?цы, г?сторы?, ф?ласоф??, праве, м?жнародных аднос?нах, сацыялог??. Чакаецца, што ? 2013 годзе па колькасц? запатэнтаваных вынаходства?, ?ндэксах цытуемасц? ? л?ку публ?кацый К?тай абм?не Япон?ю, выйша?шы на другое месца ? свеце пасля ЗША ^[15] .

Спорт [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

К?тай валодае адной з найстарэйшых спарты?ных культур у свеце. ?снуюць сведчанн? аб тым, што ? К?та? яшчэ ? старажытныя часы гулял? ? нейкую гульню з скураным мячом, накшталт сучаснага футбола. Акрамя футбола, самым? папулярным? спарты?ным? спаборн?цтвам? ? кра?не з’я?ляюцца ваенныя мастацтвы, кулявая стральба, настольны тэн?с, спарты?ная г?мнастыка ? скачк? на батуце, цяжкая атлетыка, бадм?нтон, лёгкая атлетыка, плаванне, шорт трэк, ф?гурнае катанне, канькабежны спорт, баскетбол ? б?льярд. Ф?з?чная падрыхто?ка шырока распа?сюджаная ? к?тайскай культуры. Найбуйнейшы выдавец спарты?най л?таратуры ? кра?не China Sports Publications Corporation выпускае мноства спарты?ных кн?г, газет ? часоп?са?. Замест СССР КНР стала новай сусветнай спарты?най дзяржавай, якая практычна на ро?ных змагаецца з ЗША за медал? на Ал?мп?ядах ? чэмп?янатах свету па шэрагу в?да? спорту. Летн?я Ал?мп?йск?я гульн? 2008 года праводз?л?ся таксама ? К?та? ? у Пек?не. КНР на ?х атрымала перакана?чую перамогу ? неаф?цыйным агульнакамандным зал?ку. Пек?н бы? абраны асно?ным горадам Ал?мп?яды рашэннем журы М?жнароднага ал?мп?йскага кам?тэта 13 л?пеня 2001 года. Аф?цыйны лагатып летн?х Ал?мп?йск?х гульня? 2008 года ? ≪Танцуючы Пек?н≫. Тал?сманы ? пяць цацак Фува, кожная з як?х ?васабляла колер ал?мп?йск?х кольца?. Слоган Ал?мп?яды ? ≪Адз?н свет, адна мара≫. Спартсмены спаборн?чал? ? 28 в?дах спорту. З 2004 года ? Шанха? на трасе ≪Шанхай ?нтэрнэшнл≫ праводз?цца гонка ≪Гран-пры К?тая≫ у класе ≪Формула-1≫.

Гл. таксама [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• К?тайск? каляндар
• Апошняе к?тайскае папярэджанне

Крын?цы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• К?тай // Беларуская энцыклапедыя : У 18 т. Т. 8: Канто ? Кул? / Рэдкал.: Г. П. Пашко? ? ?нш. ? Мн.  : БелЭн , 1999. ? Т. 8. ? С. 297?310. ? 10 000 экз.  ? ISBN 985-11-0035-8 . ? ISBN 985-11-0144-3 (т. 8).
• Геаграф?я мацерыко? ? кра?н: вучэб. дапам. для 9-га кл. устано? агул. сярэд. адукацы? з беларус. мовай навучання / Н. У. Навуменка, М. Л. Страха; пад рэд. Н. У. Навуменка; пер. з рус. мовы М. Л. Страх?. ? 2-е выд., перапрац. ? М?нск: Нар. асвета, 2011. ISBN 978-985-03-1594-6 .