Х??м?я
(
араб.
??????
) ? адна з найважнейшых гал?н
прыродазна?ства
, навука пра
рэчывы
, ?х уласц?васц?, саста? ? структуру, а таксама ?х пера?тварэнн? ? вын?ку
х?м?чных рэакцый
[1]
. Пакольк? ?се рэчывы складаюцца з
атама?
, як?я дзякуючы
х?м?чным сувязям
здольныя фарм?раваць
малекулы
, то х?м?я займаецца ? асно?ным вывучэннем узаемадзеяння? пам?ж атамам? ? малекулам?, атрыманым? ? вын?ку так?х узаемадзеяння?. Прадметам х?м?? з’я?ляецца
х?м?чныя элементы
? ?х злучэнн?, а таксама заканамернасц?, як?м падпарадко?ваюцца розныя
х?м?чныя рэакцы?
. Х?м?я мае шмат агульнага з
ф?з?кай
?
б?ялог?яй
, па сутнасц? мяжа пам?ж ?м? ?мо?ная. Х?м?ю часам называюць ≪цэнтральнай навукай≫, таму што яна злучае ф?з?ку з ?ншым? натуральным? навукам?, як то
геалог?я
? б?ялог?я
[2]
[3]
.
Усе рэчывы падзяляюцца на
неарган?чныя
?
арган?чныя
, ? вывучаюцца, адпаведна,
неарган?чнай
?
арган?чнай
х?м?яй.
Сучасная х?м?я з’я?ляецца адной з самых шырок?х дысцыпл?н сярод ус?х натуральных навук.
Этымалог?я
слова з’я?ляецца давол? спрэчнай. Генез?с слова можна аднесц? да пэ?най практык?, вядомай як
алх?м?я
, якая практыкуецца на працягу некальк?х тысячагоддзя? у розных частках свету, асабл?ва на
Бл?зк?м Усходзе
. Алх?м?я ? сваю чаргу пайшла, як мяркуюць, пайшла ад ег?пецкага
хем?
?
чорны
, адкуль таксама грэчаская назва Ег?пта, чарназёму ? св?нцу ? ≪чорная зямля≫; ?ншыя магчымыя варыянты: ст.-грэч. Χυμο? ? сок, эсэнцыя, в?льгаць, смак.
Зародк? х?м?? ?зн?кл? яшчэ з часо? з’я?лення
чалавека разумнага
. Пакольк? чалавек за?сёды так ц? ?накш ме? справу з х?м?чным? рэчывам?, то яго першыя эксперыменты з
агнём
, апрацо?кай шкур, гатаваннем ежы можна назваць зачаткам? практычнай х?м??. Паступова практычныя веды назапашвал?ся, ? ? самым пачатку разв?цця цыв?л?зацы? людз? ?мел? раб?ць некаторыя
фарбы
,
эмал?
,
атруты
?
лек?
. Спачатку чалавек выкарысто?ва? б?ялаг?чныя працэсы, як то
зак?санне
,
гн?енне
, але з засваеннем агню пача? выкарысто?ваць працэсы
гарэння
, спякання, спла?ленне. Выкарысто?вал?ся ак?сляльна-адна?ленчыя рэакцы?, як? не наз?раюцца ? жывой прыродзе, як то адна?ленне
метала?
з ?хн?х злучэння?.
Так?я рамёствы, як то
металург?я
,
ганчарства
,
шкларобства
,
фарбаванне
,
парфумерыя
,
касметыка
дасягнул? значнага разв?цця яшчэ да пачатку нашай эры. Напрыклад, саста? сучаснага бутэлькавага
шкла
практычна не адрозн?ваецца ад саставу шкла, ужывальнага ?
4000 годзе да н.э.
у
Ег?пце
. ? хаця х?м?чныя веды старанна хавал?ся жрацам? ад непасвячоных, яны ?сё ро?на павольна пран?кал? ? ?ншыя кра?ны. Да е?рапейца? х?м?чная навука трап?ла гало?ным чынам ад
араба?
пасля заваявання ?м?
?спан??
?
711
годзе. Яны называл? гэтую навуку ≪алх?м?яй≫, ад ?х гэта назва распа?сюдз?лася ? ? астатняй
Е?ропе
.
Вядома, што ? Ег?пце ?жо ?
3000 годзе да н.э.
людз? был? здольныя атрымл?ваць
медзь
з яе злучэння?, выкарысто?ваючы
дра?няны вугаль
у якасц? адна?ляльн?ка, а таксама атрымл?вал?
серабра
?
волава
. Паступова ? Ег?пце ?
Месапатам??
была разв?та вытворчасць
бронзы
, а ? па?ночных кра?нах ?
жалеза
. Раб?л?ся таксама тэарэтычныя знаходк?, як то ?
К?та?
з
XXII стагоддзя да н.э.
?снавала тэорыя аб асно?ных элементах. У Месапатам?? ?зн?кла ?дэя аб супрацьлегласцях, з як?х пабудаваны свет, як то агонь?вада, цяпло?холад, сухасць?в?льготнасць ? гэтак далей.
У
V стагоддз? да н.э.
у
Старажытнай Грэцы?
Ле?к?п
?
Дэмакрыт
разв?л? тэорыю аб будове рэчыва з атама?. Па аналог?? з будовай п?сьма яны заключыл?, што як гаворка дзел?цца на
словы
, а словы складаюцца з
л?тар
, так ? ?се рэчывы складаюцца з пэ?ных злучэння?, гэта значыць малекул, як?я ? сваю чаргу складаюцца з непадзельных элемента?, гэта значыць атама?.
У
V стагоддз? да н.э.
Эмпедокл
прапанава? л?чыць асно?ным? элементам? Ваду, Агонь, Паветра ? Зямлю. У
IV стагоддз? да н.э.
Платон
разв?? вучэнне Эмпедокла, прысво??шы кожнаму з гэтых элемента? свой колер ? прав?льную прасторавую ф?гуру атама, якая вызначае яго ?ласц?васц?. На думку Платона, менав?та з камб?нацый гэтых ≪цагл?нак≫ ? бы? пабудаваны ?весь матэрыяльны свет. Вучэнне аб чатырох, як?я ператвараюцца адз?н у аднаго, было ?наследавана
Арыстоцелем
.
Адной з важнейшых вех на шляху стана?лення х?м?? з’яв?лася адкрыццё
Д. I. Мендзялеевым
перыядычнага закону элемента?, як? ста? асновай х?м?чнай с?стэматык?, разв?цця вучэння аб будове рэчыва ? стварэння тэоры? х?м?чных працэса?. Вял?кае значэнне для паглыблення ?я?лення? аб прыродзе х?м?чных ператварэння? мела ?х энергетычнае, дакладней тэрмадынам?чнае, ап?санне. Менав?та
тэрмадынам?ка
?несла ? х?м?ю ?я?ленне аб колькаснай меры к?равання ? глыб?н? х?м?чных працэса?,
Паспяхова спра?ляючыся з задачай колькаснага ап?сання х?м?чных ператварэння?, тэрмадынам?ка не ?скрывае ?х прычынна-вын?ковай сувяз?. Таму на прынцыпова новай аснове наспела неабходнасць стварэння тэарэтычнага фундаменту х?м?? ? квантавай механ?к?. Так узн?кла вучэнне аб будове рэчыва, х?м?чнай сувяз? ? валентнасц?, якое ? ?снуючым выглядзе адыгрывае важную ролю ? разуменн? х?м?чнай формы руху.
Х?м?я ? адна са старажытных навук, якая у сучасным грамадстве ?сё больш змыкаецца з
ф?з?кай
?, абап?раючыся на матэматыку ? выл?чальную тэхн?ку, паскораным? тэмпам? пран?кае ? розныя гал?ны вытворчасц?.
Падзяляецца на
арган?чную х?м?ю
?
неарган?чную х?м?ю
. На стыку гэтых навук разв?ваюцца
х?м?я комплексных злучэння?
?
х?м?я элементаарган?чных злучэння?
. Тлумачэннем сутнасц? х?м?чных з’я? ? ?стана?леннем ?х агульных заканамернасцей займаецца
ф?з?чная х?м?я
, шэраг раздзела? якой, звязаных з вывучэннем асабл?васцей працякання х?м?чных працэса? пад уплывам розных фактара?, вылучыл?ся ? асобныя навук?, напрыклад,
механах?м?я
,
радыяцыйная х?м?я
,
фотах?м?я
? ?нш. Метады ?дэнтыф?кацы? рэчыва?, што спалучаюць х?м?чныя падыходы з ф?з?чным? метадам?, вывучае
анал?тычная х?м?я
.
Разв?ццё спецыяльных метада? у
20 стагоддз?
садзейн?чала стана?ленню ? разв?ццю нанах?м??, аб’екты даследавання якой ? часц?нк? памерам некальк?
нанаметра?
. Тэарэтычныя асновы сучасных вытворчасцей вывучае
х?м?чная тэхналог?я
.
На стыку х?м?? з ?ншым? прыродазна?чым? навукам? ?нтэнс??на разв?ваюцца
аграх?м?я
,
б?ях?м?я
,
геах?м?я
,
квантавая х?м?я
,
х?м?чная ф?з?ка
? ?ншыя.
Зноск?
- ↑
Chemistry
(англ.)
- ↑
Theodore L. Brown, H. Eugene Lemay, Bruce Edward Bursten, H. Lemay. ≪Chemistry: The Central Science≫. Prentice Hall; 8 edition (1999). pp 3-4.
ISBN 0-13-010310-1
- ↑
Carsten Reinhardt. ≪Chemical Sciences in the 20th Century: Bridging Boundaries≫. Wiley-VCH, 2001. pp. 1-2.
ISBN 3-527-30271-9
- Нов?ка?, Г. I.,
Жарск?, ?. М.
Асновы агульнай х?м??. ? Мн.: Выш. шк., 1995. ? 656 с.: ?л.
ISBN 985-06-0046-2
.
- Беларуская энцыклапедыя
: У 18 т. Т. 17: Хв?няв?чы ? Шчытн? / Рэдкал.:
Г. П. Пашко?
? ?нш. ?
Мн.
:
БелЭн
, 2003. ? Т. 17. ? 512 с. ?
10 000 экз.
?
ISBN 985-11-0035-8
. ?
ISBN 985-11-0279-2
(т. 17).
- Х?м?чны сло?н?к навучэнца: дапаможн?к для вучня? / Б. Качарг?н, В. Макарэ?ск?, Л. Гарнастаева, В. Аранская. ? Мн.: Народная асвета, 2004. ? 287 с.: ?л.
ISBN 985-12-0631-8
- Atkins, P.W.
Galileo’s Finger
(
Oxford University Press
)
ISBN 0-19-860941-8
- Atkins, P.W.
Atkins' Molecules
(Cambridge University Press)
ISBN 0-521-82397-8
- Kean, Sam.
The Disappearing Spoon ? and other true tales from the Periodic Table
(Black Swan) London, 2010
ISBN 978-0-552-77750-6
- Levi, Primo
The Periodic Table
(Penguin Books) [1975] translated from the Italian by Raymond Rosenthal (1984)
ISBN 978-0-14-139944-7
- Stwertka, A.
A Guide to the Elements
(Oxford University Press)
ISBN 0-19-515027-9
|
---|
|
Асно?ныя раздзелы
| |
---|
?ншыя раздзелы
| |
---|
Прыкладная х?м?я
| |
---|
Звязаныя навук?
| |
---|
Гл. таксама
| |
---|
|