Касм?чны апарат (КА
) ? агульная назва тэхн?чных прылад, як?я выкарысто?ваюцца для выканання разнастайных задач у
касм?чнай прасторы
, а таксама правядзення даследчых ? ?ншага роду работ на паверхн? розных нябесных тэл. Сродкам? даста?к? касм?чных апарата? на арб?ту служаць
ракеты-носьб?ты
або
самалёты
.
Касм?чны апарат, адной з асно?ных задач якога з'я?ляецца транспарц?ро?ка людзей або абсталявання ? верхняй частцы зямной атмасферы ? так званым, бл?зк?м космасе, называюць касм?чным караблём (КК) або касм?чным лятальным апаратам (КЛА)
[1]
[2]
..
Гал?ны выкарыстання касм?чных апарата? абумо?л?ваюць ?х падзел па наступных групах:
Прынята адрозн?ваць а?таматычныя спадарожн?к? (ШСЗ) Зямл? ? п?латуемыя касм?чныя апараты. Да п?латаваных касм?чных апарата?, у прыватнасц? адносяць усе в?ды п?латуемых касм?чных караблё? (КК) ? арб?тальных касм?чных станцый (АС). (Нягледзячы на ??тое, што сучасныя арб?тальныя станцы? здзяйсняюць свой палёт у вобласц? бл?зкага космасу, ? фармальна могуць называцца ≪Касм?чным? лятальным? апаратам?≫, ?х называюць ≪касм?чным? апаратам?≫.)
Назва ≪Касм?чны лятальны апарат≫ часам таксама выкарысто?ваецца для абазначэння акты?ных (гэта значыць тых, як?я мане?руюць) ШСВ, з мэтай падкрэсл?вання ?х адрознення? ад пас??ных спадарожн?ка?. У большасц? ж выпадка? значэнн? тэрм?на? ≪Касм?чны лятальны апарат≫ ? ≪Касм?чны апарат≫ с?нан?м?чныя ? ?заемазаменныя.
У акты?на даследуюцца ? апошн? час праектах стварэння арб?тальных-г?пергукавых лятальных апарата? як частак ав?яцыйна-касм?чных с?стэм (АКС) часта выкарысто?ваюць яшчэ назвы паветрана-касм?чны апарат (ПКА), пазначаючы касмаплан ? касмалёты АКС, прызначаныя для выканання к?раванага палёту, як у беспаветранай касм?чнай прасторы, так ? ? шчыльнай
атмасферы Зямл?
.
У той час як кра?н, як?я маюць ШСВ ? некальк? дзясятка?, найбольш складаныя тэхналог?? а?таматычных вяртаюцца ? м?жпланетных КА асво?л? ?сяго некальк? кра?н ?
СССР
/
Рас?я
,
ЗША
,
К?тай
,
Япон?я
,
?ндыя
,
Е?ропа
/ESA. П?латуемыя КК маюць тольк? першыя тры з ?х (акрамя таго, Япон?я ? Е?ропа маюць КА, наведвальныя людзьм? на арб?це, у выглядзе модуля? ? грузав?ко?
МКС
). Таксама тольк? першыя тры з ?х маюць тэхналог?? перахопу ШСВ на арб?це (хоць Япон?я ? Е?ропа бл?зк?я да яе з прычыны правядзення стыковак).
У 2005 годзе адбылося 55 запуска? касм?чных апарата? (сам?х апарата? было больш, так як за адз?н запуск можа выводз?цца некальк? апарата?).
Па рэжыму працы адрозн?ваюць наступныя тыпы касм?чных апарата?
[3]
:
- штучныя спадарожн?к? Зямл?
? агульная назва ?с?х апарата? як?я знаходзяцца на
геацэнтрычнай арб?це
, то ёсць як?я круцяцца вакол Зямл?
- а?таматычныя м?жпланетныя станцы? (касм?чныя зонды) ? апараты, як?я ажыцця?ляюць пералёт пам?ж Зямлёй ? ?ншым? касм?чным? целам? Сонечнай с?стэмы; пры гэтым яны могуць, як выходз?ць на арб?ту вакол вывучаемай цела, так ? даследаваць ?х з пралётных траекторый, некаторыя апараты пасля гэтага нак?ро?ваюцца за межы Сонечнай с?стэмы
- касм?чныя карабл?, а?таматычныя або п?латуемыя ? выкарысто?ваюцца для даста?к? груза? ? чалавека на арб?ту Зямл?; ?снуюць планы палёта? на арб?ты ?ншых планет
- арб?тальныя станцы? ? апараты прызначаныя для до?гачасовага знаходжання ? працы людзей на арб?це Зямл?
- спушчальныя апараты ? выкарысто?ваюцца для даста?к? людзей ? матэрыяла? з арб?ты вакол планеты або м?жпланетнай траекторы? на паверхню планеты
- планетаходы ? а?таматычныя лабараторныя комплексы або транспартныя сродк?, для перамяшчэння па паверхн? планеты ? ?ншага нябеснага цела
Па ная?насц? функцы? вяртання:
- Тыя, як?я вяртаюцца ? прадугледжваюць вяртання людзей ? матэрыяла? на Зямлю, ажыцця?ляючы мяккую альбо жорсткую пасадку
- Тыя, як?я не вяртаюцца ? пры выпрацо?цы рэсурсу звычайна сыходзяць з арб?ты ? згараюць у атмасферы
Па выконваемых функцый вылучаюць наступныя класы:
- метэаралаг?чныя
- нав?гацыйныя
- спадарожн?к? сувяз?, тэлевяшчання, тэлекамун?кацыйныя спадарожн?к?
- навукова-даследчыя
- геаф?з?чныя
- геадэз?чныя
- астранам?чныя
- дыстанцыйнага зандз?равання Зямл?
- выведвальныя ? ваенныя спадарожн?к?
- ?ншыя
Мног?я касм?чныя апараты выконваюць адразу некальк? функцый.
Таксама па масавых характарыстыках:
- фемта?да 100 г
- п?ка?да 1 кг
- нана?1-10 кг
- м?кра?10-100 кг
- м?н??100-500 кг
- малыя ? 500?1000 кг
- вял?к?я ? больш за 1000 кг
-
П?латуемы касм?чны апарат, касм?чны карабель Саюз, з членам? эк?пажа МКС на борце
-
А?таматычная абсерваторыя ≪
Хабл
≫ на арб?це вакол Зямл?
-
А?таматычны касм?чны апарат ≪
Кас?н?-Гюйгенс
≫, як? даследуе планету
Сатурн
, кольцы ? яго спадарожн?к?
(малюнак мастака)
-
Шатл ≪Дыскаверы≫, як? сфатаграфавал? з М?жнароднай касм?чнай станцы?..
У агульным выпадку, у палёце касм?чнага апарата вылучаюцца ?частак вывядзення, участак арб?тальнага палёту ? ?частак пасадк?. На ?частку вывядзення касм?чны апарат пав?нен набыць неабходную касм?чную хуткасць у зададзеным к?рунку. Арб?тальны ?частак характарызуецца ?нерцыйных рухам апарата ? адпаведнасц? з законам?
нябеснай механ?к?
. Пасадкавы ?частак закл?каны пагас?ць хуткасць апарата, як? вяртаецца, да дапушчальнай пасадачнай хуткасц?.
Касм?чны карабель ?
п?латуемы касм?чны апарат
, прызначаны для даста?к? аднаго або некальк?х чалавек у касм?чную прастору, выканання пэ?ных задач ? бяспечнага вяртання эк?пажа на
Зямлю
.
У сваёй працы ≪Касм?чны карабель≫ (1924)
Канстанц?н Эдуардав?ч Цыялко?ск?
, кажучы аб апараце, прызначаным для палёту чалавека ? космас, у асно?ным, зва? яго ?накш:
нябесны карабель
.
[4]
Адной з асно?ных праблем, як?я стаяць пры канструяванн? гэтага класу касм?чных апарата?, з'я?ляецца стварэнне бяспечнай, надзейнай у выкарыстанн? ? дакладнай с?стэмы вяртання эк?пажа на
зямную
паверхню.
Засваенне касм?чнай прасторы з'я?ляецца адным з гало?ных сюжэта?
навуковай фантастык?
. У прыватнасц?, навуковая фантастыка ап?свае магчымыя тыпы ? класы касм?чных караблё? ? фактычна вылучае г?потэзы аб характары ?х эксплуатацы?. Касм?чныя карабл? для перамяшчэння ?нутры зорнай с?стэмы, у прыватнасц? пам?ж планетам?, называюцца ? некаторых а?тара? планеталётам?. Як прав?ла, яны выкарысто?ваюць рэакты?ную цягу, падобна сучасным касм?чным апаратам. Аднак, у адрозненне ад ?х, навукова-фантастычныя планеталёты (як ? перспекты?ныя) ствараюць рэакты?ную цягу, выкарысто?ваючы тэхналаг?чна больш прагрэс??ныя рухав?к? (у прыватнасц?: ?мпульсныя, ?онныя, ядзерныя, тэрмаядзерныя). Часам так?я карабл? называюцца проста
ракетам?
.
Для перасо?вання? на м?жзорныя ? м?жгалактычныя адлегласц? служаць зоркалёты. Сучасная тэхналог?я не дазваляе ствараць апараты для м?жзоркавых перасо?вання?, як?я валодаюць прымальнай хуткасцю. У навуковай фантастыцы ф?гуруюць як дасветловыя (як?я рухаюцца на дасветловых хуткасцях), так ? звышсветловыя карабл? (як?я рухаюцца з звышсветловай хуткасцю). Дасветловыя зоркалёты могуць выкарысто?ваць у якасц? маршавых рухав?ко? фатонную ?стано?ку. У звышсветловых зоркалётах найбольш часта выкарысто?ваюцца г?пер- (для перамяшчэння ? падпрастору) або варп-рухав?к? (скры?ляюць прастору навакол карабля). Найбольш яскравы прыклад зоркалёта? з г?перрухав?кам? ? зоркалёты ? ф?льме ≪
Зорная брама
≫ ? серыяле ≪Зорная брама SG-1≫ (напрыклад, зямныя карабл? Класа ≪BC-304≫ ≪Дэдал≫). Прыклад зоркалёта? на варп-рухав?ках ? зоркалёты ? серыялах ? ф?льмах Зорны Шлях (напрыклад, усе Энтерпрайз ? класы караблё?, да як?х яны належаць).
Касм?чныя карабл? 1-га пакалення:
- Усход
(
6 палёта?
, праект завершаны)
- Узыход
(
2 палёты
, праект завершаны)
- Меркурый
(
6 палёта?
, праект завершаны)
- Джэм?н?
(
10 палёта?
, праект завершаны)
- Шугуан
(праект спынены)
Касм?чныя карабл? 2-га пакалення:
- Саюз
(
97 палёта?
, 2 катастрофы, 2 авары? без ахвяр (у тым л?ку 1 субарб?тальны палёт),
здзяйсняе палёты
)
- Саюз 7К-Л1
,
касм?чная праграма Зонд
(праект спынены на стады? бесп?лотных лётных выпрабавання?)
- Л3
(праект спынены на стады? бесп?лотных лётных выпрабавання?)
- Апалон
(
12 палёта?
, праект завершаны)
- ТКС (Транспартны карабель забеспячэння)
? (праект спынены на стады? бесп?лотных лётных выпрабавання? з наведванням? карабля людзм? на арб?це пасля стыко?к?)
- Шэньчжоу
(
3 палёты
,
здзяйсняе палёты
)
- Фуджы
(праект спынены)
- OV (В?мана)
(праект у стады? распрацо?к?)
Шматразовыя транспартныя касм?чныя карабл?
Часткова-шматразовыя касм?чныя карабл?:
- Арыён
(праект у стады? распрацо?к?)
- ППТС
з ПТКНП (≪Русь≫) (праект у стады? распрацо?к?)
- ACTS
(праект у стады? распрацо?к?)
- Dragon SpaceX
(праект у стады? распрацо?к?)
Зноск?