Ф??зыка
(ад
па-грэцку
:
φυσικ??
?
φ?σι?
) ? фундамэнтальная
навука
аб
прыродзе
.
Прадметам
ф?зычных дасьледаваньня? ёсьць наз?раныя зьявы
рэча?снасьц?
(≪
фенамены
≫),
мэтаю
? эканомнае ?х ап?саньне праз пабудову адпаведных тэорыя? (асэнсаваньне ≪
наумена?
≫),
мэтадам
? гэтак званы
навуковы мэтад
.
Надзейна ?сталяваным? разьдзелам? ф?зык? ёсьць
тэорыя грав?тацы?
Айнштайна
,
клясычная электрадынам?ка
Макс?эла
,
рэлятыв?сцкая мэхан?ка
,
квантавая ф?зыка
,
ф?зычная к?нэтыка й статыстыка
. Сучасны стан разьв?цьця ф?зык? адкрывае перад
чалавецтвам
нечуваныя магчымасьц? тэхналяг?чнага засваеньня тэарэтычна ?жо засвоеных абсяга?: вядомыя прыклады пэрспэкты?ных дастасаваньня? даюць
ядзерная энэргетыка
,
квантавая ?нфарматыка
,
б?яф?зыка
.
Дасюль застаюцца нявырашаным?, аднак, так?я фундамэнтальныя праблемы, як фенаменаляг?зм
Стандартнай Мадэл?
? тэоры?
элемэнтарных часьц?нак
або непраквантаванасьць
грав?тацы?
; няма паразуменьня ? з ≪па?ф?лязофск?м?≫ пытаньням? кшталту: Што ёсьць
час
? Што ёсьць
розум
?
сьвядомасьць
? Урэшце, чаму гэткай пасьпяховай сталася праграма ф?зычных дасьледаваньня? рэча?снасьц?; чаму
Сусьвет
выглядае
пазнавальным
? Можна спадзявацца, што разьвязаць гэтыя пытаньн? станецца магчымым па стварэньн? гэтак званай ≪
тэоры? ?сяго
≫, гэтае да?няе
idee fix
тэарэтычнай ф?зык?.
Ф?зыка зья?ляецца прадметам, як? вывучае прыроду ? самым агульным сэнсе. Яна вывучае рэчыва ? энэрг?ю, а таксама фундамэнтальныя ?заемадзеяньн? прыроды, к?руючыя рухам матэры?.
Некаторыя заканамернасьц? зья?ляюцца агульным? для ?с?х матэрыяльных сыстэма?, напрыклад, захаваньне энэрг??, ? так?я ?ласьц?васьц? завуць ф?зычным? законам?. Ф?зыку часам завуць ≪фундамэнтальнай навукай≫, пакольк? ?ншыя прыродазна?чыя навук? ап?сваюць тольк? некаторую клясу матэрыяльных сыстэма?, як?я падпарадко?ваюцца законам ф?зык?.
Ф?зыка шчыльна злучаная з матэматыкай: матэматыка падае апарат, з дапамогай якога ф?зычныя законы могуць быць сапра?ды сфармуляваным?. Ф?зычныя тэоры? амаль за?сёды фармулююцца ? выглядзе матэматычных выраза?, прычым выкарысто?ваюцца больш складаныя частк? матэматык?, чым звычайна ? ?ншых навуках. ? наадварот, разьв?цьцё шматл?к?х вобласьця? матэматык? стымулявалася запатрабаваньням? ф?зычных тэорыя?.
Са старажытных часо? людз? спрабавал? зразумець паводз?ны ? ?ласьц?васьц? матэры?: чаму прадметы падаюць на землю, кал? яны губляюць сваю крэпкасьць, чаму розныя матэрыялы маюць розныя ?ласьц?васьц?, ? таму падобнае. Таямн?цаю была ? прырода Сусьвету, менав?та форма Зямл?, паводз?ны ? рух Сонца ? Месяца. Розныя тэоры? спрабавал? растлумачыць гэтыя зьявы, аднак большасьць зь ?х не был? пацьверджаныя экспэрымэнтальна. Аднак па?ставал? асобы, як?я стварал? ? даказвал? свае г?потэзы, як?я ? будучын? стал? асновай ф?зыцы, напрыклад, Арх?мэд, як?я выве? значныя ? дакладныя законы мэхан?к? ? г?драстатык?.
У канцы 16 ст.,
Гал?лео Гал?лей
прадстав?? эсэ як спосабу праверк? ф?зычнай тэоры?, ? ён пасьпяхова распрацава? ? экспэрымэнтальна пацьвердз?? некаторыя законы дынам?к?, менав?та закон ?нэрцы?. У 1687 г. ангельск? навуковец Ньютан апубл?кава? ≪Матэматычныя прынцыпы натуральнай ф?лязоф??≫, у якой зьвернута ?вага да закона? руху, як?я абап?раюцца на клясычную мэхан?ку ? закон сусьветнага прыцягненьня, як? ап?свае адну з чатырох фундамэнтальных с?ла? прыроды ? грав?тацыю. Абедзьве гэтыя тэоры? выведзеныя ? адпаведнасьц? з экспэрымэнтам?. У клясычную мэхан?ку, таксама зраб?л? значныя ?нёск?
Лягранж
, ??льям Гам?льтан ? ?нш., як?я адкрыл? новыя фармулё?к?, прынцыпы ? вын?к?. Законы грав?тацы? ?тварыл? ? разьв?л? астраф?зыку, у якой ап?сваюцца астранам?чныя зьявы.
У 18 ст., тэрмадынам?ка перажыла значныя адкрыцьц?. У 1733 г., Дан??л Бэрнул? скарыста? статыстычныя мэтады клясычнае мэхан?к? ? выкана? тэрмадынам?чныя вын?к?, тым самым пакла?шы пачатак разв?цьця статыстычнай мэхан?цы. У 1798 г.,
Томпсан
прадэманстрава? пера?тварэньн? мэхан?чнай працы ? цяплыню, а ? 1847 г.
Джо?ль
сфармулява?
закон захаваньня энэрг??
.
Электрычнасьць ? магнэтызм был? вывучаныя
Фарадэем
,
Омам
, ? ?ншым? навуко?цам?. У 1855 г.,
Джэймз Макс?эл
аб’ядна? гэтыя дзьве зьявы ? адз?най тэоры? электрамагнэтызму, ап?са?шы ?х ра?наньням?. Гэтая тэорыя выказала здагадку, што сьвятло ?я?ляе сабою электрамагн?тныя хвал?.
У 1895 г.,
В?льгельм Рэнтген
адкры?
рэнтгена?скае выпраменьваньне
, якое валодала высокай частасьцю электрамагн?тнага выпраменьваньня, што паклала зац?ка?ленасьць да вывучэньня радыяакты?насьц?, якая была адкрыта ? 1896 г.
Анры Бэкерэлем
? вывучаная сям’ёй Кюры ? ?ншым?. Гэта заклала асновы новай вобласьц? ? ядзернай ф?зык?.
У 1897 г.,
Томсан
адкры?
электрон
, адз?н з асно?ных носьб?та? зараду часьц?нк?. У 1904 г., прапанава? першую мадэль атама (?снаваньне атама?, вядома з 1808 г., кал? яно было прадказана
Джонам Дальтонам
).
У 1905 г., Айнштайн сфармулява? тэорыю рэляты?насьц? ? ствары? новую рэлятыв?сцкую тэорыю грав?тацы?. Ён бы? адным зь нешматл?к?х навуко?ца?, як?я паклал? пачатак квантавай ф?зыцы.
У 1911 г.,
Эрнэст Рэзэрфорд
правё? шэраг экспэрымэнта? з расьсейваньнем альфа-часьц?нка?, тым самым даказа?шы ?снаваньне кампактнага ядра атама, з дадатна зараджаным
пратонам
. Нэ?тральна зараджаныя часьц?нк? ?
нэ?троны
, был? выя?леныя
Джэймзам Чад??кам
у 1932 г.
Напачатку 20 ст.
Макс Плянк
, Айнштайн,
Н?льс Бор
? ?ншыя растлумачыл? вын?к? экспэрымэнта? квантавых анамал?я?, а затым прадстав?л? канцэпцыю дыскрэтных энэргетычных узро?ня?. У 1925 г.,
Гайзэнбэрг
?
Шрэдынгер
сфармулявал? квантавую мэхан?ку, якая ?ключала раней набытыя веды пра квантавы сьвет ? растлумачыл? вын?к? шматл?к?х экспэрымэнта?. У квантавай мэхан?цы, вын?к? ф?зычных вымярэньня?, падлягаюць законам верагоднасьц?.
Квантавая мэхан?ка таксама распрацавала тэарэтычныя прылады для ф?зык?, якая вывучае ф?зычныя ?ласьц?васьц? цьвёрдых цела? ? вадкасьця?, у тым л?ку так?я зьявы, як крыштал?чная структура, правадз?масьць, звышправоднасьць ? звышцякучасьць. Сярод першапраходца? у гэтай вобласьц? ф?зык? вылучаюць Блоха, як? здоле? растлумачыць паводз?ны электрона? у крыштал?чных структурах.
Падчас Другой сусьветнай вайны, усе ваюючыя бак? ?мкнул?ся да вывучэньня ядзернай ф?зык?, жадаючы зраб?ць атамную бомбу. Нямецк?я намаганьн? не ?вянчал?ся посьпехам, але саюзны Мангэтанск? праект дасягну? мэты. У Амэрыцы ? 1942 г., каманда на чале з
Энрыка Фэрм?
дасягнула першай штучнай ядзернай ланцуговай рэакцы?, а ? 1945 г. першы ядзерны выбух прагрыме? у Нью-Мэксыка.
У сярэдз?не 20 ст. было ап?сана электрамагн?тнае ?заемадзеяньне. Квантавая тэорыя поля паслужыла асновай для сучаснай тэоры? часьц?нка?, якая займаецца вывучэньнем фундамэнтальных с?ла? прыроды ? элемэнтарных часьц?нка?. У трэцяй чвэрц? 20 ст.,
Янг
? М?лс пасьпяхова ап?сал? ?се вядомыя на дадзены момант часьц?нк?.