Франц?шак Багушэв?ч лац. Franci?ak Bahu?evi?
Франц??шак Бэнэды?кт Багушэ?в?ч
Франц?шак Багушэв?ч, 1880-я гг.
Асаб?стыя зьвестк?
Псэ?дан?мы	Мацей Бурачок , Сымон Рэ?ка з-пад Барысава
Нарадз??ся	9 (21) сакав?ка 1840 Сьв?раны , В?ленск? павет , В?ленская губэрня , Расейская ?мпэрыя
Памёр	15 (28) красав?ка 1900 (60 гадо?) Кушляны , Ашмянск? павет , В?ленская губэрня , Расейская ?мпэрыя
Пахаваны	Жупраны
Род	Багушэв?чы
Бацьк?	Каз?мер с. Юзафа Багушэв?ч Канстанцыя Гала?ня
Жонка	Габрыеля М?хайла?на Шклён?к
Дзец?	Тамаш, Канстанцыя
Л?таратурная дзейнасьць
Род дзейнасьц?	клясык беларускай л?таратуры, паэт, адвакат
Мова	беларуская мова ? польская мова
Узнагароды
Творы на сайце Kamunikat.org
Франц?шак Багушэв?ч у В?к?схов?шчы

Франц??шак Бэнэды?кт Багушэ?в?ч (21 сакав?ка [ ст. ст. 9 сакав?ка] 1840 ? 28 красав?ка [ ст. ст. 15 красав?ка] 1900) ? беларуск? паэт, адз?н з ?нсургента? падчас па?станьня 1863?1864 гадо? ^{[1] [2]} . Прадста?н?к грамадзкае думк? Беларус?, адз?н з пачынальн?ка? новай беларускай л?таратуры , ейны клясык ^[3] ; псэ?дан?мы: Мацей Бурачок , Сымон Рэ?ка з-пад Барысава . Л?таратурная творчасьць ? грамадзкая дзейнасьць Ф. Багушэв?ча абуджал? нацыянальную самасьвядомасьць беларуса?. Ягоная ?дэйная спадчына зьяв?лася фундамэнтам ?дэалёг?? беларускага нацыянальна-вызваленчага руху пачатку XX стагодзьдзя.

Сям’я [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Франц?шак Багушэв?ч нарадз??ся ? фальварку Сьв?раны , каля В?льн? (сучасная Летува ) у сям’? выхадца? з дробнай шляхты Каз?мера ? Канстанцы? (у дзявоцтве ? Гала?ня) Багушэв?ча?. До?г? час л?чылася, што двор гэты арандава?ся бацькам паэта. Але Сьв?раны належал? Гала?ням, з роду як?х паходз?ла мац?, Канстанцыя. Яна ? паехала да сва?х бацько?-дзядо? нараджаць ?м чарговага ?нука (першым бы? сын Уладз?сла?-Антон, старэйшы за Франц?шка на чатыры гады) ^[4] .

У пэрыяд пам?ж 1841 ? 1846 гг. сям’я перабралася ? спадчынны маёнтак Кушляны Ашмянскага павету , як? належа? Багушэв?чам зь сярэдз?ны XVIII ст. Паводле купчай, зап?санай у актавыя гродзк?я кн?г? Ашмяна? 13 сакав?ка 1749 г., продак паэта Антон Багушэв?ч за 450 польск?х злотых ≪набы? маёнтак Кушляны або М?гуцяны≫ зь сялянам? ад Кунцэв?ча?.

Перш чым прап?сацца на Ашмяншчыне, род Багушэв?ча? на пачатку XVIII ст. абжыва?ся ? Полацк?м ваяводзтве. Паводле арх??ных матэрыяла?, 7 чэрвеня 1729 г. М?хал Сав?цк? падп?са? дарчую, згодна зь якой маёнтак Шк?рлава або Баро?шчына зь вёскам? Хвашчаны ? Мышкав?чы (разам зь сялянам?) у Полацк?м ваяводзтве падарава? швагру свайму Юрыю А?гусьц?наву Багушэв?чу ? яго сыну Каз?меру, а ?ншых яго сыно? Антона ? Франц?шка Багушэв?ча ≪грашыма адары?≫.

Продк? Ф. Багушэв?ча пераб?вал?ся ня тольк? зь зямельнага арандатарства, але служыл? ? ? войску (прадзед Каз?мер у 1783 г. атрыма? чын ротм?стра Ашмянскага павету, Аляксандар ста? ротм?страм Л?то?скай кавалеры?). Бацька ж паэта жы? выключна зь зямл? ? паводле ≪?воднага акта≫ ад 1 л?пеня 1837 г. ста? валодаць маёнткам Кушляны з 34 сялянск?м? душам?.

Родз?чы паэта яшчэ ? канцы XVIII ст. (па рэв?з?? 1795) был? зап?саныя шляхтай В?ленскай губэрн?, а ? 1830 ? 1845 ?х шляхецк?я прыв?ле? пацьвердз?? сэнат геральды?. Уладз?сла? Антон (1835 г. нар.), Франц?шак Бэнэдыкт (1840 г. нар.), Валяр’ян Язэп (1841 г. нар.) ? Апал?нар (1846 г. нар.), сыны Каз?мера ? Канстанцы? Багушэв?ча? был? зап?саныя ? першую кн?гу мясцовай геральды? ^[5] . Першым вядомым продкам бы? Ярасла? Багушэв?ч (у 7-м калене), як? ? 1570-я гады валода? трыма маёнткам? ? Ашмянск?м павеце  ? Каравае?шчына, Камаро?шчына ? Глада?шчына ^[6] .

Б?яграф?я [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Дз?цячыя гады п?сьменьн?ка прайшл? ? асяродзьдз? бл?зк?м да сялянскага.

Пачатковую адукацыю Ф. Багушэв?ч атрыма? у В?ленскай г?мназ?? ^[7] , якую скончы? 26 л?пеня 1861 году. Пасябрава?ся з Тытусам Дале?ск?м , Юльянам Чарно?ск?м , зь як?м? навуча?ся ? адной клясе, таксама зь В?нцэнтам В?тко?ск?м , Канстантынам Дале?ск?м , Зыгмунтам М?нейкам , як?я стал? пазней акты?ным? ?дзельн?кам? па?станьня 1863?1864 гадо? ? аказал? ?плы? на стана?ленне светапогляду Багушэв?ча. Падчас навучаньня асабл?вую ц?кавасьць выказва? да славянск?х мова?, матэматык? ? заканада?ства. Яшчэ г?мназ?стам Ф. Багушэв?ч не заста?ся абыякавым да г?сторы? ? культуры краю, усталява? сувяз? з музэем старажытнасьця? у В?льн? , перада?шы туды ? 1865 г. некальк? прадмета? краязна?ча-археаляг?чнага характару ^{[a] [8]} .

У тым жа годзе паступ?? у Пецярбурск? ?н?вэрсытэт на ф?зыка-матэматычны факультэт ^[7] , аднак праз 2 месяцы бы? выключаны за ?дзел у студэнцк?х хваляваньнях ^{[7] [b]} .

Вярну?ся на радз?му, працава? наста?н?кам у в. Доц?шк? ^[7] Л?дзкага павету (цяпер ? Вярэна?ск? раён ) у школцы, адкрытай уладальн?кам маёнтка Аляксандрам Зьвяров?чам. Бы? сябрам асьветн?цкай арган?зацы? ≪ Пянтков?чы ≫. Супольна з Я?стахам Чарно?ск?м ? ?ншым? сябрам? гуртку Пянтков?чы ? Ашмянах арган?зава? ≪Б?бл?ятэку ашмянскай моладз?≫, нап?са? статут Б?бл?ятэк? ашмянскай моладз? ^[9] .

Акты?ны ?дзельн?к па?станьня 1863?1864 гадо? , бы? паранены ? ба? ? А?густо?ск?х лясах ^[7] . Яго бацька, сястра ? брат Апал?нар дапамагал? рэвалюцыянэрам.

Ратуючыся ад рэпрэс?я?, вымушаны бы? хавацца, а потым пераеха? ва ?кра?ну . 7 тра?ня 1865 году ён пада? заяву з просьбай аб навучаньн? ? Нежынск?м юрыдычным л?цэ? ^[7] . Яго прашэньне аб вызваленьн? ад аплаты за навучаньне не было задаволенае ≪з прычыны адсутнасьц? ваканс?я?≫. Нежын бы? абраны Багушэв?чам невыпадкова: падчас яго вучобы тут працава? старшым лектарам родз?ч па мац? Аляксандар Гала?ня. Новасьпечаны л?цэ?ст ?мкну?ся зарабляць на жыцьцё рэпэтытарствам.

Вучоба скончылася 26 л?пеня 1868 г. 17 жн??ня, кал? Багушэв?чу вып?свал? атэстат, ён ужо знаходз??ся на службе ? Чарн?гаве , адкуль у 1869 г. перавё?ся ? Кралявецк? павет (цяпер Сумская вобласьць ) судовым сьледчым. Праз два гады (за гэты час ён папрацава? у Старадубск?м павеце ) зно? бы? у Чарн?гаве ^[7] , але не затрыма?ся надо?га, яшчэ раз зьмян??шы месца працы: 21 л?пеня 1871 г. загадам М?н?стэрства юстыцы? ён бы? прызначаны судовым сьледчым у Гразявецк? павет Валагодзкай губэрн? . Праз год ён вяртаецца ва ?кра?ну, каб сем месяца? папрацаваць старшым сьледчым Барзьнянскага павету ? перайсьц? на службу ? Канатоп ^[7] .

У 1883 годзе каранацыя новага ?мпэратара Аляксандра III суправаджалася шырокай амн?стыяй: тысячы па?станца?, у тым л?ку Багушэв?ч, вярнул?ся на радз?му. 2 лютага 1884 годзе ён пада? прашэньне ? Нежынск? акруговы суд з просьбай звольн?ць са службы ? фактычна, пайсьц? ? адста?ку. Кавалер ордэна Сьв. Стан?слава 3-й ступен?, калеск? саветн?к, падарва? да гэтага часу здаро?е, не нажы? кап?талу ? пад старасьць спрабава? зарабляць прыватнай адвакацкай практыкай. 25 сакав?ка Ф. Багушэв?ч вяртаецца ? горад сваёй маладосьц? ? В?льню ^[7] . Цяпер ужо не адз?н, а з жонкай Габрыеляй з дому Шклён?ка?, мянчанкай, зь якой узя? шлюб у 1874 г., ме? дачку Канстанцыю (Туньку) ? сына Тамаша В?льгельма ^[10] .

У В?льне жы? у доме Казло?скага пры вул?цы Конскай ( па-летув?ску : Arkli? gatv? ), 18 ^[11] . Працава? у судовай палаце. Асно?ным? кл?ентам? яго был? сяляне ? гарадзкая бедната. У В?льн? акты?на ?дзельн?ча? у грамадзк?м ? культурым жыцьц? ^[12] . Менав?та ? в?ленск? пэрыяд разгарнулася яго л?таратурная ? публ?цыстычная дзейнасьць. У 1885-1891 гадах Франц?шак Багушэв?ч п?са? артыкулы ? часоп?с ≪Kraj≫ (≪Край≫) па-польску пад псэ?дан?мам? B. Huszicz , Demon , Ten , A.D. , дасыла? у часоп?с этнаграф?чныя матэрыялы ^[13] . Публ?кава?ся таксама ? варша?ск?м часоп?се ≪Wisła≫ (≪В?сла≫), з рэдактарам якога Янам Карлов?чам бы? знаёмы з часо? па?станьня ^[14] .

Дарункам лёсу была для Франц?шка Багушэв?ча спадчына, атрыманая ?м пасьля сьмерц? варша?скага сваяка Тадэвуша ? 1896. Паэт здоле? разьл?чыцца з пазыкам?, адбудаваць нанова занядбаную бацько?скую сядз?бу ? Кушлянах ^[15] . У 1897 годзе ста? сябрам юб?лейнага кам?тэту па ?шаваньн? памяц? Адама М?цкев?ча , творчасьць якога шанава? ? л?чы? песьняром зямл? беларускай, ? В?льн? ^[16] . 20 тра?ня 1898 Ф. Багушэв?ч нап?са? заяву на фактычнае вызваленьне ад абавязка? прысяжнага паверанага пры В?ленск?м акруговым судзе. Ён к?ну? службу ? царск?м судзе, дзе насьпе? востры канфл?кт зь некаторым? калегам? ? начальствам, каб аддацца творчай працы ^[17] .

Пасьля звальненьня жы? у в. Кушляны (цяпер Смаргонск? раён ), дзе ? памёр. Пахаваны ? вёсцы Жупраны Ашмянскага раёну .

Творчасьць [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Выток? творчасьц? Ф. Багушэв?ча ? грамадзк?м жыцьц? Беларус?, цесна зьвязаныя з фальклёрам, а таксама з найлепшым? эстэтычным? традыцыям? славянскай паэз??. ^[18]

Першым? вядомым? паэтычным? спробам? Франц?шка Багушэв?ча л?чаць знойдзеныя ? Львове вершы на польскай мове: ≪Новы 1886 год≫, ≪Прыв?д надзе?≫, ≪Хто гэта?≫ (≪Nowy rok 1886≫, ≪Widmo nadziei≫, ≪Kto to?≫), нап?саныя ? 1885?1886 г. Верш ≪Nowy rok 1886≫ ? узор альбомнай л?рык? сярэдняга гатунку; верш ≪Kto to?≫ уя?ляе сабой пал?тычную сатыру на аднаго з тагачасных дзяржа?ных мужо? ? магчыма Б?смарка. ? тольк? ≪Widmo nadziei≫ вылучаецца сва?м настроем ? ?зьлётам духу, як ф?лязофская спроба асэнсаваць высок?я паняцьц? чалавечага быцьця. У арх?ве Я. Карлов?ча захава?ся а?тограф байк? Ф. Багушэв?ча на беларускай мове ≪Во?к, ягня, авечка≫ (па зьместу, 1886). В?даць, польскамо?ныя спробы паэта не на шмат апярэджвал? беларускамо?ныя. ^[19]

Першае вядомае публ?чнае выступленьне Багушэв?ча-л?таратара адбылося 4 красав?ка 1885 на старонках польскага часоп?су ≪Край≫ (≪Kraj≫), што выдава?ся ? Пецярбурзе . В?ленск? карэспандэнт п?са? пра эканам?чны крызыс, гаспадарчае жыцьцё ? судовую практыку ? Па?ночна-Заходн?х губэрнях. За сем гадо? (1885?1891) ≪Край≫ зьмясьц?? больш за па?сотн? артыкула? ? нататак, як?я дасыла? Франц?шак Багушэв?ч, падп?сваючы ?х розным? псэ?дан?мам?: Huszicz (утворана ад скарачэньня прозьв?шча), Ten, Tamten, Demos ? ?нш. Яго в?ленск?я доп?сы саркастычныя ? балюча-пра?дз?выя, статыстычна-?нфармацыйныя ? ярка публ?цыстычныя. Празь ?х выко?валася, сталела, удасканальвалася майстэрства Багушэв?ча-публ?цыста. Выступленьн? Ф. Багушэв?ча на старонках ≪Краю≫ ? канцы 1880-х спын?л?ся ? амаль канчаткова перарвал?ся. Разры? супрацо?н?цтва трэба разумець як нежаданьне п?сьменьн?ка падтрымл?ваць згодн?цкую пал?тыку, да якой сх?лял?ся польск?я л?бэральныя дзеячы. ^[20]

Увосень 1891 году ? Кракаве выходз?ць першы зборн?к паэта ≪ Дудка беларуская ≫ пад псэ?дан?мам Мацей Бурачок. Пры жыцьц? паэта пад псэ?дан?мам? был? надрукаваныя вершаваны зборн?к ≪ Смык беларуск? ≫ ( Познань , 1894) ? апавяданьне ≪ Тралялёначка ≫ ( Крака? , 1892).

Лёс ?ншых твора? Багушэв?ча ? зборн?ка? ≪Скрыпачка беларуская≫ ? ≪Беларуск?я апавяданьн? Бурачка≫ дагэтуль нявысьветленыя. У некаторых нэкралёгах па а?тару згадвалася, што кн?жка пасьпела выйсьц? ? сьвет ? нават з партрэтам а?тара, але н?воднага асобн?ка выданьня дагэтуль ня выя?лена. Польск? л?таратар Люцыян Узембла ? адным са сва?х артыкула? нап?са? нават пра зьмест ≪Скрыпачк?≫: ≪ Складаюць яе выдатныя творы, нап?саныя таленав?та: маналёг? байка, сялянская элег?я, зьедл?вая аповесьць ≫ ^[21] .

У 1906 г. выдавецтва ≪ Загляне сонца ? ? наша ваконца ≫ паведамляла на старонках ≪ Нашай Н?вы ≫, што ? хутк?м часе зьб?раецца выдаць ≪Скрыпачку≫, але ?рэшце, гэта так ? не было зроблена. Пра тое, што рукап?с ≪Скрыпачк?≫ ме? прафэсар Бран?сла? Эп?мах-Шып?ла , захавалася нямала сьведчаньня?, найбольш а?тарытэтнае сярод як?х ? сьведчаньне яго асаб?стага знаёмага прафэсара М?ха?ла П?ятухов?ча . Пасьля высылк? Эп?мах-Шып?лы ? пачатку 1930-х гг. зь Менску ? Лен?нград, лёс рукап?су невядомы. Ва ?сяляк?м выпадку, у Беларускую акадэм?ю навук рукап?с ня бы? перададзены разам зь яго б?бл?ятэкай ^{[c] [22]} .

Акрамя ≪Скрыпачк? беларускай≫, не дайшо? да нас таксама ? зборн?к ≪Беларуск?я апавяданьн? Бурачка≫, як? за год да сьмерц? паэта бы? здадзены ? В?ленскую губэрнскую друкарню. ≪Наша н?ва≫ друкавала апавяданьн? менав?та з гэтага зборн?ка ^[23] .

Выступаючы ад ?мя ?сяго працо?нага беларускага народу , Франц?шак Багушэв?ч бы? пераважна ?дэаляг?чным прадста?н?ком сялянства . Зь сялянствам, а таксама з дэмакратычнай ?нтэл?генцыяй зьвязва? ён свае вызваленчыя ?дэалы. Жывым? ? ярк?м? па?стал? ? яго творах вобразы сяляна? Ал?ндарк? (≪Кепска будзе≫), Петрука Пантрука (≪У судзе≫), Ануфрыя Ск?рдзеля (≪Баляда≫), Мацея (≪Хрэсьб?ны Мацюка≫) ? ?нш. Сацыяльныя пытаньн? востра ставяцца ? вершах ≪Бог ня ро?на дзеле≫, ≪Не цурайся≫, ≪Ахвяра≫. Цыкл ≪Песьн?≫ (зборн?к ≪Смык беларуск?≫) ? узор выкарыстаньня беларускай народнай песьн? ? насычэньня яе сацыяльным ? ф?лязофск?м зьместам. З болем чуючы, як ≪зьвякаюць ланцуг? на людцах≫, са смуткам гледзячы на ≪зямельку сьлязьм? зал?тую≫, паэт веры? у час?ну, кал? ≪перастанем плакаць мы над сваёй доляй≫. ^[21] .

Багатая ? разнастайная яго спадчына ? жанравых аднос?нах: паэма (≪Кепска будзе!≫), вершаванае апавяданьне, бл?зкае формай да гутарак (≪У астрозе≫, ≪Бы? у чысцы≫, ≪Свая зямля≫), публ?цыстычны маналёг (≪Мая душа≫, ≪Дурны мужык, як варона≫), ф?лязофск? роздум (≪Пра?да≫, ≪Думка≫), верш-прысьвячэньне (≪Яснавяльможнай пан? Арэшчысе≫), байка (≪Во?к ? авечка≫), сатыра (≪Пра?дз?вая г?сторыя аб замучаным дукаце≫), апрацо?ка народнай казк? (≪Хц?вец ? скарб на сьвятога Яна≫) ? ?нш. Ф. Багушэв?чу належаць ? першыя ? беларускай л?таратуры праза?чныя творы. Апавяданьн? ≪Сьведка≫, ≪Палясо?шчык≫, ≪Дзядз?на≫ зьместам ? формай зьвязаныя з народнай гумарэскай; ≪Тралялёначка≫ бл?жэй да л?таратурнай традыцы?, тут увасобленае расслаеньне беларускай вёск?, вясковыя багаце?, што прыйшл? на зьмену радав?тым панам ^[21] .

У творчасьц? Ф. Багушэв?ча таленав?та спалучаныя г?сторыка-ф?лязофскае ? мастацкае асэнсаваньне лёсу беларускага народу, ва ?весь голас гучаць матывы нацыянальнага адраджэньня. Пал?тычнае ? грамадзкае крэда паэта найбольш выразна выказанае ? прадмове да зборн?ка ≪Дудка беларуская≫, дзе выкладзеныя погляды на беларускую мову як на мову ≪нам ад Бога даную≫, ≪для нас сьвятую≫. Ф. Багушэв?ч л?чы? мову ≪адзежай душы≫, асновай ?снаваньня нацы?, кл?ка? шанаваць родную мову, ≪каб ня ?мерл?≫. У прадмове акрэсьленыя вех? г?сторы? краю з часу ВКЛ, у як?м Беларусь была ≪як тое зярно ? гарэху≫, прыбл?зна вызначана яе тэрыторыя (≪ад В?льн? да Мазыра, ад В?цебска за малым не да Чарн?гава, дзе Горадня, Менск, Маг?лё?, В?льня ? шмат ?ншых мястэчак ? вёсак…≫) ^[24] .

Сьветапогляд ? ?дэйныя перакананьн? адлюстро?вал? насьпелыя патрэбы нацыянальнага адраджэньня ? разьв?цьця народа?, пазба?леных сва?х сувэрэнных право? на самастойнае грамадзкае ? духо?на-культурнае ?снаваньне, адбудову сваёй дзяржавы. У публ?цыстычных прадмовах (напрыклад, да зборн?ка ≪Дудка беларуская≫) ? праграмных вершах Ф. Багушэв?ча выказаныя асноватворныя прынцыпы ?дэалёг?? нацыянальнага вызваленьня. Праблему мовы ён вылучае як асно?ную праблему нацыянальнага жыцьця, л?чы? нацыянальную мову найважнейшай формай выя?леньня духо?насьц? народу, найбольш устойл?вай, асно?най прыкметай нацы?.

Моцным ? шматгранным было ?дэйна-творчае ?зьдзеяньне Ф. Багушэв?ча на пасьлядо?н?ка?. Яго спадчыну насьледавал? ? сваёй творчай дзейнасьц? А. Гурынов?ч , Цётка , Я. Купала , Я. Колас , Я. Ц?х?нск? .

Мова Багушэв?ча [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Багушэв?ч п?са? ? друкава? свае творы лац?нкай ^{[d] [25]} . Цяпер яны выдаюцца к?рыл?цаю , таму сучасны чытач ня можа ?яв?ць ус?х асабл?васьця? Багушэв?чавага п?сьма, спосабы перадачы паэтам беларускай фанэтык? лац?нкай. Так, зваротная часьц?ца - цца перадаецца як - tca  ? zdajetca , razlijetca , ?miajetca (у рукап?сах паэта часьц?ца гэтая пасьлядо?на п?шацца - cca , але пры наборы ≪Дудк? беларускай≫ яе ня стала). Мяккае беларускае в ( вясёлы, весела, вясельле ) у Багушэв?ча цьвёрдае ? wasoły , wasoła , wasele . На радз?ме Багушэв?ча, у Кушлянах, прынамс? так ? гавораць. Зь яго родных гаворак ? форма miło?ci ( м?лосьц? ), rado?ci ( радосьц? ); дыялектныя канчатк? ? давальным ? месным склонах у назо?н?ка? першага скланеньня: awieczca , na dudca , pry daro?ce , u chatce , pa reczca . У друкаваных лац?нкаю творах амаль не перадаецца пада?жэньне зычных: hranie , powitanie , zbo?e (выключэньне ? plamienniach , zdarennie ). Пад уплывам польскай мовы альбо дыялекта? Багушэв?ч п?ша: afiara  ? сучаснае ахвяра , afiarujuczy ( ахвяруючы ), fala ( хваля ); часам не перадае дзеканьне: dwie , dmie (≪Хрэсьб?ны Мацюка≫), razadmie , ledwie (≪Сватаны≫); непасьлядо?на ?жывае прыста?ное w: u wastrozie , nawuki  ? nauki , wajczym  ? ajczym (≪Дурны мужык, як варона≫). Больш-менш пасьлядо?на перадае Багушэв?ч мяккасьць зычных перад наступным зычным: a?minki ( асьм?нк? ), imo?? ( ?масьць ), go?ci ( госьц? ), адмо?е не як ня: niaznaisz , niawiedaisz . Лац?нская граф?ка дазваляла Багушэв?чу перадаваць выбухное г : szmygnu? .

Мова п?сьменьн?ка ?вабрала ? сябе важныя стых?? ?сяго нацыянальнага, пачынаючы ад гукавога афармленьня лексычных адз?нак ? канчаючы структурай фразы. Найбольш значная рыса Багушэв?ча-мастака ? пран?кненьне ? глыб?н? слова, раскрыцьцё яго г?старычна абумо?леных сэнсавых ? г?старычных адценьня?, дзякуючы як?м яно станов?цца першаэлемэнтам л?таратуры, ём?стай характараляг?чнай дэтальлю пры абмалё?цы пэ?ных зьява? рэча?снасьц?, прадмета?, а таксама пры стварэньн? вобраза?.

Гало?ны герой у л?таратурнай спадчыне п?сьменьн?ка ? селян?н, таму а?тар ≪надзвычай сьмела ? зь непара?нальнай дасканаласьцю стыл?зава? мову сва?х твора? пад мову апавядальн?ка селян?на, дасягаючы пры гэтым глыбокага адз?нства формы ? зьместу≫ ^[26] . Мастак цалкам прытрымл?ваецца народнай эстэтык? слова, ?мкнецца да максымальнай сэнсавай самастойнасьц? кожнай мо?най адз?нк?. Вось, напрыклад, некаторыя дзеясловы: Каб жыта ?далося (≪Мая дудка≫); Па судах агале? (≪Як пра?ды шукаюць≫); Унадз??ся надта ён [урадн?к] лаз?ць па хатах (≪У судзе≫). Трапнасьць выдзеленых слова? абумо?леная глыбок?м веданьнем жыцьця, наз?ральнасьцю ? вопытам п?сьменьн?ка.

На народную словатворчасьць зарыентаваныя ? мове Багушэв?ча аф?ксальныя ? бязаф?ксныя ?тварэньн?. Ён ужывае чыста фальклёрныя, народна-паэтычныя формы слова? з суф?ксам? суб’екты?най ацэнк?: Хмарк? цёмныя, мае братаньк? // Вецер гоне вас без дарожаньк?, // ? н?дзе ж для вас няма хатаньк?..// адпачнеце аж у Божаньк? (≪Хмарк?≫). Словы з суф?ксам? суб’екты?най ацэнк? сустракаюцца ? ? праза?чных творах (у апавяданьн? ≪Трылялёначка≫ ? паненачка, с?ротачка, кузынка, куз?нятачка, дз?цятка, цяньклявенкая, драбнюсенькая ? ?нш.).

Лёгка ? натуральна ?п?сваюцца ? агульную мо?ную пал?тру твора? Багушэв?ча дзеясло?ныя ?тварэньн? тыпу: закас??ся , заара?ся : Да навук? ён не бра?ся // Закас??ся , заара?ся (≪Дурны мужык, як варона≫); Перае?ся хлеб да крышк? (≪Кепска будзе≫). Хораша служаць майстру слова гукапераймальныя дзеясловы-выкл?чн?к?, як?я абазначаюць ?мгненнае аднаразовае дзеяньне: Кал? дзьверы ≪скрыпель≫ . а я ≪шусьць≫ празь людзей, // Ды на двор, ды ? карчму, да кабылы барзьдзей (≪У судзе≫); Аж пан хап за рук?, трэсь мяне па твары (≪Скац?нная апека≫). ?мкнучыся максымальна прыбл?з?ць мову сва?х твора? да мовы селян?на, Багушэв?ч шырока выкарысто?вае прастамо?ную лексыку з грубаватай эмацыянальнай афарбо?кай: А браха? дык браха? ? сябе ?сё хвал?? (≪У судзе≫); Морду круце набок ? за кудлы трасе (≪Бы? у чысцы≫). падобныя лексычныя адз?нк? был? патрэбныя а?тару, як арх?тэктурная дэталь у збудаваньн?, ? гэта ?зоры народнай словатворчасьц?, заснаваныя на канкрэтна-пачуцьцёвым, а не паняц?йным успрыманьн? рэча?снасьц?, таму ? абагульненьн? ? такой мове мастацка-вобразныя, а не абстрактна-паняц?йныя.

Усё самае выразнае ? лепшае ?вабра? п?сьменьн?к з народных мо?ных глыб?ня?, з фальклёру ^[27] . Гэта традыцыйна-народныя эп?тэты: Той куртаты зашчыт, як кадз?ла, памог (≪У судзе≫); А кума ж была праворна (≪Кепска будзе≫); разгал?наваная сыстэма мэтафара?: Бедна ж мая хатка расьселася з краю (≪Мая хата≫); [Гора] улезла ? хату (≪Гора≫); каб уме? к?раваць я пяром (≪Не цурайся≫); мэтан?м?я ? сынэкдаха: Тут кажух . ? шынель , ? бурнос , лапсардак , // ? сурдут , ? мундз?р … (≪У судзе≫).

Ф. Багушэв?ч часта карыста?ся пара?наньнем. Амаль у кожны верш ц? апавяданьне ён увё? трапныя ? арыг?нальныя пара?наньн?. Сярод ?х, як ? ? фальклёры, пераважаюць г. зв. лякальныя адз?нк?, пабудаваныя на супаста?леньн? са зьявам? ? прадметам? навакольнага жыцьця: Каб скакал? горы… // Як паны на бал? (≪Мая дудка≫); Скрабуць шкуру нажом , як на боты тавар (≪Бы? у чысцы≫). Большасьцю пара?наньня? мастак падкрэсьл?ва? сутнасьць сацыяльнай вобразнай псыхалёг??. Паэт спачувае селян?ну, як? маркотны, як маг?ла (≪Кепска будзе≫); цянюсеньк? , як той кнот (≪Бог ня ро?на дзеле≫); паважае чалавека працы, што пры спрыяльных умовах гэтак жа, як ? пан, кн?жку б счырка? , як папар (≪не цурайся≫). Гне?ную, сатырычную нак?раванасьць маюць а?тарск?я пара?наньн? пры абмалё?цы пана, у якога рук? , як падушк? , // Як к?сель дрыжыць жывот (≪Бог ня ро?на дзеле≫), кашуля…// як той сьнег, як папер (≪Не цурайся≫). Багушэв?ч выкарысто?вае менав?та так?я пара?нальныя звароты, як?я ? цесным узаемадзеяньн? зь ?ншым? мо?ным? сродкам? набываюць дадатковыя сэнсавыя адценьн?.

Шырока прадста?лены ? творах Ф. Багушэв?ча фразэаляг?змы, як?я надаюць мове сакав?тасьць, нацыянальную самабытнасьць. Пераважаюць агульнавядомыя ?стойл?выя словазлучэньн? зь ярка выражаным прастамо?ным адценьнем: У сьведк? ?лезьц? , н? села ? н? пала (≪Як пра?ды шукаюць≫); Зборшчык, як дым той , лезе ? вочы (≪Баляда≫). Часам у творы арган?чна ?ключаюцца прыказк? ? прыма?к?, утвараючы адпаведны стылявы калярыт: Смачны жабе гарэх, бо зубо? Бог не да? (≪У судзе≫). Глыбока авалода?шы фразэаляг?чным? скарбам? роднай мовы, паэт ня тольк? выкарыста? гатовае, але ? сам ствары? афарыстычныя высло??: ? авечка, хоць дурная , // А во?ка ж пазнае! (≪Во?к ? авечка≫); Не надта ж свабодна ? гэтай свабодзе (≪Бы? у чысцы≫).

Багацьце мовы Багушэв?ча ярка прая?ляецца ? сынан?м?цы. Выкарысто?ваючы цэлую сыстэму найменьня? прадмета? ? зьява?, а?тар роб?ць мову дынам?чнай, калярытнай. Слова селян?н мае экв?валенты ? мужык, наш брат, гаспадар, браце мой, братцы, бядота, дзец? Зямл?-матк? . Надзвычай багатая ? п?сьменьн?ка дзеясло?ная сынан?м?я. Два ? больш бл?зк?я па значэньн? словы, а таксама словазлучэньн? п?сьменьн?к часта разьмяшчае адно за адным (градацыя) ц? празь некальк? лексычных адз?нак, каб узмацн?ць сэнсавае ц? эмацыянальна-экспрэс??нае значэньне: ?х , зак?пе? той князь, аж заро? , // Аж вылуп?? вочы, счырване? ён, як кро? … (≪Хрэсьб?ны Мацюка≫); Каб душа балела , гледзячы на долю , // Каб сэрца шчымела ? рвалася з болю? (≪Пра?да≫).

Па?тор слова?, словазлучэньня? ? сказа? ? адз?н з эфэкты?ных сынтаксычных прыёма? у мове мастацк?х твора?. У Багушэв?ча ён сустракаецца неаднаразова: Гавары?, гавары?, ажно п?ць захаце? (≪У судзе≫); А ?се п?ша, п?ша, п?ша // ? нагой усё калыша, // П?са?, п?са?, да? другому (≪Кепска будзе≫) ? ?нш. П?сьменьн?к выкарысто?ва? традыцыйна-фальклёрныя прыёмы двух- або трохразовага па?тору для ?змацненьня экспрэс?? выказваньня, падкрэсьл?ваньня лейтматыву якой-небудзь думк? ц? ?дэ?. У некаторых вершах ён цалкам арыентава?ся на фальклёрныя ?зоры (напрыклад, ≪Песьн?≫ са зборн?ка ≪Смык беларуск?≫). Тут спэцыф?чныя для фальклёру рытарычныя ф?гуры, словазлучальныя структуры, вонкавыя афармленьн?, жывыя размо?ныя ?нтанацы? ? найважнейшыя элемэнты эстэтык? п?сьменьн?ка.

Ф. Багушэв?ч жы? ? п?са? у той час, кал? яшчэ не был? выпрацаваныя адз?ныя агульнанацыянальныя мо?ныя нормы. У яго творах, як ? ? творах ?ншых п?сьменьн?ка? 2-й паловы Х?Х ст., яскрава адлюстравал?ся агульныя заканамернасьц? разьв?цьця беларускай л?таратурнай мовы. Побач з агульна?жывальнай лексыкай сустракаюцца тэрытарыяльна абмежаваныя словы: на?да (карысьць), ройсты (кусты на балоце), ляк (страх), цёнгле (за?сёды), г?лёс (балота) ? ?ншыя. Сустракаюцца таксама непасьлядо?ныя нап?саньн?, нематываваныя запазычаньн?, адх?леньн? ад агульнапашыраных фанэтычных ? марфаляг?чных зьява?. ^[28] . Тым ня менш, трэба прызнаць, што творчасьць Багушэв?ча ? значнай ступен? садзейн?чала працэсу разьв?цьця беларускай мовы .

Ацэнк? дзейнасьц? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Дасьледн?к г?сторы? беларускага нацыянальнага руху ? XIX ? пачатку XX ст. Павал Церашков?ч л?чыць, што Багушэв?ч сфармулява? беларускую нацыянальную ?дэю ц? ня ? самай радыкальнай форме. Прадмову да ≪Дудк?≫ можна л?чыць тыповым нацыянальным ман?фэстам. ^[29]

На думку беларускага г?сторыка Алеся Смаленчука л?таратурная дзейнасьць Багушэв?ча моцна па?плывала на афармленьне беларускай культурнай традыцы?. Яго з по?ным правам можна назваць адным з тых ≪ф?ляляг?чных падбухторшчыка?≫ , ролю як?х у нацыянальных працэсах вельм? ацэньва? Бэнэдыкт Андэрсан ^[30]

Вядомы беларуск? дзеяч ксёндз Адам Станкев?ч нап?са? наступнае ^{[31] [e]} :

	Ф. Багушэв?ч памёр, як ведаем, у 1900 г. Год гэты сапра?ды сымбал?чны. Год гэты ? гэта рубеж, мяжа, ад якой пачынаецца новы XX век ? новы ? рахунку часу ? новы ? жыцц? беларускага народу. Ф. Багушэв?ч, адходзячы на той свет, пак?ну? свайму народу тэстамант ягонага адраджэньня. Ф. Багушэв?ч падабра? жывыя растк? беларускага жыцця з XIX ст., агледзе? ?х: прышчап?? на цалком новы, сведама нацыянальны ? адраджэнск? грунт. Дакана? ён гэтага ? сваей несьмяротнай ≪Беларускай дудцы≫ ? ≪Беларуск?м смыку≫. Ф. Багушэв?ч, у прац?венстве да сва?х мног?х папярэдн?ка?, ужо ад народу не аддзяляецца сваей клясавасьцяй-шляхоцкасьцяй, а чуецца з народам нечым адным, цалком супольным ? неразьдзельньм. Для яго мова беларуская ? гэта?жо ня мова ≪kmiotkow≫ але мова беларуская такая, ≪як ? кожная ?ншая≫, мова самастойная, а да народу ён ня кажа ?жо ≪вы ? ваша мова≫, але ≪мы ? мова наша≫. Словам, Ф. Багушэв?ч ужо цалком зьл?ваецца з народам, ад ?мя яго гаворыць, ды больш таго ? ён у творах сва?х сам народ гаварыць аб сабе змушае. У творах Багушэв?ча мы ?жо спатыкаем думк? аб ?дэале по?нага беларускага адраджэньня, як пал?тычна-грамадзкага, так ? культурна-нацыянальнага. ? кал? аб гэтых ?дэалах не нап?сана там выразна, дык думк? а?тара, ляг?чна ?х разв?ваючы ? ? ?х ун?каючы, на гэта паказваюць цалком ясна. У аснову гэтага беларускага адраджэнскага ?дэалу Багушэв?ч кладзе прадус?м адраджэньне нацыянальна-культурнае ≪Не пак?дайце мовы нашай беларускай, каб ня ?мёрл?≫, ? кажа ён. Кл?ч гэты беларускага Патрыярха бы? пачуты шырока. ≪Дудка≫ ? ≪Смык≫, выдаваныя дзеля цэнзурных прычын ня ? краю, а за гран?цай, шырока расходз?л?ся па шэрых беларуск?х вёсках, будзячы ? ?сведамляючы цёмных сыно? ?х да сведама нацыянальнага жыцця. ≪Дудка≫ ? ≪Смык≫ ? гэта был? бадай адз?ныя беларуск?я кн?жк?, як?я служыл?. абуджэньню ? народзе яго нацыянальнай сведамасьц? ? першьм дзясятку XX ст. Уся, бадай без вынятка?, беларуская ?нтэл?генцыя ? гэтым часе нацыянальна ?сведамлялася дзякуючы Багушэв?чавай ≪Дудцы≫ ? ≪Смыку≫. ? сяньняшн?я мног?я старыя дзеячы на н?ве беларускага адраджэньня сведамасьць сваю вядуць пераважна ад тых жа Багушэв?чавых кн?жак.

Дадатковыя зьвестк? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

М?хал Эльв?ра Андрыёл? намалява? алейны партрэт Франц?шка Багушэв?ча й яго жонк?. ^{[32] [33]} .

Знакам?ты в?ленск? л?таратурны й мастацк? крытык Напалеон Ро?ба п?са?, што творчасьць Франц?шка Багушэв?ча вельм? прыгадвае л?рыку Уладз?слава Сыракомл? ^[34] .

Сябар Багушэв?ча Зыгмунт Нагродзк? , як? ме? краму сельскагаспадарчых прылада? у В?льн?, надзяля? ≪Дудкай беларускай≫ сва?х пакупн?ко?-сяляна? ^[21] .

Будучы к?ра?н?к польскай дзяржавы Юзэф П?лсудзк? ? маладосьц? асаб?ста к?рава? кантрабандай ≪Дудк? беларускай≫ з Кракава на Беларусь ^[35] . Антон Луцкев?ч потым узгадва?:

	У 1893 ц? 1894 г. атрыма? Нагродзк?, як? жы? тады ?жо ? В?льн?, першае выданьне верша? Багушэв?ча ≪Дудка беларуская≫. Кн?жачка выйшла за гран?цай ? прыходз?ла ? В?льню кансьп?рацыйнай дарогай. Дудку прынёс Нагродзкаму Язэп П?лсудзк?. Кн?жка зраб?ла на Н. вял?кае ?ражаньне. Яму ?далося хутка пазнаём?цца ? з а?тарам яе, Багушэв?чам, каторы ?жо жы? тады ? В?льн? ? працава? як адвакат [36] .

Беларуск? дзяяч Лявон В?тан-Дубейка?ск? ? часе адбудовы аднаго з касьцёла? на Маг?лё?шчыне пазнаём??ся з маладым мясцовым сьвятаром, як? адкры? для яго беларускую л?таратуру. Першаю беларускаю кн?гаю для арх?тэктара стала ≪Дудка беларуская≫. Захоплены вершам?, Дубейка?ск?, разам са сва?м сябрам, перап?сва? ?х ? завучва? на памяць ^[37] .

Цалкам напамяць веда? ≪Дудку беларускую≫ Алесь Гарун ^[38] .

Франц?шак Багушэв?ч падтрымл?ва? сябро?ск?я аднос?ны зь п?сьменьн?цай Эл?зай Ажэшкай , якая ? сва?м л?сьце Яну Карлов?чу ад 22 лютага 1898 году п?сала:

	≪Бы? у мяне няда?на пан Багушэв?ч, ? чыта? мне казку - до?гую, по?ную фантазы?, цудо?ную, якую нап?са? па-беларуску. Гэта прыгожы талент. Польск?я вершы яго слабыя, але беларуск?я, на мой погляд, выдатныя. Трэба было б, ус?м? с?лам? закл?каць яго да працы ? гэтым к?рунку≫ [39] .

Зь лёгкай рук? Багушэв?ча, пачынаючы з 1891 году, кал? зья?ляецца першае выданьне ≪Дудк? беларускай≫, штогод зья?ляюцца кн?г? на беларускай мове ^[40] .

Багушэв?ч, акрамя стварэньня л?таратурных твора?, займа?ся ? лексыкаграф?чнай працай . Па даручэньн? Яна Карлов?ча ён ствара? картатэку беларуск?х слова? ^[41] .

Сын Франц?шка Багушэв?ча, Тамаш, непрых?льна став??ся да беларускай справы бацьк? ? адмов??ся аддаць зац?ка?леным асобам арх?? бацьк? ^[42] . Сытуацыю з арх?вам Багушэв?ча ап?са? Антон Луцкев?ч:

	На вял?к? жаль, за жыцьця Багушэв?ча н?хто не паруп??ся здабыць ад яго б?яграф?чныя даныя, а сам ён, в?даць, ? найбл?жэйшым прыяцелям неахвотна апавяда? аб сва?м жыцьц?. Сям’я ж Фр. Багушэв?ча, якая варожа аднос?лася да ?сяе беларускае ? ≪хлопаманскае≫ працы паэты (? аб гэтым апавядал? акал?чныя сяляне з-пад Кушлян дырэктару Беларускае вучыцельскае сэм?нары? ? Барунах Сымону Раку-М?хайло?скаму падчас экскурс?? вучня? сэм?нары? на маг?лу Багушэв?чаву ? 1921 годзе), глыбака хавае ягоны арх?? ? ня хоча н?кога дапусьц?ць да азнаямленьня зь ?м. Зробленая праз пляменьн?цу Фр. Багушэв?ча, Родзев?чыху, мая спроба даб?цца перадачы гэтага арх?ву ? кал? ?жо не Беларускаму навуковаму таварыству, дык хоць бы адпаведнай польскай установе (Biblioteka Wrуblewskich, Т-wo Рrzyjac?у? Nauk), не дала пазыты?ных вын?ка?. Сын паэты, Тамаш, якога я зна? добра асаб?ста (памер ён у канцы дваццатых гадо?), ненав?дзе? усё беларускае ? аб бацьку гаварыць не хаце?; дачка, каторая памерла ?жо пасьля нап?саньня гэтага артыкулу, адма?лялася даць як?я-колечы ?нфармацы? аб бацьку, навет ? аб учасьц? яго ? па?станьн?... [43]

Дачка Франц?шка Башушэв?ча Канстанцыя-Марыя (дома яе звал? Туня) таксама не выя?ляла прых?льнасьц? да беларушчыны ^[44] . У той жа час унучка Франц?шка, дачка Тамаша, Стан?слава Тамашэ?ская непрых?льнасьц? да беларускай справы не выя?ляла. А стрыечны ?нук Франц?шка Багушэв?ча - Зыгмунт Абрамов?ч нават бра? акты?ны ?дзел у беларуск?м народным руху: друкава?ся ? Нашай Н?ве , бы? акторам у трупе ?гната Буйн?цкага ^[45] .

Польск? дасьледн?к Рышард Радз?к адзначае, што: ≪У кн?жцы твора? Багушэв?ча, якая нал?чвае больш за 200 старонак, польск?я тэксты складаюць больш чым палову аб’ёму≫ ^[46] . Але ?сяго ? паэтычнай спадчыне Багушэв?ча 48 вершаваных твора?, зь як?х тольк? 14 на польскай мове ^[47] . Прычым пры жыцьц? выдадзеныя зборн?к? ≪Дудка беларуская≫ ? ≪Смык беларуск?≫, як?я зраб?л? славу Багушэв?ча менав?та як беларускамо?нага паэта, склал? вершы выключна на беларускай мове. З той прычыны мног?я сучасьн?к? (напрыклад, Макс?м Гарэцк? ) ? адзначал?, што п?са? Багушэв?ч ≪ тольк? па-беларуску ≫ ^[47] .

У 1936 годзе польск? архэёляг ? этнограф М?хал Брэнштэйн ( pl ) нап?са? для Польскага б?яграф?чнага сло?н?ку артыкул пра Франц?шка Багушэв?ча, якому нада? загаловак: ≪ Франц?шак Бэнэдыкт Багушэв?ч (1840?1900), народны беларуск? п?сьменьн?к ≫ ^[48] .

Спадчына [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Пры жыцьц? творы Франц?шка Багушэв?ча ? царскай Расе? был? пад забаронай. Яны был? выдадзеныя асобным? кн?гам? ? л?сто?кам? ? час рэвалюцы? 1905?1907, аднак у 1908 на ?х накладзены арышт.

У Савецкай Беларус? ?першыню выдадзеныя ? 1922 (≪Дудка беларуская≫). Аднак у канцы 1920-х?1930-я гады ? БССР творчасьць Ф. Багушэв?ча была абвешчаная буржуазна-кулацкай, нацыянал?стычнай, да 1940 яго кн?г? не друкавал?ся. 3 чэрвеня 1937 г. Гало?л?т БССР выда? загад № 33, паводле якога в?ленск?я, ковенск?я ? нават БССР-а?ск?я выданьн? твора? Ф. Багушэв?ча пав?нныя был? спальвацца ^[49]

У Заходняй Беларус? ?мя паэта было сьцягам барацьбы за сацыяльнае ? нацыянальнае вызваленьне, выходз?л? яго кн?г?, навуковыя працы пра творчасьць паэта. Творы Франц?шка Багушэв?ча ? Заходняй Беларус? перавыдавал?ся пяць разо?, пры гэтым ≪Дудка≫ перавыдавалася чатыры разы (1921, 1927 ? два выданьн? ? 1930 г.) ? большай папулярнасьцю карыстал?ся тольк? творы Якуба Коласа ^[50] . ≪Смык≫ ? ≪Дудка≫ был? выдадзены ? м?жваеннай Летуве ? Ко?не ? 1922 г. М?н?стэрствам беларуск?х справа? у Летуве ^{[51] [52]} . У Вял?кую Айчынную вайну вершы Ф. Багушэв?ча друкавал?ся ? газэце ≪Савецкая Беларусь≫, ?х патрыятычныя радк? кл?кал? змагацца за волю ? незалежнасьць Беларус?. ^[53]

Захава?ся сямейны альбом Багушэв?ча? (Нацыянальны музэй Беларус?), л?сты да Я. Карлов?ча (ЦДГА Л?твы, Аддзел рукап?са? Льво?скай дзяржа?най навуковай б?бл?ятэк? ?мя В. Стафан?ка), Э. Ажэшк? (?нстытут л?таратурных дасьледаваньня? Польскай АН), А. Карпов?ча (Аддзел рукап?са? Цэнтральнай б?бл?ятэк? АН Л?твы). Гэта важныя дакумэнтальныя сьведчаньн? сьветапогляду паэта, г?сторы? нап?саньня паасобных твора? ? выданьня ≪Дудк? беларускай≫, матэрыяльных умова? ? абстав?на? яго жыцьця. У арх?ве Яна Карлов?ча захава?ся а?тограф байк? 1886 году ≪Во?к, ягня, авечка≫ ^[54] .

Аляксандар Пам?дора? ? Лявон Вольск? зап?сал? песьню на словы верша Багушэв?ча ≪Немец≫ для таго, каб асучасьн?ць паэз?ю клясыка ^[55] .

Б?бл?яграф?я [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• ≪Dudka białaruskaja Macieja Buraczka≫. ? Krakow : Drukawau swaim kosztam Wł. L. Anczyc i S ^ka , 1891. ? 73 с.
• ≪Tralalonaczka≫. ? Krakow : Drukawau swaim kosztam Wł. L. Anczyc i S ^ka , 1892. ? 11 с.
• ≪Haspadary, dla Was piszym heta apawiadannie... ≫. ? Крака? (?): 1894] (?). ? 8 с.
• ≪Smyk białaruski Szymona Reuki z pad Barysowa≫. ? Pozna? (?): Drukawau swaim kosztam R. Nikulski, 1894. ? 40 с.
• ≪Dudka białaruskaja Macieja Buraczka≫. ? Wydanie druhoje. ? Krakow : Drukawau swaim kosztam W. L. Anczyc i Ska, 1896. ? 72 с.
• ≪Dudka Biełaruskaja Macieja Buraczka≫ (Pranciszka Bohuszewicza). ? Wyd. 3-e. ? Pieciarburh : Zahlanie sonce i u nasze wakonce, 1907. ? 67 с. ? (Bielaruskije pie?niary. T. 1).
• ≪Smyk Biełaruski Symona Reuki s pad Barysowa≫ (Pranciszka Bohuszewicza). ? Wydanie 2-e, papraulenaje. ? Pieciarburh : Zahlanie sonce i u nasze wakonce, druk. K. Piantkouskaha, 1908. ? 35 с. ? (Bielaruskije pie?niary. T. IV).
• Maciej Buraczok. ≪Dudka biełaruskaja≫. ? Wyd. 4-e. ? Pieciarburh : Zahlanie sonce i u nasza wakonce, druk. K. Piantkouskaha, 1914. ? 64 с.
• ≪Smyk biełaruski Symona Reuki s pad Barysawa≫ (F. Bohu?ewi?a). ? Wyd. 4-e (!). ? Wydawiectwo W. Łastouskaho, Drukarnia Zni?, 1918. ? 30 с. ? (Biełaruskaja kniznia N 2).
• ≪Dudka Biełaruskaja Macieja Buraczka≫ (F. Bohu?ewi?a). ? Wyd. 5-e. ? = Wilnia : Wydawiectwo W. Łastouskaho, 1918. ? 57 с. ? (Biełaruskaja kniznia, N 3).
• ≪Дудка беларуская Мацея Бурачка≫ (Ф. Багушэв?ча). ? В?льня : Выд. У. Знамяро?скага, 1921. ? 61 с.
• ≪Смык беларуск? Сымона Рэ?к? з-пад Барысава≫ (Ф. Багушэв?ча). ? В?льня : Друкарня ≪Друк≫, б/г. ? 35 с.
• ≪Дудка Беларуская≫ / Перадрук к?рыл?цай з 5-га выдання з партрэтам п?сьменн?ка ? ?ступам Я. В.. ? Ко?на : Асвета, 1922. ? 73 с.
• ≪Смык беларуск? Сымона Рэ?к? з-пад Барысава≫ (Ф. Багушэв?ча). ? Ко?на : Друк. А. Бака, 1922. ? 31 с.
• Франц?шак Багушэв?ч. I. ≪Дудка Беларуская≫. II. ≪Смык беларуск?≫.. ? Менск : Беларускае коопэрацыйна-выдавецкае таварыства ≪Адраджэньне≫, 1922. ? 92 с.
• ≪Dudka biełaruskaja Macieja Bura?ka≫ (Pranci?a Bahu?evi?a). ? Wilnia : Drukarnia imia Franci?ka Skaryny, 1928. ? 48 с.
• Franci? Bahu?ewi?. ≪Dudka Biełaruskaja≫: U 30-ja ?hodki ?mierci Franci?ka Bahu?ewi?a. ? Wilnia : Biełaruski Instytut haspadarki i kultury , 1930. ? 56 с.
• Franci? Bahu?ewi?. ≪Dudka Biełaruskaja i Smyk Biełaruski≫ / Z kryty?nym narysam Ad. Stankiewi?a ab ?ycci i twor?a?ci Fr. Bahu?ewi?a u 30-ja uhodki jahonaj ?mierci. ? Wilnia : Biełaruski Instytut haspadarki i kultury , 1930. ? 140 с.
• Franci? Bahu?ewi? (Symon Re?ka z pad Barysawa). ≪Smyk biełaruski≫. ? Wyda?nie ? tryccatyja ?hodki ?mierci Fr. Bahu?ewi?a. (Papra?lenaje i z abjasnieniem niezrazumiełych sło?). ? Wilnia : Biełaruski Instytut haspadarki i kultury , 1930. ? 32 с.
• Ф. К. Багушэв?ч. Выбраныя творы / Уступны артыкул М. Ларчанк? . ? Менск : Дзяржа?нае выдавецтва БССР , 1940. ? 104 с. ? 10 000 ас.
• Фр. Багушэв?ч. Выбраныя творы / Прадмова М. Кл?мков?ча . ? Менск : Дзяржа?нае выдавецтва БССР , 1946. ? 84 с. ? 10 000 ас.
• Франц?шак Багушэв?ч. Выбраныя творы / Уступны артыкул Я. Шарахо?скага . ? Менск : Дзяржа?нае выдавецтва БССР , 1952. ? 134 с. ? 10 000 ас.
• Франц?шак Багушэв?ч. Творы / Прадмова, падрыхто?ка тэкста? ? каментары? С. Александров?ча . ? Менск : Беларусь , 1967. ? 228 с. ? 12 000 ас.
• Франц?шак Багушэв?ч. Вершы / Прадмова В. Чарня?скай. ? Менск : Мастацкая л?таратура , 1976. ? 143 с. ? 10 000 ас.
• ≪Dudka białaruskaja Macieja Buraczka≫ = Dudka białaruskaja Macieja Buraczka. Krakow. Drukawau swaim kosztam Wł. L. Anczyc i S ^ka . 1891, 73 s. / Л. Я. Праг?н ? Г. С. Шупенька . ? Факс?м?льнае выданьне. ? Менск : Мастацкая л?таратура , 1990. ? 76 с. ? 7000 ас. ? ISBN 6-340-00872-X
• Франц?шак Багушэв?ч. Творы: паэз?я, апавяданьн?, пераклады, публ?цыстыка, л?сты, дадатак / Укладаньне, прадмова Язэп Янушкев?ч ; каментары: Уладз?мер Содаль , Язэп Янушкев?ч ; мастачка Гал?на Х?нка-Янушкев?ч . ? Менск : Мастацкая л?таратура , 1991. ? 309 с. ? 16 000 ас. ? ISBN 5-340-00824-X
• Франц?шак Багушэв?ч. Творы. Паэз?я. Апавяданн?. Публ?цыстыка. Для сярэд. ? ст. шк. узросту / Уклад ? прадмова Язэпа Янушкев?ча ; каментары: Уладз?мер Содаль , Язэп Янушкев?ч . Маст. Л. А. Стрыжак. ? Менск : Мастацкая л?таратура , 1998. ? 205 с. ? 3000 ас. ? ISBN 985-02-0431-1
• Франц?шак Багушэв?ч. Творы. Паэз?я. Апавяданн?. Публ?цыстыка. Для сярэд. ? ст. шк. узросту / Уклад ? прадмова Язэпа Янушкев?ча ; каментары: Уладз?мер Содаль , Язэп Янушкев?ч . ? 2-е выд.. ? Менск : Мастацкая л?таратура , 2001. ? 206 с. ? 3000 ас. ? ISBN 985-02-0512-1
• Франц?шак Багушэв?ч. Творы: вершы / Прадмова: ≪Чаро?ная дудка≫. Язэп Янушкев?ч . ? Менск : Мастацкая л?таратура , 2009. ? 150 с. ? 2000 ас. ? ISBN 978-985-02-1164-4

Ушанаваньне памяц? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Беларусь [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

На месцы пахаваньня Багушэв?ча, мог?лках каля касьцёла ? вёсцы Жупраны сям’ёй ? сябрам? паэта бы? усталяваны дра?ляны крыж, як? прастая? да 1940 г.

На маг?лу паэта был? ?складзеныя жалобныя вянк? зь вял?к?х палотн?шча? з надп?сам? ≪Мацею Бурачку ад мужычко?-беларуса?≫, ≪Змо?кл? песьн? тыя, што ?гра? на дудцы≫, ≪Паэту ? прыяцелю ад сяляна? ? рамесьн?ка?≫ (па-польску), ≪Цнатл?ваму ? заслужонаму≫.

У 1900 годзе зь ?н?цыятывы мастака Стан?слава Яроцкага ? краязна?цы Люцыяна ?земблы ^[f] грошы зь в?ленскага Таварыства аматара? старажытнасьц? ? этнаграф?? был? зафундаваны на памятную табл?цу Франц?шку Багушэв?чу з партрэтам ? жупранск?м Касьцёле ^[57] . У 1901 годзе ? ?нтэр’еры Жупранскага касьцёла ?стано?леная белая мармуровая пл?та, зробленая в?ленск?м скульптарам Янам Арас?мов?чам , з надп?сам ≪FRANCISZKOWI BOGUSZEWICZOWI 1840?1900 PRZYJACIELE≫ ( па-беларуску : Франц?шку Багушэв?чу 1840?1900 сябры ).

Камень Багушэв?ча знаходз?цца ва ?рочышчы Лысая гара, што непадалёк ад вёск? Кушляны (Смаргонск? раён). Ля валуна Багушэв?ч сустрака?ся зь сябрам?, хава? пад ?м рукап?сы ? забароненыя публ?кацы?. На бакавой гран? каменя сябрам? клясыка беларускай л?таратуры бы? высечаны надп?с ≪PAMIECI MACIEJA BURACZKA 1900 R≫ (Памяц? Мацея Бурачка 1900 г.).

У савецк? час ?мя Багушэв?ча было прысвоенае калгасу , цяпер ? СВК у Ашмянск?м раёне (1951), Жупранскай сярэдняй школе (1962), Ашмянскаму краязна?чаму музэю (1953).

У 1958 годзе ? Жупранах устано?лены бюст Багушэв?ча, а?тарам якога зья?ляецца скульптар За?р Азгур . 22 сакав?ка 1970 году ? Жупранах адкры?ся Музэй Франц?шка Багушэв?ча, дзе захо?ваюцца каля 300 экспаната?, як?я датычацца жыцьця л?таратурнага клясыка ^[58] . У мясцовым касьцёле сьвятых апостала? Пятра ? Па?ла ? 1990 годзе адкрытая мэмарыяльная дошка памяц? Ф. Багушэв?ча ^[59] .

Ягоным ?мем названая адна з плошча? Менску (з 2000 г.) ^[60] ? вул?ца ? Горадн? ^[61] . У 2020 годзе ? Менску адкрылася станцыя мэтро Плошча Франц?шка Багушэв?ча .

16 чэрвеня 2006 году адбылося ?рачыстае адкрыцьцё новага будынку Нацыянальнай б?бл?ятэк? Беларус? . У мастацк?м афармленьн? ?ваходнага парталу б?бл?ятэк? на тэму разьв?цьця сусьветнага ? славянскага п?сьменства выкарыстаная таксама вядомая цытата Багушэв?ча з прадмовы да зборн?ка ≪Дудка беларуская≫ ? ≪Не пак?дайце ж мовы нашай беларускай, каб не ?мерл?≫.

6 верасьня 2009 году ? Смаргон? бы? усталяваны бронзавы помн?к Франц?шку Багушэв?чу ^[62] .

Сяргей Адашкев?ч у 1980-х гадах ствары? бюст ≪Франц?шак Багушэв?ч≫ ^[63] . Я?ген Ц?ханов?ч у 1980 годзе нап?са? ≪Партрэт Франц?шка Багушэв?ча≫ ^[64] . М?кола Купава ствары? каляровыя л?нарыты ≪Партрэт зачынальн?ка новай беларускай л?таратуры Франц?шка Багушэв?ча≫ (1976) ^[65] ? ≪Франц?шак Багушэв?ч 1840?1900≫, таксама л?нарыт ≪Франц?шак Багушэв?ч≫ (1976). Уладз?мер Мелеха? для помн?ка ≪Змагарам за родную мову≫ адл?? барэльеф ≪Франц?шак Багушэв?ч≫ (2004) ^[66] .

21 сакав?ка 2015 году, да 175-годзьдзя зь дня нараджэньня Франц?шка Багушэв?ча Белпошта запусьц?ла ? абарот спэцыяльную марку ^[67] .

• 
  Камень-помн?к Багушэв?чу ? бары ля Кушляна?
• 
  Шыльда пад помн?кам, знакам?ты зварот-закл?к Ф. Багушэв?ча да беларуса?
• 
  Паштовая марка Беларус? да 175-годзьдзя з дня нараджэньня Франц?шка Багушэв?ча

?ншыя кра?ны [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Багушэв?ча?ск?я мясьц?ны ?шано?ваюцца ? па-за межам? сучаснай Беларус?. Так, ва ?кра?не , у горадзе Нежыне , на будынку дзе ён вучы?ся, усталяваная мэмарыяльная дошка. Ягоным ?мем названыя вул?цы ? гарадох Канатопе ^[68] ? Нежыне .

У незалежнай Летуве памятныя дошк? был? ?сталяваныя ? вёсках Сьв?раны ? Сав?чуны В?ленскага раёну, у Сав?чунах ? на будынку разьмешчанай каля вул?цы Багушэв?ча (з 2001 г.) б?бл?ятэк?, якая таксама нос?ць ?мя Франц?шка Багушэв?ча ^[69] . ?мем беларускага паэта была названа адна з вул?ца? у Сав?чунах (1997 г.).

• 
  Б?бл?ятэка ?мя Франц?шка Багушэв?ча ? Сав?чунах , В?ленск? раён , Летува
• 
  Памятная дошка ? Сьв?ранах , В?ленск? раён , Летува
• 
  Памятная дошка, б?бл?ятэка ? Сав?чунах , В?ленск? раён , Летува

У верасьн? 2010 году ? В?льн?, на будынку па вул?цы Arkli? , 18 (Конскай), як? ста?ць на месцы былога дома, дзе з 1884 па 1898 гады жы? Франц?шак Багушэв?ч, адбылося адкрыцьцё яшчэ адной мэмарыяльнай дошк?. Ва ?рачыстай цырымон?? ?першыню за мног?я гады ?зял? ?дзел як беларуская грамада ? мэр В?льн?, гэтак ? прадста?н?к? аф?цыйнага Менску на чале з тагачасным м?н?страм культуры Па?лам Латушкам ^[70] .

За?ваг? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Крын?цы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Л?таратура [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• Александров?ч С. Пуцяв?ны роднага слова. Праблемы разьв?цьця беларускай л?таратуры ? друку другой паловы XIX ? пачатку XX стагодзьдзя. Мн. 1971. с. 91 ? 105.
• Барысенка В. Франц?шак Багушэв?ч ? праблема рэал?зма ? беларускай л?таратуры XIX стагоддзя. / рэд. М?хась Лынько? . ? Менск : Акадэм?я навук Беларускай ССР, ?нстытут л?таратуры ? мастацтва, 1957. ? 364 с. ? 3000 ас.
• Булгака? В. Г?сторыя беларускага нацыянал?зму. В?льня, 2006.
• Горны, Аляксандар .   Франц?шак Багушэв?ч як ≪месца памяц?≫ беларускага нацыянальнага руху ? м?жваеннай Заходняй Беларус?. // Беларуск? г?старычны часоп?с  : г?старычны навукова-мэтадычны ?люстраваны часоп?с. ? 2020. ? № 5. ? С. 29?34.
• К?сялё? Г . Багушэв?ч Франц?шак // Беларуск?я п?сьменьн?к?: Б?бл?яграф?чны сло?н?к. У 6 Т. Т. 1. Мн., 1992. С. 182?184.
• Ламека У. , Содаль У. Багушэв?ч Франц?шак Каз?м?рав?ч // Беларуская мова: Энцыкляпэдыя. Мн., 1994. С. 67 ? 69.
• Луцкев?ч А. Жыцьцё ? творчасьць Фр. Багушэв?ча ва ?спам?нах ягоных сучасьн?ка? // Спадчына, № 1-2, 2001, С. 35 ? 64.
• Мальдз?с А. У пошуках багушэв?ча?скай шкатулк? // Падарожжа ? XIX ст. З г?сторы? беларускай л?таратуры, мастацтва ? культуры. Навук.- папул. нарысы. Мн., 1969. С. 168?173.
• Мельн?ка? А. Франц?шак Багушэв?ч : творца беларускай нацы?. ? Рыга : ?нстытут беларускай г?сторы? ? культуры , 2018. ? 63 с. ? (100 выдатных дзеяча? беларускай культуры). ? 40 ас. ? ISBN 978-9984-897-46-2
• Мысьл?цел? ? асьветн?к? Беларус?: Энцыкл. даведн?к. Мн.: БелЭн, 1995. ISBN 985-11-0016-1
• ≪Не пак?дайце ж мовы нашай беларускай…≫: да 170-годзьдзя з дня нараджэньня Франц?шка Багушэв?ча (1840?1900) [Электронны рэсурс]. / Нацыянальная б?бл?ятэка Беларус?; складальн?к?: Л. Г. Гушчынская ? ?нш.; рэдактары: Л. В. Гарбачова, К. У. Прэнц.-Электронныя, тэкставыя, граф?чныя даныя ? праграма (3, 7 Гб): Нацыянальная б?бл?ятэка Беларус?, 2009.
• П?ятухов?ч М.  Франц?шак Багушэв?ч, як ?дэолаг беларускага адраджэння ? як мастак : даклад, зроблены 30 кастрычн?ка 1924 г. у Доме культуры на ?рачыстым акце, пасвечаным 3 гадав?не ?снавання БДУ. // Працы Беларускага дзяржа?нага ?н?версытэту  : часоп?с. ? Менск : 1925. ? № 6?7. ? С. 19?34.
• Содаль У. Сьцежкам? Мацея Бурачка. ? Мн., 1991.
• Янушкев?ч Я. Франц?шак Багушэв?ч // Г?сторыя беларускай л?таратуры XI?XIX стагодзьдзя?. У 2 т. / Навук. рэд. тома У. Мархель, В. Чамярыцк?. ? 2. ? Мн.: Беларус. навука, 2010. ? Т. 2. Новая л?таратура: другая палова XVIII?XIX стагодзьдзе. ? С. 373. ? ISBN 978?985-08-1167-7
• Radzik R. Mi?dzy zbiorowo?ci? etniczn? a wspolnot? narodow?. Białorusini na tle przemian narodowo?ciowych w Europie Srosdkowo-Wschodniej XIX stulecia. Lublin, 2000. S. 237?242.
• Romanowski A. Pozytywizm na Litwie. Polskie ?ycie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864?1904. Krakow: Universitas, 2003. S. 40 ? 43, 287, 298, 308?309, 314, 402, 404?405, 408, 420.
• Michał Brenszejn: Bahuszewicz Franciszak. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 2: Beyzym Jan ? Brownsford Marja. Krakow: Polska Akademia Umiej?tno?ci ? Skład Głowny w Ksi?garniach Gebethnera i Wolffa, 1936, s. 233?234. Reprint: Zakład Narodowy im. Ossoli?skich, Krakow 1989, ISBN 83-04-03291-0

Вонкавыя спасылк? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

В?к?крын?цы зьмяшчаюць арыг?нальныя матэрыялы, датычныя тэмы артыкула: Франц?шак Багушэв?ч

• Содаль Уладз?м?р. Франц?шак Багушэв?ч на Л?дчыне;
• Б?яграф?я на Slounik.org
• Творы на ≪ Беларускай Пал?чцы ≫
• Б?яграф?я на старонцы ≪Г?сторыя Беларус?. Асобы.≫ Таварыства Беларускай Мовы