?мкненьне валадаро? Маско?скай дзяржавы супрацьстаяць аб’яднаньню ?сходнеславянск?х земля? вакол Вял?кага Княства Л?то?скага стала прычынай шматл?к?х ваенных канфл?кта? . Прытым Масква спрабавала знайсьц? ?дэаляг?чнае абгрунтаваньне ?ласнай вайсковай экспанс??. К?ра?н?к? Маско?скай м?трапол??, якая фактычна ?тварылася пад уладай Залатой Арды ? вын?ку пераезду м?трапал?та з захопленага ? разрабаванага К?ева ?ва ?ладз?мер на Клязьме ?? бл?жэй да ардынскай стал?цы Сараю , тытулявал?ся ≪м?трапал?там? к?е?ск?м? ? ?сяе Рус? ≫ (хоць самавольны перанос б?скупскай катэдры забараняецца прав?лам 82 Картагенскага сабору ^[3] ) ? на падставе гэтага ?мкнул?ся падпарадкаваць сабе Л?то?скую (К?е?скую) м?трапол?ю , створаную на вольных ад ардынскага панаваньня землях. З прычыны супярэчнасьця? з Канстантынопалем, як? вызна? незалежную ад Арды Л?то?скую м?трапол?ю, у 1448 годзе Маско?ская м?трапол?я ? аднабаковым парадку выйшла з-пад юрысдыкцы? Канстантынопальскага патрыярхату (у дакумэнце Маско?скага сабору 1459 году кол?шняя м?трапол?я ?першыню называецца ≪Царквой Маско?скай≫ ^[4] ), за што правасла?ныя цэрквы перастал? л?чыць яе канан?чнай ? вызначыл? як сх?зму . У адказ на гэта ? канцы XV ст. у Маскве зьяв?лася канцэпцыя ≪ Трэцяга Рыму ≫, згодна зь якой яна абвяшчалася адз?най сапра?днай спадкаемн?цай Рыму ? Канстантынопалю (≪Другога Рыму≫) ? абаронцай чысьц?н? правасла?я ^[5] . Да рэл?г?йнага чыньн?ку Масква таксама спрабавала далучыць дынастычны: на падставе прыналежнасьц? да дынасты? Рурыкав?ча? маско?ск?я валадары абвяшчал? сябе спадкаемцам? к?е?ск?х князё? .

Г?сторык Анатоль Грыцкев?ч зьвяртае ?вагу на тое, што ? XVI ст. дзеля абгрунтаваньня право? маско?ск?х князё? на земл? сучасных Беларус? ? ?кра?ны ? Маско?скай дзяржаве стварыл? м?т пра ≪л?то?скую≫ ( жамойцкую , летув?скую ) заваёву беларуск?х земля? , як? ?першыню зьяв??ся ? л?таратурна-пабл?цыстычным творы ≪Сказание о князьях владимирских≫ ^[6] .

Лякальныя войны за памежныя ?дзельныя княствы ?першыню перарасьл? ? глябальны канфл?кт у 1558 годзе, кал? маско?ск? гаспадар ?ван IV Тыран абвясьц?? сваёй спадчынай усходнюю частку беларускай этн?чнай тэрыторы? зь местам? Полацкам , В?цебскам , Воршай , Маг?лёвам ? ?нш. Распачатая ?м ?нфлянцкая вайна (1558?1583) стала адной з прычына? эканам?чнага ? пал?тычнага заняпаду Вял?кага Княства Л?то?скага, улады якога дзеля захаваньня дзяржавы мус?л? ? 1569 годзе скласьц? Любл?нскую ун?ю з Карале?ствам Польск?м .

У 1589 годзе па знаходжаньн? ? сх?зьме на працягу 141 году Маско?ская царква атрымала ад Канстантынопалю вызнаньне ? а?такефал?ю. Адначасна яна фактычна пагадз?лася з тым, што правасла?ныя прыходы на тэрыторы? Вял?кага Княства Л?то?скага (у тым л?ку сучаснай Беларус?) застал?ся ? юрысдыкцы? К?е?скай м?трапол?? Канстантынопальскага патрыярхату. Так?м чынам Масква вызнала тэрыторыю Вял?кага Княства Л?то?скага канан?чнай тэрыторыяй Канстантынопальскага патрыярхату ? пазбав?лася рэл?г?йна-канфэс?йных право? на гэтыя земл?. У 1613 годзе па абраньн? на маско?ск? сталец прадста?н?ка дынасты? Раманавых , якая ня мела н?як?х роднасных зьвязка? з валадарам? К?ева?? Рурыкав?чам?, маско?ск?я княз? страц?л? дынастычныя правы на тэрыторы?, падуладныя к?е?ск?м князям. Так?м чынам, усе наступныя памкненьн? Маско?скай дзяржавы захап?ць земл? Вял?кага Княства Л?то?скага ня мел? н?як?х юрыдычных падстава?, апроч г.зв. ≪ права моцнага ≫.

У пачатку XVII ст. агрэс??ная пал?тыка Маско?скай дзяржавы прывяла да спусташэньня яе тэрыторы? войскам? Рэчы Паспал?тай ? канчатковага прызнаньня Смаленску , як? пераходз?? з рук у рук?, за Вял?к?м Княства Л?то?ск?м. Аднак Масква, нягледзячы на складаньне ? 1634 годзе Паляна?скага м?ру , не адмов?лася ад пляна? захопу ?сходнеславянск?х тэрыторыя?. Нагодай да новай агрэс?? стала казацкае па?станьне , якое выбухнула ? 1648 годзе пад к?ра?н?цтвам Багдана Хмяльн?цкага . Па?станцы, што был? пераважна з казако? ? ?кра?нск?х сяляна?, атрымал? некальк? перамог над войскам Карале?ства Польскага ? склал? з Варшавай Збора?скую дамову , якая надала казакам а?таном?ю. Не?забаве, аднак, вайна аднав?лася гэтым разам ня?дала для казако?, як?я пацярпел? ? чэрвен? 1651 году цяжкую паразу пад Берастэчкам . У 1653 годзе Хмяльн?цк? зьвярну?ся да Масквы з просьбай прыняць укра?нск?я тэрыторы? ? яе склад. У кастрычн?ку 1653 году Земск? сабор пастанав?? задавол?ць просьбу Хмяльн?цкага ? абвясьц?? вайну Рэчы Паспал?тай. У студзен? 1654 году ? Пераяславе адбылася Рада , якая аднадушна выказалася за ?ваходжаньне ?кра?ны ? склад Маско?скай дзяржавы. Хмяльн?цк? перад маско?ск?м пасольствам да? прысягу на вернасьць маско?скаму гаспадару Аляксею М?хайлав?чу .

Так?м чынам, фармальным? прычынам? ?варваньня дэкляравал?ся заступн?цтва за ?кра?ну ? абарона правасла?ных, як?я ня прынял? Берасьцейскай ун?? . Аднак у сапра?днасьц? маско?ск?я ?лады к?равал?ся чыста захопн?цк?м? ?нтарэсам? ^[1] .

Падрыхто?ка да вайны вялася ад пачатку гаспадараньня Аляксея М?хайлав?ча, а з сакав?ка 1653?году ёю занял?ся асабл?ва акты?на. Дзеля наступу был? створаны тры арм???? па?ночна-заходняя (у Вял?к?х Луках), цэнтральная (знаходз?лася ? Маскве) ? па?днёва-заходняя (у Бранску), на дапамогу якой Багдан Хмяльн?цк? высла? 20 тыс. казако?, на чале з ?ванам Залатарэнкам . Агульная колькасьць маско?ск?х войска? складала каля 80?100 тыс. чалавек.

Вял?кае Княства Л?то?скае ? адказ магло выстав?ць 10?12 тыс. войска на чале зь Янушам Радз?в?лам . Вальны сойм у Берасьц?, скл?каны каралём ? вял?к?м князем Янам Каз?мерам 24 сакав?ка 1653?году, ухвал?? каштарыс на 15 тысяча? жа?нера?. Даведа?шыся ад зло?леных маско?ск?х шп?ёна?, што ?хны гаспадар найперш хоча ?дарыць па Смаленску, сойм дасла? рэв?зора? дзеля агляду смаленск?х умацаваньня? з тым, каб забясьпечыць гэтую фартыф?кацыю зброяй, боезапасам?, прав?янтам, падправ?ць муры ? валы. Умацо?вал? таксама замк? ? В?цебску ? Полацку, павял?чвал? ?х залог?. Усходн?я паветы Вял?кага Княства Л?то?скага вызвалял?ся ад абавязку высылаць паспал?тае рушаньне да гало?нага абозу, каб яны магл? сам? абараняць сваю тэрыторыю. Шляхецк? сойм?к Полацкага ваяводзтва ? жн??н? 1653?году вызначы? нормы маб?л?зацы? рушаньня: з трох служба?, паводле старых разьл?ка?, трэба было выста?ляць аднаго чалавека з мушкетам ц? ручн?цай ? сякерай, а таксама з запасам пораху, волава ? харчу на 4 дн?. Але ?с?х захада? было мала, каб стрымаць шматл?к?я маско?ск?я арм??.

Беспасярэдняй падставай да пачатку вайны стала памылка пасло? Рэчы Паспал?тай у нап?саньн? тытулу Аляксея М?хайлав?ча. Усе тры маско?ск?я арм?? мус?л? был? ?дарыць адначасна. Гало?ныя с?лы пачал? рухацца з Масквы 15 тра?ня 1654?году. Ход вайны ад самага пачатку агрэс?? разгортва?ся надта ?дала для заваё?н?ка?. Добра ведаючы канфэс?йныя праблемы Вял?кага Княства Л?то?скага, маско?ск? ?рад раб?? ста?ку на яго правасла?ных жыхаро?, пэ?ная частка як?х бачыла ? маско?ск?х адз?наверцах ≪выратаваньне≫ на грунце веры. Маско?ск?я граматы, што папярэдне засылал?ся ? Рэч Паспал?тую, мус?л? пераконваць людзей у ляяльнасьц? Масквы да ?х, сх?ляць правасла?ных на бок усходн?х захопн?ка?.

29 л?пеня маско?ск?я войск? захап?л? Полацак . 25 чэрвеня яны ?зял? ? аблогу Смаленск ? па моцным супрац?ве захап?л? места 29 верасьня. 24 жн??ня з прычыны здрады Канстанц?на Паклонскага зда?ся Маг?лё? , 29 жн??ня захап?л? Друю ? Дз?сну. 12 кастрычн?ка здалася Дубро?на, па чым з гораду выгнал? ?с?х людзей, шляхту адправ?л? маско?скаму гаспадару пад Смаленск, а сам горад спал?л?. 22 л?стапада маско?ск? ваявода Шарамецье? з баям? ?зя? В?цебск, па чым зно? разасла? ус?х, хто чын?? супрац??, у розныя гарады Маско?скай дзяржавы. Працягва? абараняцца тольк? Стары Быха?, моцная крэпасьць.

18 чэрвеня Януш Радз?в?л атрыма? ад караля ? вял?кага князя на Варша?ск?м сойме булаву гетмана вял?кага . Проста з сойму ён рушы? на тэрыторыю ваенных дзеяньня? ? ста? зьб?раць пад Оршай абоз. У канцы чэрвеня гетман фармальна ме? 11?261 чалавека. Але на справе зь ?х было нямала хворых ? параненых.

Януша Радз?в?л намага?ся разьб?ць маско?ск?я аддзелы паасобку?? на злучэньне з Чаркаск?м сьпяша?ся ваявода Трубяцкой . 12 жн??ня 1654 году адбылася б?тва пад Шкловам . Пры вял?знай дыспрапорцы? с?ла? (у Чаркаскага было ня менш за 20 тысяча?) гетман змог нанесьц? непрыяцелю надзвычай цяжк?я страты?? ад 3 да 7 тысяча?, захап?ць 610 палонных, тым часам л?цьв?на? заг?нула тольк? каля 700 чалавек. Потым, каб пазьбегнуць новай сутычк? зь большым? с?лам? супрац??н?ка, войск? Вял?кага Княства Л?то?скага пачал? адыход. На думку расейск?х г?сторыка?, перамогу атрымала Масква.

Войск? Трубяцкога ? Чаркаскага злучыл?ся ? пачал? перасьлед Януша Радз?в?ла. 13 жн??ня да с?ла? Вял?кага Княства Л?то?скага прыбыла дапамога ад князя Багуслава Радз?в?ла ? Юрыя Ням?рыча ?? 2500 жа?нера?. Януш Радз?в?л здоле? аб’яднацца пад Гало?чынам з аддзелам? В?нцэнта Гасе?скага ? адысьц? да Бялын?ча? , а потым ск?равацца да Барысава . Аднак яго ?жо насьц?гала войска Трубяцкога, ? 24 жн??ня адбылася навязаная Янушу Радз?в?лу б?тва пад Шапялев?чам? , у якой л?то?скае войска пацярпела першую паразу за апошн?я 30 гадо? ад нашмат большага маско?скага войска. У б?тве заг?нула каля тысячы чалавек, што было вял?к?м? стратам? для 6-8-тысячнага л?то?скага корпусу. Сам гетман бы? паранены. Разьб?тае войска расьсеялася ? лесе ? спын?ла сваё ?снаваньне. Аднак ужо ? верасьн? 1654 году Януш Радз?в?л абвясьц??, што войска Вял?кага Княства адроджана ? гатовае да дзеяньня?. Пра?да, сабраная с?ла была намнога меншая, чым ухваленыя соймам 15 тысяча? жа?нерск?х ставак. Сам гетман л?чы?, што яго маб?льныя частк? могуць скласьц? тольк? 6 тысяча?, астатн?х лепей скарыстаць дзеля ?мацаваньня гарадо?. Баявыя дзеяньн? 1654 году скончыл?ся тольк? глыбокай восеньню.

Кампан?я 1655 году пачалася ? студзен? наступам войска? Януша Радз?в?ла на маско?ск?я войск? пад Старым Быхавам. 5 лютага Паклонск? перайшо? на бок Рэчы Паспал?тай ? дазвол?? увайсьц? ? Маг?лё? войскам Вял?кага Княства Л?то?скага. Але тыя змагл? заняць тольк? Н?жн? замак. Гетман ня змог вызвал?ць Верхн? замак ? ? тра?н? зьня? аблогу .

На пачатак году гало?ныя маско?ск?я с?лы был? нак?раваны на Вял?кае Княства Л?то?скае. Мэтай кампан?? ста? захоп астатняй тэрыторы? дзяржавы: В?льн? , Старога Быхава , Слуцку , Берасьця . Паход пача?ся ? сакав?ку. У гэтым месяцы казацкае войска Залатарэнк?, якое знаходз?лася на службе ? маско?скага гаспадара, здолела ?зяць Бабруйск , Каз?мер (Карале?скую Слабаду) ? Глуск . У тра?н? з Бранску на Маг?лё? рушыла арм?я Трубяцкога. Казак? ж разам з Шарамецьевым спрабавал? здабыць старабыха?скую крэпасьць. У той жа час войска Вял?кага Княства Л?то?скага было ф?зычна стомленае ? дэмарал?заванае. Гаспадарка кра?ны была падарваная вайной, каля паловы тэрыторы? знаходз?лася пад акупацыяй. У земск? скарб дзяржавы зборы амаль не паступал?. Улетку 1655?году замест 2 м?льёна? злотых падымнага падатку рэальна можна было сабраць тольк? 200 тысяча?, праз што было немагчымым наняць добрае наёмнае войска. Паспал?тае рушаньне канчаткова страц?ла сваё значэньне. На Менск руха?ся перадавы, вял?к? ? старажавыя палк? цэнтральнай арм?? ? 3 л?пеня, маско?ск?я войск? захап?л? места. Шлях на В?льню бы? адкрыты. Абаран?ць стал?цу было немагчыма, а на дапамогу Карале?ства Польскага надзея? не было, бо ?жо ? сакав?ку на Рэч Паспал?тую пачала агрэс?ю Швэцыя . У 20-х днях л?пеня на гало?ны В?ленск? тракт пачал? выходз?ць ? авангардныя частк? маско?скага войска, ? 20-тысячнае казацкае злучэньне Залатарэнк?. 8 жн??ня войск? Чаркаскага ? Залатарэнк? разам пайшл? на штурм В?льн? ? захап?л? яе, учын??шы ? месьце разьню, у якой заг?нула каля 8 тысяча? месьц?ча??? каля паловы жыхаро? ^[7] .

Па захопе В?льн? Януш Радз?в?л падп?са? з Швэцыяй Кейданскую ун?ю , паводле якой Вял?кае Княства Л?то?скае пераходз?ла пад пратэктарат Швэцы?. Але праект ун?? не падтрымала большая частка шляхты .

У верасьн? з К?ева на лодках выйша? у паход аддзел маско?ск?х войска? на чале з князем Валконск?м. 15 верасьня захап?? Тура? , 20 верасьня спал?? Стол?н , потым П?нск . Паводле скарг? ацалелых п?нчуко?, перад падпалам места захопн?к? ≪ па-тыранску, па-разбойн?цку як мужчына?, так ? самых кабет, ? дзетак немалую колькасьць розным? нечуваным? мукам? мучыл? ? на сьмерць пазаб?вал?… усе скарбы, гатовыя сумы, розныя тавары, золата, срэбра, волава, медзь, званы касьцельныя ? царко?ныя, рознае збожжа ? ?се хатн?я набытк? дашчэнту выбра?шы, да байда? ? ча?но? панас?л? ? паваз?л? ≫ ^[8] .

Два гады вайны прывял? Вял?кае Княства Л?то?скае да небясьпечнага стану. У Карале?стве Польск?м па цяжк?х паразах ад швэда? (29 верасьня пад Гарадком, 30 верасьня пад Новым Дваром ? 3 кастрычн?ка каля Войн?чу), па кап?туляцы? Варшавы ? Кракава ? ад’езду караля Яна Каз?мера ? Сылез?ю дзяржава ? войска был? канчаткова разваленыя.

Ваявода в?цебск? Павал Сапега з восен? 1655?году ста? пераймаць ролю гало?нага начальн?ка над рэшткам? арм?? Вял?кага Княства Л?то?скага. Ягоную ?ладу добраахвотна прызнал? канфэдэраты, як?я к?нул? Януша Радз?в?ла. Да яго пачал? сыходз?цца дробныя вайсковыя аддзелы, што агулам склал? каля 6 тысяча?. Уся гэтая с?ла фактычна бязьдзейн?чала, бо Павал Сапега вё? перамовы адначасна ? з каронным? гетманам? , ? з маско?ск?м? ваяводам?, ? з швэдам?, як?я дамагал?ся яго пераходу на бок Швэцы? . Пры канцы 1655 году Павал Сапега нап?са? каралю Карлу Х Густаву , што ? ён згаджаецца на швэдзкую пратэкцыю, аднак па гэтым захо?ва? адданасьць каралю.

Тым часам Януш Радз?в?л закры?ся ? Тыкоц?не на Падляшшы . Тыкоц?нск? замак аблажыл? войск? Па?ла Сапег?, як? л?чы? гетмана сва?м асаб?стым саперн?кам. Тут, у аблозе, 31 сьнежня 1655?году, абвешчаны ворагам Айчыны, Януш Радз?в?л памёр.

Пакуль групо?ка Па?ла Сапег? стаяла на Падляшшы ? Берасьцейшчыне , Ян Каз?мер дасыла? яму загады з патрабаваньнем ?сьц? да Сандам?ру ? ваяваць супраць швэда? разам з ваяводам Стэфанам Чарнецк?м . Аднак Павал Сапега нак?рава? туды тольк? 2 тысячы на чале з Аляксандрам Г?лярыем Палуб?нск?м . Прыкладна ? сярэдз?не лютага 1656 году Павал Сапега бы? аф?цыйна прызначаны гетманам вял?к?м ? атрыма? В?ленскае ваяводзтва , а ?весну ён ужо павё? асно?ныя с?лы ? Польшчу на дапамогу карале?скай арм??. Па гэтым войска Вял?кага Княства Л?то?скага вяло баявыя дзеяньн? ? асно?ным супраць швэда? .

Умяшаньне маладога Карла Густава ? вайну выкл?кала абвастрэньне супярэчнасьця? пам?ж Маско?скай дзяржавай ? Швэцыяй, у вын?ку чаго Аляксей М?хайлав?ч абвясьц?? вайну апошняй.

Яшчэ на пачатку 1656 году ?радавыя колы Рэчы Паспал?тай распрацавал? праграму выратаваньня дзяржавы. Плянавалася паслаб?ць пазыцы? швэда?, сх?л?ць на свой бок брандэнбурскага электара Фрыдрыха В?льгельма, пасварыць з Масквой казака? , дамагчыся дапамог? ад крымскага хана, нэ?трал?заваць трансыльванскага князя Георга Ракац? ? падп?саць м?р з Аляксеем М?хайлав?чам. У справе апошняга кароль Ян Каз?мер заручы?ся пасярэдн?цтвам цэзара Фэрдынанда III . А?стрыйск?я паслы брал?ся дапамагчы зам?рыць дзьве варожыя кра?ны. Тады была падп?саная г.?зв. В?ленская дамова , якая спыняла баявыя дзеяньн? пам?ж Маско?скай дзяржавай ? Рэччу Паспал?тай.

16 верасьня 1658 году адбылося падп?саньне Гадзяцкай дамовы , якая вызначала дачыненьн? ?кра?ны ? Карале?ства Польскага. 14 лютага 1659 году маско?ск?я войск? штурмам узял? Стары Быха?, дзе знаходз?л?ся казацк?я войск?, што перайшл? на бок Рэчы Паспал?тай, ? жорстка расправ?л?ся зь ?м?. У 1659 год?адбылася аблога маско?ск?м? войскам? Чачэрску.

Пачынаючы з 1659 году амаль усё Вял?кае Княства Л?то?скае ахап?л? па?станьн? ≪ шышо? ≫ (узброеныя аддзелы сяляна? ? мяшчана?) супраць маско?ск?х войска?. Гэтыя выступленьн? выкарыстал? к?ро?ныя колы Рэчы Паспал?тай дзеля вяртаньня сваёй улады. Так?м чынам 18 чэрвеня 1660 году пад Ляхав?чам? бы? разьб?ты шматл?к? корпус на чале з маско?ск?м ваяводам Хаванск?м . 28 чэрвеня 1660 году адбылася вырашальная б?тва пад Палонкай , пад час якой аб’яднанае войска Вял?кага Княства Л?то?скага ? Карале?ства Польскага на чале з ваяводам руск?м Стэфанам Чарнецк?м ? гетманам вял?к?м л?то?ск?м Па?лам Янам Сапегам разграм?ла маско?скае войска пад камандаю Хаванскага. Пазьней, 3 л?пеня, гэтае ж аб’яднаньне вызвал?ла Менск ? тэрыторыю Вял?кага Княства Л?то?скага да рак? Бярэз?ны . Перамога сарвала маско?скую аблогу Ляхав?цкага замку ? прывяла да вызваленьня л?то?ск?х земля? па Дняпро на ?сходзе ? Дзьв?ну на по?начы. 8 кастрычн?ка 1660 году л?то?ск?я ? польск?я войск? адб?л? каля Чавуса? наступленьне Масквы ? вымус?л? яе адступ?ць да Смаленску.

1 лютага 1661 году выбухнула па?станьне ? Маг?лёве . У вын?ку месьц?чы зьн?шчыл? 3-тысячную залогу маско?ск?х стральцо?, узял? ? палон жа?нера? ? трох ваявода?. Пазьней, у красав?ку таго ж году, антымаско?ск?я па?станьн? адбыл?ся ? Дз?сьне, Себежы ? Гомл?.

3 л?стапада 1661 пацярпела паразу група маско?ск?х войска? на чале з Хаванск?м ? Ардын-Нашчок?ным пад В?льняй каля вёск? Кушл?ка?. На тры дн? пазьней войск? Вял?кага Княства Л?то?скага на чале з С. Чарнецк?м разьб?л? каля Глыбокага маско?скае войска (больш за 18 тыс. чалавек) на чале з Хаванск?м. 2 сьнежня л?то?ск?я войск? вызвал?л? В?льню. Па гэтым варожыя бак? ня мел? н? с?ла?, н? сродка? дзеля акты?нага працягу вайны.

Але ?жо ? 1664 казацк?я ? маско?ск?я войск? аблажыл? П?нск ? Маг?лё?, у апошн?м бы? спалены замак.

Пал?тыка Маско?скай дзяржавы адзначалася жорсткасьцю да насельн?цтва Вял?кага Княства Л?то?скага ^[1] . Акупанты к?равал?ся прынцыпам: ≪ ун?? ня быць, лац?нству ня быць, жыдам ня быць ≫, што прывяло да закрыцьця ?с?х катал?цк?х сьвятыня? ? навучальных установа?, верн?ка? К?е?скай (Л?то?скай) м?трапол?? Сьвятога Пасаду гвалто?на далучал? да Маско?скай царквы . Разам з тым, каб знайсьц? падтрымку мясцовых жыхаро?, Аляксей М?хайлав?ч пак?да? Магдэбурскае права местам, прыв?ле? ??г.?д. Таксама падтрымл?валася адабраная ад Канстантынопальскага патрыярхату ? далучаная да Масквы К?е?ская м?трапол?я, ёй раздавал? земл? тых, хто чын?? супрац??. Аднак на справе незалежна ад канфэс?йнай прыналежнасьц? жыхары Вял?кага Княства Л?то?скага моцна цярпел? ад дзеяньня? маско?ск?х войска?, асабл?ва цяжка было жыдо?скаму насельн?цтву. Сярод ус?х магчымых ваенных трафея? палон л?чы?ся найбольш кашто?най здабычай маско?ск?х салдата?. Да катэгоры? ваеннапалонных Масква далучала ? м?рнае насельн?цтва, захопленае на непрыяцельскай тэрыторы?. Шмат жыхаро? гвалто?на перасялял? ? Маско?скую дзяржаву. Тыя, хто заста?ся, мус?л? ?трымл?ваць маско?ск?я залог?, як?я нярэдка мел? не расейск? этн?чны склад. Напрыклад, у 1656 годзе поп Маско?скай царквы ?ван, як? ? гэты час бы? у Менску, нап?са? л?ст свайму гаспадару Аляксею М?хайлав?чу, у як?м прас?? грошай, а таксама засьведчы?, што акупацыйная маско?ская залога ^{[a] [8]} :

Частым? был? выпадк? гвалту з боку маско?ск?х войска?. Пра гэта сьведчыць, напрыклад, загад Аляксея М?хайлав?ча ^[10] , як? выкарысто?ва? у распачатай ?м вайне тактыку ≪выпаленай зямл?≫ ^[7] :

У вын?ку ?чыненай 22 л?пеня 1654 году Трубяцкой разьн? маско?ск?я акупанты заб?л? амаль ус?х жыхаро? Амсьц?слава (ад 10 да 15 ^{[11] [12] [13] [14] [15] [16] [17]} тыс. чал.), у вын?ку ?чыненай 13 студзеня 1660 году разьн? ? Берасьц? ?? заб?л? каля 1,7 тыс. чал. ^[18] , а само места цалкам зьн?шчыл? ^[19] , а ?чыненая 8 жн??ня 1655 году разьня ? В?льн? забрала жыцьц? паловы жыхаро? места ^[7] . ?снавал? выпадк? частага пераходу на бок Вял?кага Княства Л?то?скага асоба?, як?я першапачаткова бачыл? ? Маскве разьвязаньне тых або ?ншых праблема? (у прыватнасьц?, Канстанц?н Паклонск? ).

Сяляне Вял?кага Княства Л?то?скага зь першых месяца? вайны пачал? ?твараць аддзелы самааховы ^[1] . На акупаваных землях яны сыходз?л? ? лясы, узбройвал?ся прыладам? працы ? спрабавал? абаран?ць ад захопн?ка? свае пасел?шчы, перашкаджал? выводз?ць мясцовых людзей у няволю, а таксама дапамагал? войску Вял?кага Княства Л?то?скага ? часам уступал? ? адкрыты бой з маско?ск?м? войскам?. Так пача?ся шырок? партызанск? рух?? першы ? беларускай г?сторы? масавы добраахвотны рух супрац?ву ^[1] . Асабл?ва акты?ным? был? сяляне Амсьц?сла?шчыны . Напрыклад, у л?пен? 1654 году трохтысячны аддзел сяляна? з Калесьн?ка?скай воласьц? заатакава? пад Амсьц?славам войска ваяводы Трубяцкога, у як?м нал?чвалася да 15 тысяча? ратн?ка? ^[1] . На Смаленшчыне ? партызанск?м руху брал? ?дзел правасла?ныя сьвятары ^{[1] [20]} . У 1658 годзе антымаско?ск?я выступленьн? набыл? характар народнай вайны, якая да лета 1659 году ахап?ла амаль усю тэрыторыю Беларус? ^[21] .

Змаганьне з маско?ск?м? захопн?кам? таксама вял? ? жыхары места? Вял?кага Княства Л?то?скага. Апрача Маг?лё?скага па?станьня 1661 году , мяшчане зьн?шчыл? або выгнал? маско?ск?я залог? ? Дз?сьне , Амсьц?славе , Себежы , Гомл? , Старым Быхаве , Шклове . Партызаны здолел? вызвал?ць Бешанков?чы , Глыбокае , Лукомаль , заблякаваць маско?скую залогу ? В?цебску ^[22] .

Маско?ск?я акупанты мус?л? нак?ро?ваць у Вял?кае Княства Л?то?скае адмысловыя карныя экспэдыцы? з артылерыяй, як?я пал?л? партызанск?я вёск?, распра?лял?ся з узятым? ? палон, але супрац?? не спыня?ся. Шырок? народна-вызвольны рух паспрыя? пераходу войска? Рэчы Паспал?тай да наступальных дзеяньня? ^[22] .

Асно?ны артыкул: Андруса?скае зам?рэньне

Працяглая вайна значна аслаб?ла ня тольк? Рэч Паспал?тую, якая ня мела дастаткова рэсурса?, каб адваяваць захопленую ворагам тэрыторыю, але ? Маско?скую дзяржаву, якая зь цяжкасьцю кантралявала акупаваныя земл?. Зь ?ншага боку ? гэты час актыв?завалася Асманская ?мпэрыя , што была пагрозай ня тольк? для Рэчы Паспал?тай ? Маско?скай дзяржавы, але ? для А?стра-Вугорскай ?мпэры? . У 1661 годзе ?мпэратар Леапольд I выправ?? А?густа Мэербэрга паслом у Маскву , каб той паспрыя? складаньню м?ру з Рэччу Паспал?тай.

Вайна скончылася 30 студзеня 1667 году, кал? кам?сары Вял?кага Княства Л?то?скага з аднаго боку, ? маско?ск?я паслы з другога, у вёсцы Андрусаве, што пам?ж Смаленскам ? Амсьц?славам, падп?сал? дамову аб зам?рэньн? тэрм?нам на 13 з паловай гадо?. Паводле яе ?мова?, Смаленская, Чарн?га?ская ? Но?гарад-Северская земл? заставал?ся ? складзе Маско?скай дзяржавы, а беларускае Падзьв?ньне вярталася Вял?каму Княству Л?то?скаму. Укра?на падзялялася па Дняпры: левабярэжжа адыходз?ла да Масквы, правабярэжжа замацо?валася за Рэччу Паспал?тай. Вывезены ? час вайны шматтысячны палон вяртаньню не падляга?. К?е? перадава?ся ? валоданьне Масквы на 2 гады, але пазьней так ? ня бы? вернуты.

Вайна мела катастраф?чныя вын?к? для Вял?кага Княства Л?то?скага, яе наступствы на некальк? стагодзьдзя? вызначыл? дэмаграф?чнае, эканам?чнае ? культурнае абл?чча кра?ны ^[23] . Беларуск?я земл? апынул?ся ? стане эканам?чнага заняпаду, колькасьць насельн?цтва скарац?лася ? 2 разы (з 2,9 да 1,4 м?льёна жыхаро? ^[24] ). Асабл?ва пацярпел? па?ночныя ? ?сходн?я раёны, як?я найда?жэй заставал?ся пад акупацыяй, дзе засталося менш за трац?ну ад даваеннай колькасьц? жыхаро? ^{[1] [25]} .

Большасьць места? ? сёла? зруйнавал? або разрабавал? ^[24] (так, у Менску засталося тольк? 170 жыхаро?, у Полацку з 1500 даваенных дымо? ?? тольк? 102, у В?цебску з 981?? 56 ^[26] ). Мескае рамяство дэградавала, ?стотна скарац??ся аб’ём рамеснай вытворчасьц?. Зьменшылася колькасьць воры?ных земля?, не хапала работн?ка? для ?х апрацо?к?. Каб адрадз?ць сельскую гаспадарку сялянству Вял?кага Княства Л?то?скага спатрэб?лася больш за два дзесяц?годзьдз? ^[24] .

Аслабла карале?ская ?лада, значна пашырыл?ся правы магната? . У Рэчы Паспал?тай узмацн??ся ц?ск на пратэстанта? , арыяна? , правасла?ных , што прывяло да скасаваньня рэл?г?йнай талерантнасьц?. Дзяржава ?ступ?ла ? паласу працяглага крыз?су .

Адным з наступства? таксама стала сьвядомая палян?зацыя найвышэйшых стана? Вял?кага Княства Л?то?скага, як?я так?м чынам спрабавал? адасоб?цца ад патэнцыйнага агрэсара ? прыбраць падставы для ?маверных тэрытарыяльных прэтэнз?я?. Гэта прычын?лася да паступовага зьмяншэньня рол? беларускай мовы з заменай яе польскай ? лац?нскай як менш падобным? да расейскай ^[b] .

Як адзначае беларуск? г?сторык Уладз?мер Арло? : вайна з Маско?скай дзяржавай у сярэдз?не XVII ст. выяв?лася нацыянальнай трагедыяй беларуса? , да якой узыходзяць выток? мног?х сучасных праблема? ^[23] .

• 100 пытання? ? адказа? з г?сторы? Беларус? / Уклад. ?. Саверчанка , З. Санько . ? Менск : Рэдакцыя газеты ≪ Звязда ≫, 1993. ? 80 с.
• Абрамчук Р. Апакал?пс?с мясцовага значэння: жыццё ? смерць Мсц?сла?скага замка (1135?1660) // Архитектура и строительство. № 1 (231), 2013?г.
• Арло? У. , Саганов?ч Г. Дзесяць вяко? беларускай г?сторы? . ? Менск, 1997.
• Арло? У. , Герас?мов?ч З. Кра?на Беларусь. Вял?кае Княства Л?то?скае / Рэц. А. Грыцкев?ч , У. Ляхо?ск? ; рэд. З. Санько ; картограф В. Цемуша? . ? KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. ? 400 с.?: ?л. ISBN 978-985-6919-82-7 .
• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашко? ? ?нш. ? Мн. : БелЭн , 1996. ? Т.?3: Беларусы ? Варанец. ? 511?с. ? ISBN 985-11-0068-4
• Болбас В. Вайсковыя падзе? на тэрыторы? Светлагорскага раёна ? сярэдз?не XVII стагоддзя // Шац?лка?ск?я чытанн??: матэрыялы ?? г?сторыка-краязна?чай канферэнцы? (да 450-годдзя Шац?лак) у Светлагорску, 16 красав?ка 2010?г. / Светлагорск? г?ст.-краязн. музей; уклад.: Т. Маслюко?, В. Раманцо?.?? Светлагорск, 2011.?? 90?с., ?л. Б?бл?яграф. у канцы артыкула?. Рэз. на англ. , руск. мовах.?? С. 50?52.
• Вял?кае княства Л?то?скае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашко? ? ?нш. ? Мн. : Беларуская Энцыклапедыя, 2005. ? Т.?1: Абаленск? ? Кадэнцыя. ? 684?с. ? ISBN 985-11-0314-4
• Вял?кае княства Л?то?скае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашко? ? ?нш. ? Мн. : Беларуская Энцыклапедыя, 2005. ? Т.?2: Кадэцк? корпус ? Яцкев?ч. ? 788?с. ? ISBN 985-11-0378-0
• Г?старычны шлях беларускай нацы? ? дзяржавы = The History of the Belarusian Nation and State / Выд. 2-е, дап.; Б?ч М. , Гарэцк? Р. , Конан У. ? ?нш. ? Менск : ?П Зм?цер Колас, 2005. ? 440 с.: ?л. ISBN 985-6793-06-2 .
• Г?сторыя Беларус? (у кантэксце сусветных цыв?л?зацый). Вучэбн. дапаможн?к / В. Галубов?ч , З. Шыбека , Д. Чаркаса? ? ?нш.; Пад рэд. В. Галубов?ча ? Ю. Бохана . ? Менск : Экаперспектыва, 2005. ? 584 с. ISBN 985-469-120-9 .
• Саганов?ч Г. Невядомая вайна: 1654?1667. ? Менск : Навука ? тэхн?ка, 1995. ? 144 с. ISBN 5-343-01637-5 .
• Энцыклапедыя г?сторы? Беларус?. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. ?. Сачанка (гал. рэд.) ? ?нш.; Маст. Э. Э. Жакев?ч. ? Мн. : БелЭн , 1994. ? Т.?2: Бел?цк ? Г?мн. ? 537?с. ? ISBN 5-85700-142-0
• Bobiaty?ski K. Od Smole?ska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskw? 1654?1655.?? Zabrze, 2004. ISBN 83-89943-00-X .
• Gaw?da М. Połonka-Basia 1660.?? Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2005. ISBN 83-11-10211-2 .
• Kossarzecki K. Kampania roku 1660 na Litwie.?? Zabrze, 2005. ? ISBN 83-89943-01-8 ?.
• Kroll P. Od ugody Hadziackiej do Cudnowa. Kozaczyzna mi?dzy Rzecz?pospolit? a Moskw? w latach 1658?1660.?? Warszawa, 2008.
• Kubala L. Wojna Moskiewska. 1654?1655. Том III.?? Warszawa, 1910.
• Акты Московскаго государства. Изданные Императорскою Академ?ею наукъ. Разрядный приказъ. Московск?й столъ. 1635 ? 1659. / Д. Я. Самоквасовъ. ? Санктпетербургъ : Типограф?я Императорской Академ?и наукъ, 1894. ? Т.?2. ? С.?357 ? 773. ? XLV,773?с.
• Акты Московскаго государства. Изданные Императорскою Академ?ею наукъ. Разрядный приказъ. Московск?й столъ. 1660 ? 1664. / Д. Я. Самоквасовъ. ? Санктпетербургъ : Типограф?я Императорской Академ?и наукъ, 1901. ? Т.?3. ? XXX,671?с.
• Заборовский Л.?В.?Великое княжество Литовское и Россия во время польского Потопа (1655?1656?гг.): Документы, исследование.?? М.: ≪Наука≫, 1994.?? ISBN 5-02-010078-1 .
• Малов А.?В.?Русско-польская война 1654?1667?гг.?? М.: Цейхгауз, 2006?г. ISBN 5-94038-111-1
• Матер?алы для истор?и московскаго купечества. Томъ 1. Приложен?е 2. Переписные книги Мещанской слободы 1676г.,1684г. / сост. Н. А. Найденов. ? Москва: Типо-лит. И. Н. Кушнеревъ и К°, 1886. ? Т.?1. Приложен?е 2. ? 124?с.

• ≪Невядомая вайна≫ . Кн?га Генадзя Саганов?ча .