Мортазин Муса Лот улы

Был мәҡәлә яҡшы мәҡәләләр исемлегенә инә
Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
Мортазин Муса Лот улы
Тыу?ан ва?ыты

20 февраль 1891 ( {{padleft:1891|4|0}}-{{padleft:2|2|0}}-{{padleft:20|2|0}} )

Тыу?ан урыны

Ырымбур губерна?ы , Верхнеурал ?й??е , К?б?л?к-Тил?? улусы [1] , К?с?к (К?с?к-Мая?) ауылы

?лг?н ва?ыты

27 сентябрь 1937 ( {{padleft:1937|4|0}}-{{padleft:9|2|0}}-{{padleft:27|2|0}} ) (46 й?ш)

Вафат урыны

М?ск?? , СССР

Хе?м?т итк?н урыны

Рәсәй Федерацияһы  Р?с?й Федерация?ы , Совет Социалистик Республикалар Союзы  СССР

??ск?р т?р?

кавалерия

Хе?м?т ите? йылдары

Рәсәй флагы 1912 ? 1917
1918 ? 1919
Совет Социалистик Республикалар Союзы  СССР 1919 ? 1937

Х?рби звание
Комбриг
Комбриг
Командалы? ите?

Баш?орт корпусыны? 1-се Баш?орт полкы
Айырым баш?орт кавалерия бригада?ы

Х?рби алыш/?у?ыш

Беренсе донъя ?у?ышы ,
Р?с?й??ге Граждандар ?у?ышы ,
Совет-поляк ?у?ышы

Наградалар ??м премиялар
Ҡыҙыл Байраҡ ордены Ҡыҙыл Байраҡ ордены

Мортазин Муса Лот улы ( 20 февраль 1891 йыл ? 27 сентябрь 1937 йыл ) ? баш?орт милли-азатлы? х?р?к?те эшм?к?ре, д??л?т ??м х?рби эшм?к?р. Баш?ортостан ???к баш?арма комитеты р?йесе (1921?1922), Айырым баш?орт кавалерия бригада?ы командиры (1919?1920). Комбриг (1935). С?й?си золом ?орбаны.

Биография?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?аил??е. Батша армия?ында [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Муса Лот (Лотфулла) улы Мортазин 1891 йылды? 20 февраленд? (4 мартында) Ырымбур губерна?ы Верхнеурал ?й??е К?б?л?к-Тил?? улусы К?с?к ауылында (х??ерге Баш?ортостан Республика?ыны? Учалы районы К?с?к-Мая? ауылы) тыу?ан. Милл?те баш?орт [2] .

?с??е ? Ор?оя Собхан?ол ?ы?ы . Ш?ж?р??е: Мортаза → К?с?к → Моратша? → Лот → Муса . Моратша? К?с?ков (1796??) Баш?орт ??ск?ренд? зауряд-есаул булып хе?м?т ит?. К?с?к Мортазин 1773?1775 йылдар?а?ы Кр??ти?нд?р ?у?ышында ?атнаша ??м Пугачёв есаулы була, уны? исеме буйынса К?с?к ауылы атала [3] .

1911 йыл?а ????р Байрам?ол ауылы м?кт?бенд? у?ый, артабан ошо м?кт?пт? м???ллим булып эшл?й [3] .

1912 йылды? ноябренд? х?рби хе?м?тк? алына, Владивостокта Алы? К?нсы?ышта?ы 9-сы Себер артиллерия бригада?ында хе?м?т ит? [4] . 1913 йылда у?ыу команда?ын тамамлай, бомбардир-наводчик (артиллерияла ефрейтор) звание?ын ала [5] , шул у? йылдан Русский утрауында хе?м?т ит? башлай [3] .

Беренсе донъя ?у?ышы башлан?ас, 1914 йылды? сентябренд? 9-сы Себер артиллерия бригада?ыны? 1-се батарея составында Варшава тир??ен? К?нбайыш фронт?а еб?рел?. 1914 йылды? сентябренд? вице-фейерверкер (кесе унтер-офицер) звание?ын ала. 1915 йылдан Румыния фронтында ?у?ыша [3] . 1916 йылды? 15 авгусында башы яралана. ?у?ышта к?р??тк?н батырлы?тары ?с?н 1916 йылда у?а фейерверкер (унтер-офицер) звание?ы бирел? [6] .

1917?1919 йылдар. Баш?орт ??ск?ренд? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1917?1918 йылдар

1917 йылды? майында, мосолман ?алдаттарынан делегат булара?, М?ск???? ?тк?н I Б?т? Р?с?й мосолмандары съезында ?атнаша. Съезд эше тамамлан?андан ?у?, кире 6-сы армия?а ?айта, бында уны й?н? делегат итеп 2-се Б?т? Р?с?й мосолмандары съезына еб?рел?. 1917 йылды? декабренд? Ырымбур ?алала?ында у??ан 3-с? Б?т? баш?орт ?оролтайында ?атнаша [4] . 1918 йылды? ?инуарында баш?орт делегация?ы составында ?ф?л? т?рки-татар?ар?ы? Милли м?жлесе йыйылышында ?атнаша, бында баш?орттар Баш?ортостан автономия?ына ?аршы сы?ыш я?а?ан татар?ар мен?н б?х?ск? инерг? м?жб?р була [7] . ?азанда 2-се Б?т? Р?с?й мосолмандар х?рби съезына ?атнаша [3] .

1918 йылды? февраленд? Ырымбур?а Баш?орт х?к?м?те а?залары губерна мосолман комитеты тарафынан ?ул?а алын?ас, я?ы ойошторол?ан Баш?ортостанды? ва?ытлы революцион советына а?за итеп алына. 1918 йылды? апреленд? был ва?ытлы революцион совет таратыл?ас, тыу?ан я?ына ?айта ??м т?б?кт? совет власы урынлаштырыу ??м милиция ойоштороу мен?н ш???лл?н?. 1918 йылды? й?йенд? Тамъян-?атай кантонында ?мир ?арамышев ет?кселегенд? 5-се Баш?орт пехота ??м 1-се Баш?орт кавалерия полкы т???л? башлай, ?у??ы?ын ойоштороу?а Муса Мортазин да ?атнаша. ?мир ?арамышев ет?кселек итк?н 1-се Баш?орт кавалерия полкы Блюхер ??м Каширинды? йыйылма отрядтары мен?н Белорет , Верхнеурал , Ишембай тир??енд? ?у?ыша. ?у?ыра? полкты? 1-се эскадронына командир итеп Муса Мортазин т???йенл?н? [8] .

1918 йылды? 15 ноябренд? у??арыл?ан Тамъян-?атай кантон дума?ы йыйылышына са?ырыла ??м унда йыйылыш президиумы р?йесене? урынба?ары итеп ?айлана. 1918 йылды? декабренд? ?мир ?арамышев исеменд?ге 1-се Баш?орт кавалерия полкы составында Ст?рлетама? фронтында ?ы?ыл армия ??ск?р??ре мен?н ?у?ыша. Был алыштар?а ?а?арманлы? к?р??тк?н ?с?н, 1918 йылда корнет звание?ын ала [9] .

1919 йыл

1919 йылды? 10 ?инуарында Баш?орт х?рби шура?ы р?йесе ?хм?тз?ки В?лидов корнет Муса Мортазинды 1-се Баш?орт кавалерия полкы командиры итеп т???йенл?й. ?у?ыра? был полк Баш?орт корпусыны? 1-се Баш?орт кавалерия дивизия?ы составына кер? [10] .

1919 йылды? 19?20 февраленд? Баш?орт х?к?м?те ??м ??ск?р??ре ?ы?ылдар я?ына сы??ас, 1-се ?ы?ыл Армия командование?ыны? приказына ярашлы баш?орт полктары 20-се Пенза у?сылар дивизия?ыны? тылына к?серел?, фронт ?ы?ы?ында 1-се Баш?орт кавалерия полкы ?ына ?ала. Муса Мортазинды? полкы Смоленск полкы мен?н берг? Тамъян-?атай кантонында а?тар?а ?аршы фронт тота, ?мм? о?а?ламай ?ы?ылдар баш?орт полктарын к?сл?п ?орал?ы?ландыралар, ?аршылы? к?р??тк?нд?рен аталар, тиг?н х?б?р фронт ?ы?ы?ында?ы 1-се Баш?орт кавалерия полкы яугир?арына ла килеп ет?. Бы?а ?аршылы? к?р??теп, ?ай?ы бер баш?орт частары ( 2-се Баш?орт кавалерия полкыны? эскадроны, 1-се Баш?орт у?сылар полкыны? батальоны) кире а?тар я?ына сы?а. ?ы?ыл Армия ?алдаттары ябай баш?орттар?ан ?с алыр?а тотона, тыныс халы?ты талай, ы?а сиктер? башлай. Был башбашта?лы??а т??м?й, 1919 йылды? 23 мартында Баш?орт кавалерия полкы ?ы?ылдар?ы ту??ырып, ?орал?ы?ландыра. Полк командиры быны? ха?ында бригада командование?ына х?б?р ит?, ?ур?ышынан бригада штабы 40 километр тыл?а ? ?ананикольский?а ?аса. Баш?орт кавалерия полкы тарафынан штаб?а еб?релг?н делегация атыла. Бер нис? к?нд?н 20-се дивизияны? 1-се бригада?ы частары тупланып, Муса Мортазинды? полкына ??ж?м ит? башлай. А?тар был низа? тура?ында белеп ?алып, Мортазин?а полкты ????ре я?ына сы?арыу тура?ында ??йл?ше? ?с?н делегация еб?р?. Ике я??а ?аршы к?р?ш? алма?ас, Баш?орт кавалерия полкы а?тар я?ына сы?ыр?а м?жб?р була [11] .

1919 йылды? апрель урталарынан алып май?ы? а?а?ына ????р Муса Мортазин полкы мен?н Белорет ?ала?ында була ??м полкына т?б?кт?ге баш?орт ?алдаттарын туплай башлай. Шул у? йылды? июнь башында полк Ст?рлетама? ?ала?ына к?с?, бында 15 к?н тир??е ??ерлек ?т?, ?алдаттар ??м ?оралдар мен?н тулыландырыла. 1919 йылды? июненд? был полк ниге?енд? Муса Мортазин тарафынан 4000 сама?ы кешен?н тор?ан Баш?орт айырым кавалерия бригада?ы ойошторола. Мортазинды? бригада?ы 10 июлг? тиклем А?и?ел буйында ?а?та тора. 1919 йылды? июленд? ?ы?ыл Армия ??ж?мг? к?ск?с, А. В. Колчак командование?ы к?пме ген? улар?а ?аршы сы?ыр?а, тип бойоро?тар бир?? л?, Муса Мортазин ?ы?ылдар?а арты? ?аршылы? к?р??тм?й сиген? й? булма?а б?рел?шт?н тайпыла. 5-се корпус командиры генерал Эллерс-Усов са?ырыуы буйынса, 8 августа Мортазин корпусты? штабы урынлаш?ан ?бй?лил ауылына кил?. Бында улар ара?ында низа? барлы??а кил?, Мортазин генералды револьвер?ан яралай. 9 августа ??ене? бригада?ы мен?н килеп, корпус штабыны? канцелярия?ын, арсеналынан 3000 ме? винтовка?ын алып кит?. 1919 йылды? 17 авгусында м?н?с?б?тт?р?е я?шыртыу ма?сатында корпус командиры генерал Бакич Муса Мортазинды ??ен? са?ыра. ?мм? 18 августа Баш?орт кавалерия бригада?ы Березовка ауылы эрг??енд? корпусты? ике полкын ту??ырып, штабын ба?ып ала. Был осор?а Башревком в?киле Та?ир Има?ов Мортазин?а кил? ??м бригада?ы мен?н ?ы?ылдар я?ына кире сы?ыу ха?ында ??йл?ше???р башлай. 1919 йылды? февраль-мартында?ы ва?и?алар ?абатланма?ын ?с?н, Муса Мортазин ?ы?ыл Армия я?ына сы?ыу ?с?н ??т?и шарттар ?уя [12] :

1. Баш?орт ?алдаттарын ??м командир?арын ?орал?ы?ландырма??а ??м атма??а.

2. Бригаданы ?абул ите? ?с?н баш?орт ??м совет командование?ы в?килд?ре мен?н берг? ике-?с баш?орт совет полкын ?уйыр?а, с?нки баш?орттар март айында?ы атыу?ар?ан ?у? рус командование?ына ышанмай.

3. Полктар?ы Колчакка ?аршы еб?ре? м?мкинлеге булма?а, улар?ы заводтар?а ??м к?сене? пункттарына урынлаштырма??а, й? Верхнеурал?а еб?рерг?, й? Ст?рлетама?та ?алдырыр?а.

? Ярмуллин А. Ш. Комбриг Мортазин ??м уны? яу?аштары. ? ?ф?, 2011. ? С. 15?16. ? 280 с.

?ы?ыл Армия командование?ы Муса Мортазинды? шарттарына ризалаша. ?ы?ылдар я?ында уны? бригада?ы Баш?орт айырым кавалерия бригада?ы статусын ала, ? команда составы ??м полктар ??г?реш?е? ?алдырыла. З?ки В?лиди был бригаданы баш?орт ??ск?р??рен? ?ушыу ни?тен?н уны Баш?орт айырым кавалерия дивизия?ыны? 2-се бригада?ы тип и?лан ит?. ?мм? ?ы?ыл Армияны? 1-се армия командование?ы баш?орт ??ск?р??рене? бер урын?а тупланыуына ?аршы була, ??м 1919 йылды? август а?а?ында Мортазин бригада?ы, 24-се у?сы дивизия?ы составына ?ушып, а?тар?ы? К?нья? армия?ына ?аршы ?у?ыш?а еб?рел? [13] .

1919 йылды? октябрь башында Муса Мортазин бригада?ы мен?н берг? Урал фронтына к?серел?, бында ?ы?ылдар?ы? 4-се армия?ына буй?ондорола. 1919 йылды? ноябрь-декабренд? Баш?орт айырым кавалерия бригада?ы Т?рк?стан фронтыны? Урал?Гурьев операция?ында ?атнаша, был х?рби операция ????мт??енд? а?тар?ы? Урал армия?ы тар-мар ител?. Урал фронтында ?у?ыш операциялары башлан?ан са?та бригадала 2000 кеше бул?а, ?у?ыштар?ан ?у? ??ене? 60 процент сама?ы составын ю?алта. ????мт?л? Т?рк?стан фронты командующийы М. В. Фрунзе Баш?орт айырым кавалерия бригада?ын 5-се дивизия?а ?ушыр?а ?арар итк?с, Муса Мортазин бригаданы рус ??ск?р??рен?н айырым х?рби формирование итеп ?алдырыр?а й?ки Баш?орт айырым кавалерия дивизия?ы составына ?ушыр?а булышлы? ите??е ?орап, Баш?ортостанды? х?рби комиссары З?ки В?лидиг? рапорт я?а. В?лиди был м?сь?л?не ти? арала Ленин ??м Троцкий?а еткер? ??м улар?ы бригаданы таратма??а к?ндер?. Мортазинды? бригада?ы 1919 йылды? декабрен?н алып 1920 йылды? апрель а?а?ына ????р Ырымбур эрг??енд?ге ?ар?алы ауылында тора [14] .

1920 йыл. Совет-поляк ?у?ышы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Башревкомдан алы?латыу ма?сатында, 1920 йылды? 29 апреленд? бригада Совет-поляк ?у?ышына еб?рел?. Баш?орт айырым кавалерия?ы бригада?ы 12-се армия составында 9 май?ан Киев ?ала?ы тир??енд? поляктар?а ?аршы ?у?ыша башлай. Бровары тир??енд? баш?орт атлылары ??ж?м ойоштора, ?мм? фронтта буталсылы? ар?а?ында улар ?ы?ылдар?ы? уты а?тына эл?г?, ????мт?л? 50 яугир ??м 27-се Баш?орт кавалерия полкы командир К. ?йл?ров ??л?к була. 16 май?а Мортазинды? бригада?ы Новогород губерна?ынан еб?релг?н 1-се Баш?орт кавалерия полкы (элекке Баш?орт айырым кавалерия дивизия?ы ) мен?н к?с?йтел?. 4 июнд? бригада полктары Днепр?ы? у? я? ярында ны?ына ??м 6 июнд? Пилява ауылы янында 6-сы поляк пехота полкын ??м ≪Татар язда≫ полкыны? эскадронын тар-мар ит?: 440 ?сир, 18 пулемёт, 2 орудие ??м 200 ат алына. 7 июнд? Богданы ауылы янында алышта бригада 40 яралан?ан ??м ??л?к бул?ан яугирен ю?алта, был алышта Мортазин да яралана. 11 июнд? поляктар?ы? сигене? юлы бул?ан Киев?Коростень тимер юлын ябыу ма?сатында, бригада Тетерев станция?ында тимер юлды ??м к?пер?е емер?. Шул у? к?нд? Польша ??ск?р??ре Киевты ташлап кит?, быны? т?п с?б?бе ?ала?а Мортазинды? бригада?ыны? я?ынлашыуы булып тора. 14 июнд? Зарудье ауылы янында алышта, баш?орт атлылары 60-сы Краков пехота полкын ?амау?а ала, 250 поляк ?алдатын ю? ит?, 18 пулемёт ??м бер батальон штабы бригаданы? ?улына эл?г?. 21 июнд? Игнатополь ауылы янында?ы алыш барышында 28-се Баш?орт кавалерия полкы командиры Ибра?им Мортазин ??л?к була, 27-се полкты? штабы поляктар?ы? ?улына эл?г?. 22 июнд? бригада Игнатополде бил?й ??м алыш барышнда 7-се полк штабын командиры мен?н берг? ?айтарыу?а ?лг?ш?.

Артабан Мортазинды? бригада?ы сигене?се поляктар?ы э??рлекл?й башлай: 26 июнд? Зубковичи ауылы янында, 3 июлд? ? Липино ауылы янында, 4 июлд? ? ?ур ??м Кесе Глумча ауылдары янында алыштар була. 11 июлд? бригада дошман артынан Горынь йыл?а?ы аша ?т? [15] . 1920 йылды? 13 июленд? Муса Мортазин командалы?ында 12-се армияны? атлы т?рк?м? ойошторола, был т?рк?м составында Баш?орт айырым кавалерия бригада?ы, 25-се кавалерия бригада?ы, Дон-Кубань, Суров, 7-се Йыйылма ??м 59-сы кавалерия полктары була. 23 июль был атлы т?рк?м мен?н ет?кселек ите? Голиков?а тапшырыла. 5 август Мортазин бригада?ы атлы т?рк?м составында Ковель ?ала?ын алыу?а ?атнаша. Совет-поляк ?у?ышында к?р??тк?н ?а?арманлы?тары ?с?н Мортазин алтын с???т, к?м?ш ?ылыс мен?н б?л?кл?н?, ике тап?ыр ?ы?ыл Байра? орденына (1920, 1921) лайы? була [16] . Баш?ортостанда ихтилал то?ан?анын ишетк?с, отпуск алып, 12 августа тыу?ан я?ына ?айта [17] .

Баш?ортостанда?ы эшм?к?рлеге (1921-1922) [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Баш?ортостан?а ?айтас, ихтилалды ти?ер?к арты? ?орбандар?ы? ту?татыу ?с?н к?п к?с ?ала. 1920 йылды? декабрен?н Автономиялы Баш?ортостан Совет Республика?ыны? Х?рби ??м ди?ге? эшт?ре буйынса халы? комиссары булып эшл?й, уны? урынба?ары С?л?йм?н Мыр?абулатов т???йенл?н? [18] . 1920 йылдан РКП(б) а?за?ы [9] . Баш?ортостан ????тт?н тыш комиссия?ы р?йесе И. Каширин ???к властар?а й?н??е Муса Мортазин ет?кселегенд? советтар?а ?аршы ихтилал ??ерл?не?е ??м уны республиканан ситл?те??е ?орап я?а, ?мм? был ??йепл????р провокация булыуын а?ла?ас ???к властары 1921 йылды? 7 майында Каширинды М?ск??г? са?ыртып ала [3] .

1921 йылды? июненд? Баш?ортостанды? ???к баш?арма комитеты р?йесе итеп ?айлана. Был вазифала БашЧК ??м Башобкомды халы?ты талау?а, продразверстканы й?йелте??? булышлы? ите??? ??йепл?й. Башсовнарком р?йесе Муллай?н Хали?ов мен?н берлект? 1921?1922 йылдар?а?ы Баш?ортостанда?ы аслы?ты б?т?р?? мен?н ш???лл?н?, асы?ыусылар?а яр?ам к?р??те?се Америка яр?ам администрация?ы ( ингл.   American Relief Administration ) й?леп ител?, Урта Азиянан а?ы?-т?лек килтере? ойошторола. 1921 йылды? 3 февраленд? Мортазин р?йеселегенд? Баш?ортостан ???к баш?арма комитетыны? Президиумы ултырышында й?н? ≪ Оло Баш?ортостан≫ тура?ында м?сь?л? к?т?рел?, бында ?ф? ?ала?ы мен?н берг? Б?р?, Б?л?б?й ??м ?ф? ?й????рен Баш?ортостан?а ?ушыу эшен ти?л?те??е ?орап ВЦИК-?а теллеграмма еб?ре? тура?ында ?арар ?абул ител? [3] .

Советтар?ы? 8-се ??м 9-сы Б?т? Р?с?й съездарына (1920, 1921, М?ск??), Эшсе, кр??ти?н, ?ы?ылармеец ??м казак депутаттары советтарыны? 10-сы ??м 11-се Б?т? Р?с?й съездарына (1922, 1924, М?ск??), 1922 йылды? декабренд? СССР Советтарыны? I, 1924 йылды? ?инуарында II съездарына делегат итеп ?айлана [4] [9] .

М?ск???? (1922-1937) [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1922 йылды? башында ???кк? са?ыртып алына [19] , М?ск?? ю?ары х?рби-педагогика м?кт?бен? у?ыр?а еб?рел? ??м уны 1924 йылда тамамлай. 1924?1927 йылдар?а Эшсе-Кр??ти?н ?ы?ыл Армия?ыны? М. В. Фрунзе исеменд?ге Х?рби академия?ында белем ала. 1927 йылда академияны тамамла?ас, ?ы?ыл Армияны? Баш идаралы?ында резервта тора [20] .

1927 йылда М?ск???? ? ≪Баш?ортостан ??м баш?орт ??ск?р??ре граждандар ?у?ышында≫ (≪Башкирия и башкирские войска в гражданскую войну≫), ? 1929 йылда ≪?ы?ыл Баш?ортостанда≫ (≪В Красной Башкирии≫) тиг?н китаптары н?шер ител?.

1928 йылды? ?инуарынан 11-се кавалерия дивизия?ыны? 3-с? бригада?ы командиры, шул у? йылды? мартынан 8-се кавалерия дивизия?ыны? бригада командиры булып хе?м?т ит?. 1929 йылды? декабрен?н М?ск???? РККА-ны? Баш идаралы?ында инструктор, 1931 йылдан РККА-ны? Аттар составы буйынса идаралы?ыны? 2-се секторы начальнигы урынба?ары, ?у?ынан ошо у? идаралы?ты? 4-се секторы начальнигы, ? 1935 йылды? феврален?н РККА-ны? ат составын тулыландырыу буйынса 2-се секторы начальнигы булып хе?м?т ит?. 1935 йылды? 2 декабренд? Муса Мортазин?а р?сми р??ешт? комбриг д?р?ж??е бирел? [4] .

С?й?си золом ?орбаны [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1937 йылды? 31 майында ?ул?а алына, контрреволюцион террористик ойошмала ?атнашыу?а ??йепл?н?. 27 сентябр?? СССР Ю?ары судыны? Х?рби коллегия?ы тарафынан ?лем яза?ына х?к?м ител? ??м шул у? к?нд? атыла. М?ск???е? Дон зыяратында ерл?н?. 1956 йылда З?б?рж?т Муса ?ы?ы Мортазина ата?ыны? исемен а?лау?а булышлы? к?р??те??е ?орап маршал С. М. Будёный?а хат я?а. Маршал а?лау?ы ти?л?те? буйынса баш прокурор Е. И. Варский?а р?сми хат еб?р? [21] . 1956 йылды? 14 июленд? СССР Ю?ары Судыны? Х?рби коллегия?ы, ен?й?т эше булма?анлы?тан, х?к?м ?арарын ю??а сы?ара, ??м Муса Мортазин тулы?ынса а?лана. 1967 йылды? 11 июленд? наградалар?а хо?у?ы ?айтарыла [4] . Шу?а ?арама?тан, 1990-сы йылдар?а тиклем республикала уны? исемен телг? алыу тыйыла [3] [22] .

?аил??е [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?аил??е: ?атыны ? Ф?тих?, ?ы??ары ? З?б?рж?т, Ш??р? , Ынйы, Л?йл?, Наил?, улы Ас?ар [2]

Б?л?кт?ре [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

≪Башкирия и Башкирские войска в гражданскую войну≫ китабыны? тышы
  • ?ы?ыл Байра? ордены (1920, 1921)
  • 12-се армияны? Х?рби-революцион советыны? алтын с???те (1920 йыл, июнь) ??м я?ыулы к?м?ш ?ылыс (1920 йыл, август)

???р??ре [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • Башкирия и башкирские войска в гражданскую войну. ? М.? Л., 1927.
  • В Красной Башкирии. ? М. ? Л., 1929.
  • ???р??р: Очерктар, повесть, документтар ??м фотолар. ? ?ф?, 1994.
  • Башкирия и башкирские войска в гражданскую войну. ? М., 2007.

Х?тер [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • 1991 йылда К?с?к ауылында Муса Мортазин музейы асыла [23] ; унда герой?ы? наградалары, ?ылысы, ш?хси ?йбер??ре ??м XX быуат башына хас антиквариат ?йбер??ре ?а?лана.
  • Учалы , Байма? , Сибай , Ст?рлетама? ?алаларында, Учалы , И?ке Сибай , Тем?с ауылдарында ??м баш?а тора? пункттар?а Муса Мортазин х?рм?тен? урам исемл?нг?н [9] .
  • Учалы районында Муса Мортазин исеменд?ге ???би премия булдырыл?ан [9] .

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. Х??ерге Баш?ортостан Республика?ыны? Учалы районы .
  2. 2,0 2,1 Анкета арестованного начальника 2-го отделения Инспекции Кавалерии Красной Армии комбрига Мусы Муртазина // Документы и материалы по истории башкирского народа (1900?1940) / Сост.: М. М. Кульшарипов , М. Н. Фархшатов , Д. Х. Яндурин , Р. З. Алмаев, Р. О. Багаутдинов, Р. Р. Газизов, Р. М. Зиязетдинов, А. Д. Казанчеев, К. К. Каримов, П. Ф. Назыров, Ю. Х. Юлдашбаев , А. З. Ярмуллина . ? Уфа: ИИЯЛ УНЦ РАН, 2012. ? С. 336?337. ? 624 с. ? ISBN 978-5-916-08093-3 .
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 История башкирских родов, 2018
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Ар?а?лы баш?орттар, 2005
  5. Комбриг Мортазин ??м уны? яу?аштары, 2011 , с. 7
  6. Баш?орт армия?ы тарихынан, 2012 , с. 91
  7. Баш?орт армия?ы тарихынан, 2012 , с. 92
  8. Баш?орт армия?ы тарихынан, 2012 , с. 93?94
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 Ярмуллин А. Ш. Мортазин Муса Лот улы // Баш?орт энциклопедия?ы . ? ?ф?: БР ДА?У ≪Баш?орт энциклопедия?ы≫ , 2015?2024. ? ISBN 978-5-88185-143-9 .
  10. Баш?орт армия?ы тарихынан, 2012 , с. 95
  11. Комбриг Мортазин ??м уны? яу?аштары, 2011 , с. 14
  12. Комбриг Мортазин ??м уны? яу?аштары, 2011 , с. 15?16
  13. Баш?орт армия?ы тарихынан, 2012 , с. 98
  14. У истоков Башкирской республики, 2017 , с. 137-139
  15. У истоков Башкирской республики, 2017 , с. 140
  16. Комбриг Мортазин ??м уны? яу?аштары, 2011 , с. 20?22
  17. Комбриг Мортазин ??м уны? яу?аштары, 2011 , с. 24
  18. У истоков Башкирской республики, 2017 , с. 141
  19. 1922 йылды? 22 февраленд? Баш?ортостанды? ???к баш?арма комитетыны? президиумы Мортазинды? эшен ю?ары ба?алап уны республика?а ?айтарыу?ы ?орап м?р?ж???т ит?:
    ≪…Принося глубокую благодарность от лица Президиума БЦИК тов. Муртазину за его честную неутомимую плодотворную энергию, проявленную им в своей работе за твердо решительное руководство многими отраслями Республики, даже не использовав свой месячный отпуск, данный центром РСФСР, в то же время глубоко сожалеем эту утрату, как утрату главного двигателя Республики, просить тов. Пестун ходатайствовать перед ЦК РКП и ВЦИК об обратном откомандировании тов. Муртазина в Башреспублику, как одного из видных и редких его деятелей, как самого необходимого работника для Башкирии≫

    ? История башкирских родов. Кубаляк, Кувакан, Теляу. Том 29 / С. И. Хамидуллин, Б. А. Азнабаев , И. Р. Саитбатталов, И. З. Султанмуратов, Р. Р. Шайхеев, Р. Р. Асылгужин, В. Г. Волков, А. А. Каримов, А. М. Зайнуллин. ? Уфа, 2018. ? С. 129-192.

  20. Комбриг Мортазин ??м уны? яу?аштары, 2011 , с. 27
  21. ≪Направляю Вам прошение гр-ки Муртазиной З. М. об ускорении пересмотра судебного дела ее отца бывшего комбрига Муртазина М. Л., арестованного в 1937 г. Муртазина М. Л. знал по работе в Инспекции Кавалерии Красной Армии только с положительной стороны, и считаю, что врагом нашей партии он быть не мог≫
  22. У истоков Башкирской республики, 2017 , с. 142
  23. Чишкова Л. А. Мортазин М. музейы // Баш?орт энциклопедия?ы . ? ?ф?: БР ДА?У ≪Баш?орт энциклопедия?ы≫ , 2015?2024. ? ISBN 978-5-88185-143-9 .

???би?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • История башкирских родов. Кубаляк, Кувакан, Теляу. Том 29 / С. И. Хамидуллин , Б. А. Азнабаев , И. Р. Саитбатталов, И. З. Султанмуратов, Р. Р. Шайхеев, Р. Р. Асылгужин, В. Г. Волков, А. А. Каримов, А. М. Зайнуллин. ? Уфа, 2018. ? С. 129-192.
  • Национально-государственное устройство Башкортостана (1917?1925). Т. 1. ? Уфа, 2002. ? С. 246, 254, 354, 381, 384, 386.
  • Р?шит Ш?к?р . Ар?а?лы баш?орттар. ?илми-биографик очерктар. Тулыландырыл?ан 2-се ба?ма?ы. ? ?ф?: Китап, 2005. ? 376 с. ? ISBN 5-295-02098-3 .
  • Таймасов Р. С. Участие башкир в Гражданской войне: книга первая. В лагере контрреволюции (1918 ? февраль 1919 гг.). ? Уфа, 2009. ? 200 с. ? ISBN 978-5-7477-2159-3 .
  • Шафиков Г. Г. И совесть, и жертвы эпохи. Их память народа хранит. ? Уфа: Башк. кн. изд-во, 1991. ? 221 с. ? ISBN 5-295-00853-3 .
  • Ярмуллин А. Ш. Автономиялы Баш?ортостан байра?ы а?тында: Баш?орт милли-азатлы? х?р?к?те эшм?к?р??ре ха?ында ?ы??аса биографик очерктар. ? ?ф?, 2009. ? С. 56?64. ? 222 с.
  • Ярмуллин А. Ш. Баш?орт армия?ы тарихынан. ? ?ф?: Китап, 2012. ? С. 91?108. ? 280 с. ? ISBN 978-5-295-05503-4 .
  • Ярмуллин А. Ш. Комбриг Мортазин ??м уны? яу?аштары. ? ?ф?, 2011. ? 280 с.
  • Ярмуллин А. Ш. У истоков Башкирской республики. Биографии деятелей Башкирского национального движения (1917?1920 гг.). ? Уфа: Китап, 2017. ? С. 133?142. ? 232 с. ? ISBN 978-5-295-06659-7 .

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]