Конго Республика?ы
? ???к Африкала?ы д??л?т.
Габон
,
Камерун
,
???к Африка Республика?ы
,
Конго Демократик Республика?ы
??м
Ангола
мен?н сикт?ш,
Атлантик океан?а
сы?ыу юлы бар.
Т?п йыл?алары:
Квилу
??м
Конго
йыл?а басейненда?ы йыл?алар.
Нефть, т?би?и газ, к?р?аш рудалары, цинк, уран, ба?ыр тимер, фосфориттар, алтын, алмаз ят?ылы?тары бар, шулай у? ?ур булма?ан ?ур?аш вольфрам, тантао, ниобий ят?ылы?тары табыл?ан.
[2]
.
Климаты ? т?нья?ында даими дымлы
экваториаль климат
, к?нья?ы
субэкваториаль б?лк?тт?
.
Уртаса температура:
- апрелд? ? +26 °C
- июлд? ? +22 °C
Яуым-т?ш?м: 1200?2000 йылына мм.
Т???? Конго бил?м??ен? ?унарсылы? ??м емеш-ел?к йыйыу мен?н ш???лл?нг?н пигмей?ар килеп ултыр?ан. ?у?ыра?, я?ынса быуаттар?а, банту ырыу?ары килё, х??ер улар халы?ты? я?ынса 98 % т?шкил ит?.
Банту ??бил?л?ре (конго, вили, йомбе, теке) т?пкеле, а?астар?ы т?пл?п яндырыу игенселеге мен?н ш???лл?нг?н (т?п культуралары - сорго, ?у?а?лылар, ямс). Европалылар барлы??а килг?нд? банту башлыса т??тормош община?ы ?оролошо мен?н й?ш?г?н, ?мм? ?ай?ы бер ??бил?л?р?е? инде ?ол бил??селеге барлы??а килг?н.
1482 йылда Конго йыл?а?ы тама?ында беренсе Европа экспедиция?ы ? Диогу Кан ет?кселегенд?ге португал ди?ге?сел?ре була. Быуат башынан португалдар яр буйында?ы ??бил?л?р??н ?атып алын?ан ?олдар?ы Конгонан
Бразилия?а
сы?ара башлай
Быуат а?а?ында
Конго
йыл?а?ы бассейнында француздар барлы??а кил?. 1880 йылда француз флоты офицеры Пьер де Бразза пост т???й (х??ерге Конго Республика?ыны? баш ?ала?ы Браззавиль ?ала?ы).
1883 йыл?а
француздар яр буйында?ы ??бил?л?р?е? б?т? башлы?тары мен?н протекторат тура?ында килеше? т???й.
1886?1947 йылдар?а х??ерге Конго Республика?ы Франция Экваториаль Африка?ы составында?ы Франция колония?ы була.
1903 йылда
француздар ба?ыр руда?ы сы?ара башлай, ?
1911 йылда
улар беренсе тимер юлы тарма?ын ?тк?р?.
1934 йыл?а
колонизатор?ар Браззавиль тимер юлы мен?н Пуэнт-Нуар портын тоташтыр?ан.
1947 йылда Конго?а ? Францияны? сит ил бил?м??е, ? 1958 йылдан Франция берл?шм??е составында автономиялы республика статусы бирел?.
Ул ва?ыт?а Конгола бер нис? с?й?си партия барлы??а килг?н, шулар?ы? и? эрел?ре: Демократик союз ??м Африка социалистик х?р?к?те. Автономиялы республика статусын ал?андан ?у?, был партия я?лылар ара?ында этник-ара бул?ан ?анлы б?релешт?р ?уба (бигер?к т? мбоши ??м лали ??бил?л?ре ара?ында)
[3]
). ????мт?л? социалистар?ы тар-мар итк?н Демократик союз е?еп сы?а.
1960 йылды? 15 авгусында Конго Республика?ыны? бойондоро??о?ло?о и?лан ител?
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
. Фюльбер Юлу т??ге президенты була, ул 1963 йылды? 15 авгусында насар и?тисади х?л фонында административ аппаратта коррупция?а ?аршы протест белдере? ????мт??енд? ?олатыла
[10]
. Ике к?н (1963 йылды? 15-16 авгусы) ил мен?н Ва?ытлы х?к?м?т идара ит?, уны? лидер?ары ? Давид Муссака ??м Феликс Мозаабакани була.
1963 йылды? 16 авгусында влас?а Альфонс Массамба-Деба ет?кселегенд? ва?ытлыса х?к?м?т кил?, ул 1963 йылды? декабренд? президент була
[11]
. Милли революцион х?р?к?т партия?ы ойошторола
[12]
, ул 1964 йылдан алып илд? бер??н-бер р?хс?т ителг?н партия була
[13]
[14]
. Социалистик й?м?и?т т???? й?н?леше и?лан ител? (СССР ?лг???нд?), биш йыллы? план индерел?, сит ил компанияларыны? м?лк?те ревизиялана
[15]
.
1968 йылды? авгусында Милли революцион х?р?к?тте? элекке идара ите?се партия?ы ???к Комитеты а?за?ы, капитан Мариан Нгуаби ет?кселегенд?ге т??к?релеш ????мт??енд? Массамба-Деба ?олатыла
[16]
[17]
. Нгуаби ил президенты, д??л?т Советы р?йесе, оборона министры ??м д??л?т именлеге министры итеп т???йенл?н?
[18]
[19]
.Нгуаби совет ?лг??? буйынса социализм т???? курсыны? дауам ителе?е ха?ында и?лан ит?
[17]
[20]
. 1969 йылда ул илд? идара ите?се ??м бер??н-бер Конго хе?м?т партия?ын ойоштора. Ил парламенты б?т?р?л?, уны? бурыстарын Конго хе?м?т партия?ы ???к комитеты ала
[18]
.
Нгуаби с?й?с?те илд? ки? риза?ы?лы? тыу?ыра. 1970 йылда баш ?алала Пьер Кинганга ет?кселегенд? у? антикоммунистар, Аббат Юлу я?лылар ?ораллы ихтилалы башлана. 1972?1973 йылда властар 22 февраль Ультра?ул оппозиция х?р?к?тен ?аты ба?тыра.
1977 йылды? 18 мартында Президент Нгуаби?ы капитан Кикадиди ?лтер? ? фараз ителе?енс? х?рби заговор ????мт??енд?
[21]
. Власты Жоакким Йомби-Опанго ет?кселегенд? Конго хе?м?т партия?ыны? х?рби комитеты ала
[12]
. Трибунал х?к?м? буйынса экс-президент Массамба-Деба яза?а тарттырыла, туранан-тура д?лилд?р булмау?а ?арама?тан, властар уны фетн?сел?р?е? лидер?арыны? бере?е тип ?анай.
[22]
.
1979 йылды? мартында Конго хе?м?т партия?ыны? ????тт?н тыш съезы була, ул Йомби-Опангоны? партия?а ?аршы эшм?к?рлеген (марксизмдан тайпылыш) х?к?м ит?.)
[12]
. Конго президенты итеп Дени Сассу ? партия р?йесе, х?к?м?т башлы?ы, оборона министры, д??л?т именлеге министры ??м эске эшт?р министры ?айлана. Сассу-Нгессо, алда?ылары ке?ек ?к, совет ?лг???нд? социализм т???л?ш? курсын дауам ите?е тура?ында и?лан ит?
[18]
.
1990?1991 йылдар?а илд?, тотош континентта?ы ке?ек ?к, с?й?си тормошто ярай?ы у? демократлаштырыу к???тел?. 1991 йылды? башында президент Сассу-Нгессо р?йеслегенд? ?тк?релг?н милли-д??л?т конференция?ы марксистик-ленинсы идеологиянан баш тартыуын, к?п партиялы демократия?а ??м ба?ар и?тисадына к?се?ен белдер?. Шул у? ва?ытта элекке президенттар Фюльбер Юлу ??м Альфонс Массамба-Деба с?й?си ??м юридик я?тан а?лана.
Т??ге ирекле ?айлау 1992 йылды? авгусында ?т?. Идара ите?се Конго хе?м?т партия?ы е?ел? ??м оппозиция?а к?с?
[23]
. Либераль реформалар программа?ы мен?н сы?ыш я?а?ан Паскаль Лиссуба президент итеп ?айлана.
1992 йылдан 1997 йыл?а тиклем осор?а илд? к?с??? коалицион х?к?м?тт?р идара ит?. Лиссуба реформа?ы ?ай?ы бер макрои?тисади у?ыштар?а ?лг?ш?, ?мм? ?улай булма?ан социаль ха? и??бен?. С?й?си х?л й?н? тоторо??о?лана, конфликттар ?ораллы б?релешт?рг? ?йл?н?
[24]
. 1997 йылда я?ы ?айлау?ар алдынан Лиссуба мен?н Сассу-Нгессо я?лылар ара?ында граждандар ?у?ышы ?уба. К?рше илд?р ?? ы??ышта байта? ?ына ?атнаша.
Ангола
армия?ы Сассу-Нгессоны? йом?а?лау е?е?енд? х?л иткес роль уйнай
[25]
.
2001?2002 йылдар?а Сассу-Нгессо с?й?си либераллекте терге?е? процесын ?тк?р? ??м 2002 йылда ете йыл?а республика президенты итеп ?айлана
[26]
.
2009 йылды? 12 июленд? сиратта?ы президент ?айлау?ары ?т?. ??м?лд?ге президенттан тыш улар?а та?ы 12 кандидат ?атнаша. ?мм?, к?п кен? к???те?сел?р фекеренс?, улар?ы? ?ай?ы бер??ре оппозицияны тар?атыу ма?сатында президент тарафынан махсус т??дим ителг?н кешел?р ине, ? баш?алары баштан у? е?е?г? м?мкинлеге булма?ан к?рл? партиялар?ан була
[27]
.
Конго Республика?ы составына 12 департамент, шул и??пт?н баш ?ала?ы Браззавил ??м Пуэнт-Нуар ?ала?ы ин?.
Конго Республика?ын департаменттар?а б?ле?
№
|
Департамент (Рус)
|
Департамент (Фр.)
|
Адм. ???к
|
Май?аны,
км²
|
Хал?ы,
[28]
:
чел. (2010)
|
Ты?ы?лы?ы,
кеше/км²
|
?алып:Департаменты Республики Конго (карта изображений)
|
1
|
Браззавиль
|
Brazzaville
|
Браззавиль
|
100
|
1 408 150
|
14 081,50
|
2
|
Буэнза
|
Bouenza
|
Мадингу
|
12 265
|
319 570
|
26,06
|
3
|
К?нбайыш Кювет
|
Cuvette-Ouest
|
Эво
|
26 600
|
59 728
|
2,25
|
4
|
Куилу
|
Kouilou
|
Лоанго
[29]
.
|
13 650
|
84 165
|
6,17
|
5
|
Кювет
|
Cuvette
|
Овандо
|
48 250
|
152 433
|
3,16
|
6
|
Лекуму
|
Lekoumou
|
Сибити
|
20 950
|
85 617
|
4,09
|
7
|
Ликуала
|
Likouala
|
Импфондо
|
66 044
|
97 206
|
1,47
|
8
|
Ниари
|
Niari
|
Лубомо
|
25 942
|
255 120
|
9,83
|
9
|
Плато
|
Plateaux
|
Джамбала
|
38 400
|
192 596
|
5,02
|
10
|
Пул
|
Pool
|
Кинкала
|
33 955
|
436 786
|
12,86
|
11
|
Пуэнт-Нуар
|
Pointe-Noire
|
Пуэнт-Нуар
|
44
|
829 134
|
18 843,95
|
12
|
Санга
|
Sangha
|
Весо
|
55 800
|
81 326
|
1,46
|
|
Барлы?ы
|
|
|
342 000
|
4 001 831
|
11,70
|
Хал?ы ? 4 366 266 кеше. (2012 й)
[30]
[31]
Этник составы:
конго
48 %,
санга
20 %,
мбоши
12 %,
теке
17 %,
пигмей
10 %
[32]
, европалылар ??м баш?алар 3 %
[30]
.
Телд?р:
француз
(р?сми),
лингала
??м
монокутуба
??м баш?а урында?ы телд?р
[30]
.
И?тисад ниге?е ? нефть сы?арыу ??м экспортлау (2013 йылда ? 14,5 млн тонна
[33]
). 2009 йылда й?н башына эске тулайым продукт - 4,1 ме? доллар (донъяла 15-се урын, ?ара Африкала 8-се урын)
[30]
.
С?н???т
(68,7 % ЭТП)
[30]
? нефть сы?арыу, цемент етештере?, а?ас материалдары,
?ыра
?айнатыу,
ш?к?р
етештере?, пальма майы,
?абын
, т?м?ке етештере?.
Ауыл хужалы?ы
(4 %ЭТП)
[30]
?
кассава
(
тапиока
), ш?к?р ?амышы,
д?г?
,
кукуруз
, арахис, й?шелс?л?р,
кофе
,
какао
.
2017 йылда
экспорт
? 4,193 млрд доллар
[30]
. Уны? ниге?ен нефть, а?ас-та?та, ш?к?р, какао, кофе, алмас т?шкил ит?.
Т?п ?атып алыусылар:
?ытай
53,8 %;
Ангола
6,2 %;
Габон
5,7 %;
Италия
5,4 %;
Испания
5,4 %;
Австралия
4,8 %
[30]
.
2017 йылда
импорт
? 2,501 млрд доллар
[30]
. Уны? ниге?ен с?н???т продукттары, а?ас материалдары, а?ы?-т?лек т?шкил ит?.
Т?п т?ьмин ите?сел?р:
Франция
15 %;
?ытай
14 %;
Бельгия
12,2 %;
Норвегия
8,1 %
[30]
.
Африка
, Кариб бассейны ??м
Тымы? океан
т?б?гене? халы?-ара ойошма?ына ин?.
Конго хал?ыны? фольклоры элек-элект?н бай ??м ??енс?лекле, ?мм? я?ма ???би?т 2-се б?т? донъя ?у?ышынан ?у? ?ына барлы??а кил?
[34]
. ???би телд?р ? француз ??м лингала.
1948 йылда сы?ыш я?а?ан т??ге ша?ир ? Жеральд Чикайя (1931 йылдан
Парижда
й?ш?й). Конго проза?ын романсы Жан Малонг (1907 й.) к????л?ндер?
[12]
[35]
.
?ынлы с?н??тт? а?астан эшл?нг?н сем?рле скульптуралар ??м битлект?р ??т?нл?к ит?
[36]
. ?ырлау с?н??т ??н?рене? т?п т?р? булып тора. Уны? мен?н т?рл? а?ас ?йбер??р, мебель, ?аба?тан я?ал?ан ?ауыттар?ы би??й??р
[37]
. ?ырлау мен?н балсы? ?ауыт-?абаны би??й??р.
Х??ерге заман с?н??тенд? Браззавиль райондарыны? бере?ен?н ?? исемен ал?ан Пото-Пото ?ынлы с?н??т м?кт?п-о?тахана?ыны? (1951 йылда француз р?ссамы ??м этнографы П. Лодс ниге? ?ал?ан) эшт?ре айырыуса ?ур ???ми?тк? эй?. Урында?ы традициялар?а таянып, Пото-Пото о?талары халы? тормошон (гуашь, акварель) ??р?тл???е? ??енс?лекле стилен эшл?г?н, улар?а ??р?т т?ш?р?? графика?ы ??м аны?лы?ы, х?р?к?тт?р?е? ки?кен экспрессия?ы, пропорциялар?а ?у?ыл?ан фигуралар?ы? х?р?к?тс?н силуэттары т??т?р?е? декоратив байлы?ы мен?н б?йл?нг?н
[12]
[38]
.
Конгола й?ш?г?н к?п ?анлы халы?тар?ы? музыка м???ни?тене? жанр ??м стиль ??енс?лект?ре бик борон башлан?ыс ал?ан ??м колония?а тиклемге осор?а??еш ал?ан. Баконго, бавили, байомбе, бобанги, бабоши ??м баш?а халы?тар?ы? музыкаль ижады фольклор ?лк??е мен?н сикл?н?
[39]
.
1966 йылда
традицион халы? бейе???рен баш?арыусы Милли Конго балеты булдырыла
[40]
[41]
.
Д??л?т телерадиокомпания?ы ?
CNRTV
(
Centre national de Radio Television congolais
? ≪Конго радио?ы ??м телевидение?ы Милли ???ге≫), ?? эсен?
Tele Congo
, радиостанции
Radio Congo
??м
Radio Brazza
телеканалдарын ала.
- ↑
https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/africa
- ↑
Горная энциклопедия. Конго
(билд??е?)
.
Дата обращения: 5 март 2012.
Архивировано
22 июнь 2012 года.
- ↑
Lali, Lari in Congo, Republic of the
(ингл.)
. Joshua Project.
Дата обращения: 27 сентябрь 2015.
- ↑
Background Note: Republic of the Congo
(ингл.)
.
Государственный департамент США
.
Дата обращения: 5 март 2012.
Архивировано
22 июнь 2012 года.
- ↑
The world factbook :: National holiday
(ингл.)
.
ЦРУ
.
Дата обращения: 5 март 2012.
2009 йыл 13 май
архивлан?ан
.
- ↑
Summary record of the 16th meeting : Congo. 09.01.2000.
(билд??е?)
ООН
(9 ?инуар 2000).
Дата обращения: 5 март 2012.
Архивировано
22 июнь 2012 года.
- ↑
Paul Tiyambe Zeleza, Dickson Eyoh.
Encyclopedia of Twentieth-Century African History
. ? Routledge, 2002. ? С. 52. ? 672 с. ?
ISBN 0203986571
, 9780203986578.
- ↑
Emizet F. Kisangani, F. Scott Bobb.
Historical Dictionary of the Democratic Republic of the Congo
. ? 3. ? Scarecrow Press, 2010. ? С. 105. ? 624 с. ?
ISBN 0810857618
, 9780810857612.
- ↑
Paul Gifford.
The Christian churches and the democratisation of Africa
. ? BRILL, 1995. ? 301 с. ?
ISBN 9004103244
, 9789004103245.
- ↑
Frank Villafana.
Cold War in the Congo: The Confrontation of Cuban Military Forces, 1960-1967
. ? Transaction Publishers, 2009. ? 224 с. ?
ISBN 1412810078
, 9781412810074.
- ↑
Массамба
//
Советская историческая энциклопедия
/
Е. М. Жуков
. ? Москва: Советская энциклопедия, 1973?1982. ? Т. 9.
- ↑
12,0
12,1
12,2
12,3
12,4
А. А. Громыко, В. М. Васев.
Африка: энциклопедический справочник. ? Сов. энциклопедия, 1986. ? Т. 2.
- ↑
Лев Матвеевич Энтин.
Национальная государственность народов западной и центральной Африки. ? Наука, 1966. ? С. 80. ? 249 с.
- ↑
Юрий Адольфович Юдин.
Политические системы независимых стран Тропической Африки: государство и политические партии
. ? Наука, 1975. ? 323 с.
- ↑
Атеик Кегамович Азизян.
Ленинская национальная политика в развитии и действии
. ? Хайка, 1972. ? 382 с.
- ↑
В. П Бутромеев.
Страны мира
. ? 2. ? Olma Media Group, 2002. ? 607 с. ?
ISBN 5224033543
, 9785224033546.
- ↑
17,0
17,1
А. С. Балезин,
МГУ
,
Институт стран Азии и Африки
,
Институт всеобщей истории РАН
.
История Тропической и Южной Африки, 1918-1988
. ? Наука, 1989. ? 410 с.
- ↑
18,0
18,1
18,2
А. А. Громыко, Н. Д. Косухин, М. Ю. Френкель, Институт Африки (Академия наук СССР).
Политические партии современной Африки: справочник
. ? Наука, 1984. ? 222 с.
- ↑
Р.А. Ульяновский.
Мариан Нгуаби //
Азия и Африка сегодня
. ? Издательство восточной литературы, 1982. ? С. 38?41. ?
ISSN
0321-5075
.
- ↑
Г. И. Мирский.
Третий мир: общество, власть, армия. ? Наука, 1976. ? 408 с.
- ↑
Выстрел Бартелеми
2019 йыл 9 апрель
архивлан?ан
.
- ↑
Случаи гибели лидеров стран в результате покушений и терактов. Справка
(билд??е?)
.
РИА Новости
(31 октябрь 2009).
Дата обращения: 10 март 2012.
Архивировано
22 июнь 2012 года.
- ↑
Л. Гевелинг.
К теории развития транзитных форм организации власти в странах Африки //
Азия и Африка сегодня
. ? Издательство восточной литературы, 2005 - №9. ? С. 26. ?
ISSN
0321-5075
.
- ↑
Tukumbi Lumumba-Kasongo.
Liberal democracy and its critics in Africa: political dysfunction and the struggle for social progress. ? Zed Books, 2005. ? 213 с. ?
ISBN 1842776193
, 9781842776193.
(инг.)
- ↑
Republic of Congo Civil War
(ингл.)
. globalsecurity.org.
Дата обращения: 10 март 2012.
- ↑
Леонид Кокович.
Президентом Республики Конго на новый семилетний срок избран действующий глава этого африканского государства Дени Сассу-Нгессо
,
РИА Новости
(14 март 2002).
10 март 2012 тикшерелг?н.
- ↑
Prasidentschaftswahlen in der Republik Kongo
(нем.)
.
Архивировано из
оригинала
13 июль 2009 года.
13 июля 2009 г.
- ↑
Административное деление Республики Конго
(ингл.)
(недоступная ссылка ?
история
)
. GeoHive.
Дата обращения: 17 апрель 2011.
Архивировано
28 июль 2012 года.
- ↑
Departments of the Republic of Congo
- ↑
30,00
30,01
30,02
30,03
30,04
30,05
30,06
30,07
30,08
30,09
Africa::Congo
(билд??е?)
. ЦРУ.
Дата обращения: 5 март 2012.
2020 йыл 31 август
архивлан?ан
.
- ↑
Статистика населения на сайте ООН
PDF
(инг.)
- ↑
Радио ООН: Власти Конго-Браззавиля берут пигмеев под защиту
(недоступная ссылка)
- ↑
http://histant.ru/sites/default/files/inafran/Rassohin_disser.pdf
С. 167
- ↑
Собченко А. И.
Этнографическая характеристика городского населения Бельгийского Конго
//
Народный комиссариат просвещения РСФСР, Академия наук СССР, Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая
журнал. ? Изд-во Академии наук, 1957 ? №3. ? С. 107.
- ↑
Бабичев Ф. С., Кудрицкий А.В.
Украинский советский энциклопедический словарь: в трёх томах
. ? 2. ? Главная редакция Украинской Советской Энциклопедии, 1988. ? Т. 2. ? С. 115. ? 755 с. ?
ISBN 5885000018
, 9785885000017.
- ↑
Народное искусство Африки 19 - 20 веков
(билд??е?)
. www.artyx.ru: История искусств.
Дата обращения: 15 март 2012.
- ↑
Иогансон Б. В., Баранов Н. В.
Искусство стран и народов мира: краткая художественная энциклопедия : архитектура, живопись, скульптура, графика, декоративное искусство. ? Сов. энциклопедия, 1978. ? Т. 4. Руанда и Бурунди - Филиппины. ? С. 92. ? 668 с.
- ↑
Веймарн Б. В.
4
//
Всеобщая история искусств: кн. 1-2. Искусство 20 века
. ? Искусство, 1965. ? Т. 6.
- ↑
Гаврилов Н. И.
Народная республика Конго: (Справочник). ? Наука, 1977. ? 295 с.
- ↑
С. Соловьев.
[1]
//
Азия и Африка сегодня
. ? Изд-во восточной лит-ры, 1982.
- ↑
Конго в XX веке
(билд??е?)
(
http://www.hrono.ru).+
Дата обращения: 15 март 2012.