Буддизм

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
Ба?ып тороусы Будда. (I?II быуат)

Будди?зм ( санскр. ????? ???? , buddha dharma IAST ; пали ????? ????, buddha dhamma , ≪Асы? я?ты к??еллене? ?илеме≫ [1] ) ? я?ы эра?а тиклемге VI б. а?а?ында Т?нья? ?индостанда барлы??а килеп, Тибет , Монголия , ?инд-?ытай , ?ытай , Мьянма (Бирма), Япония ??м баш?а ?ай?ы бер К?нсы?ыш илд?р?? тарал?ан дин [2] .

Т?п т??лим?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Б. э. т. VI быуат урталарында, х??ерге ?индостан урынында?ы д??л?тт?р?е? бере?енд?, батша улы Сиддхартха Гаутама донъя?а кил?. Я?ы тыу?ан бала?а я??ы?лы?та ??мер кисерг?н д?р?иш юлын юра?андар. Ул ва?ытта ?индостанда й?нен? рухи ха?лы? э?л?п, асы?ып х?р?к?т?е? ултыр?ан, ауыртыу?а т??ерг? к?некк?н йогтар к?п бул?ан. Батша улын ?ар?й?ан ситк? сы?армай тот?ан. Гаутама нужа к?рм?й ???. 16 й?шлек са?ында ?алала м?рх?мд?р?е ерл?г?нде, ауырыу?ар?ы, ?арттар?ы к?реп тетр?н?. Был к?ренешт?н ?у? ул донъя?а ха?лы? аса ??м ул Будда?а, й??ни а?-зи?енен? асыллы? килг?н д?р?ишк? ?йл?н?.

Ул донъя?а д?рт ха?лы?ты аса:

  • тормош ? ул яфа сиге?;
  • яфа сиге???р?е? с?б?бе ? кешене? байлы?, власть яратыуында; шулар кешене я?ынан тыуып яфа сигерг? м?жб?р ит?.
  • яфа сиге??е? а?а?ы ? тел?кт?р?е? ?абат тыумауында;
  • ??р кем тел?кт?р?е? я?ынан тыумауын, й??ни ?отолоу юлын ?т? ала.

?азаптар?ан ?отолоу ?с?н ??р кем тыйна?, ба?ал?ы булыр?а тейеш, тереклекк? зян килтерм??к?, эсе???н, енси а??ынлы?тан тыйылыр?а тейеш. Ошо юлды ?тк?н кеше ?абат тыуыу т???р?ген ?теп нирвана?а (тыныслы? х?лен?) ≪?лем ??м ?артлы? булма?ан утрау?а ет?.≫

Гаутама в???зен ты?лар?а бик к?п кеше йыйыл?ан. Улар ара?ында сау?аг?р??р, ауыл эшс?нд?ре, яугир??р бул?ан. ?ай?ы бер??ре ?аил??ен, йортон ?алдырып уны? дауамсы?ы булып китк?н. Уны? ?илемен дауам ите?сел?р уны ≪Дхарма≫ (?анун, ?илем) й?ки ≪Буддхадхарма≫ (Будда ?илеме) тип атай?ар. ≪Буддизм≫ терминын европалылар XIX быуатта ?уллана башлай [3] .

Т?рл? ??р?ф-????тт?ре бул?ан бик к?п халы?тар ?абул итк?н, донъяла?ы и? борон?о динд?р?е? бере?е тип ?анала.

Донъя илд?ренд? буддистар ?аны проценттар?а

Б?т? донъяла Буддизм динен тотоусылар ?анын билд?л??, ?анау ысулына ?арап, т?рл?с? тирб?л?, и? ??е 350?500 млн тип билд?л?н? [4] . Буддистар к?бер?к К?нья? Азия , К?нья?-К?нсы?ыш Азия илд?ренд? й?ш?й: Бутан , Вьетнам , ?индостан , Камбоджа , ?ытай (шулай у? Сингапур Малайзия ), Корея , Лаоста й?ш?г?н ?ытай хал?ы), Монголия , Мьянма , Непал , Таиланд , Тибет , Шри-Ланка , Япония . Р?с?й?? буддизм динен Бурятия , ?алмы?стан , Тыва хал?ы тота. ?у??ы йылдар?а будда общиналары М?ск?? , Санкт-Петербург ??м баш?а эре ?алалар?а барлы??а килде.

Йылдар у??ан ?айын Будданы? абруйы ??? бара, ул, ??м?м?н, Алла д?р?ж??енд? ?арала башлай. Будда дине, ?индостанда тыуып, унда тамыр й?йг?н бул?а ла, саф милли к?ренеш булып ?ына ?алмай, Ер шарыны? К?нсы?ыш т?б?генд? урынлаш?ан ?ай?ы бер баш?а илд?р??ге халы?тар?а ла ??ене? йо?онто?ын ирештер?. Был я?тан ?ара?анда, Будда динене? ?ытай, Япония, Монголия ?. б. илд?р?? яралыуы тура?ында ?йтм?й булмай.

Буддизм ?ытай?а [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?ытай?а ул I быуатты? урта?ында махаяна ш?келенд? барлы??а кил?. Быны бигер?к т? ?ытай?ы? са??а элемт?л?ре ??? башлау мен?н а?латыр?а к?р?к. Ill?IV быуаттар?а ?ытай?ы? т?нья? династия башлы?тары будда динен к?нья? династияларе мен?н к?р?шт? фай?аланыр?а тырыша. Буддизм?а конфуцианлы? ?аршы т?ш?, будда дине монастыр?ары к?с?н ю?алта, ? конфуцианлы? идеология?ы буддасылар?ы ?ы?ыры?лай бара. Ике дин ара?ында?ы к?р?ш XX быуатта ла дауам ит? ?ле.

Буддизм Японияла [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Япония?а будда дине VI быуат урталарында ?ытай аркылы ?теп кер? башлай. Был илд? буддизм к?п т?рл? секталар?а к????л?н?. XII быуатта Японияла амидаизм секта?ы барлы??а кил?. Уны? т?п эст?леген й?нн?т мен?н т?му? т??лим?те т?шкил ит?. Был динде тотоусылар?а ≪?от?арылыу≫ ?с?н ябай ?ына ?а?и??не ?т?? ?орала, ул да бул?а, Амида (Амитаба) будда?ыны? исемен ту?тамайса ?абатлау тал?п ител? (кара: Краткий научно-атеистический словарь.? M., 1964.?С. 98). Японияла буддизмды? м??им ??енс?леге шунда: ул, ?индостан буддасыларынан айырмалы булара?, ?хла?и нормалар?ы ?т????н азат. Хатта, кире?енс?, бында монахтар?ан ?у?ышсан рух талап ител?. Самурайлы?ты Японияла будда динене? ??енс?лекле бер са?ылышы тип ?арар?а к?р?к.

Буддизм Монголияла [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Монголияла буддизмды? и? тарал?ан секта?ы ламаизм тип атала. Ул XVI быуатта барлы??а кил?, XVI быуатта Бурятия?а , ?у?ыра? Тува?а ??м ?алмы?тар?а ?теп кер?. Лама, ?а?и?? буларак, барлык монахтар?ы (?алмы?тар?а Лама ? дин башлы?ы) а?лата, ? будда дине башында тороусолар ≪далай-лама≫ тип аталалар. ??м?м?н, Монголия ??м Бурятияла лама ≪тере Будда≫ тип ?анала. Был илд?р?? ламаизм ? ки? й?йелг?н к?ренеш. Будда дине нормаларын ?т?? улар ?с?н м?жб?ри талап ?анала, л?кин был т?б?кт?р??ге буддизм?а шаманлы? сифаттары ла хас. Улар т?би??т предметтары (тау?ар, йыл?алар) рухына ?иб???т ?ылыу?ы ?а?и?? ит?, ?ай?ы бер хайуандар?ы (м???л?н, этте ) ≪изге≫ тип ?анай.

Будда дине ша?тай т?рл?с?. Л?кин ул, нинд?й ген? ш?келд? булма?ын, ??ене? т?п ??енс?леген, эске асылын ю?алтма?ан. Будда динене? т?п принцибы ? й?ш?? бы?ауынан ?отолоу, уны? г?з?л сифаттарынан арыныр?а тырышыу.????мт?л? ? социаль тормоштан ситл?ше?, индивидуаллекк? биреле?, ысынбарлы?та?ы рухи ??м физик сы?ана?тар?ан баш тартыу, ваз кисе?. Л?кин, донъяла?ы баш?а н?м?л?р ке?ек ?к, Будда дине л? бер урында ?ына тормай, ??г?р? бара. М???л?н, XX быуат урта?ында Вьетнам буддасылары К?нбайыш империалисттарына ?аршы й?йелг?н милли азатлы? х?р?к?тенд? актив ?атнаштылар, социаль тормоштан ситт? ?алманылар.

Баш?а динд?р??н айырма?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Монотоетик динд?р??н айырмалы булара? ( иудаизм , христианлы? , ислам ), буддизмда т?б?нд?гел?р ю? [5] :

  • сик?е? ?к??тле, ижад ите?се алла,
  • донъяны? яралыуы, донъяны бер кем д? тыу?ырма?ан ??м ижад итм?г?н [6] ; в то же время вопрос о том, есть ли у мира начало, считается ≪не имеющим ответа≫ [7] ,
  • м??гелек й?н ,
  • г?на? ?афу ителе?,
  • тылсымлы к?ст?рг? ышаныу,
  • ысын к??елд?н бирелг?нлек,
  • дини ойошма, буддизмда?ы сангха ойошма т?гел, т?рк?м,
  • бид??т , буддизмада был ю? [8] :
    • д?й?м диги текстар ю?.
    • барлы? м?кт?пт?р ?с?н д?й?м догмалар ю?.
  • донъя бер ген? т?гел, донъялар сик?е? [9] ,
  • алла ???р?те ю? [9] ,
  • баш?а динд?н баш тартыу ю? [10] ,
Будда

?ара?ы? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. Online Sanskrit Dictionary   (инг.) Buddha ? Просветленный (The Enlightened One). Dharma ? Закон, Истина, Учение (Law, Truth, Doctrine).
  2. Русско-башкирский словарь (под редакцией З. Г. Ураксина, 2005)
  3. Торчинов Е. А. Введение в буддологию  ? стр. 5.
  4. Major Religions Ranked by Size 2010 йыл 29 ?инуар архивлан?ан . ; U.S. State Department’s International Religious Freedom Report 2004. http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2004/ Accessed 20 September 2008; Garfinkel, Perry. ≪Buddha Rising≫, National Geographic Dec. 2005: 88-109; CIA ? The World Factbook 2010 йыл 5 ?инуар архивлан?ан .
  5. Лысенко, 2003 , с. 8?9
  6. Лысенко, 2009 , с. 172
  7. Торчинов, 2000 , с. 23?24
  8. Лысенко, 2003 , с. 10
  9. 9,0 9,1 Лысенко, 2010
  10. Лысенко, 2003 , с. 25

Сы?ана?тар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • Гизз?тов К. Т., Философия: 2 китап. 2-се китап: ?ы??аса философия тарихы. Философияне? ниге? проблемулары: Ю?ары у?ыу йорто ?с?н д?реслек.  (тат.)

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • Рон Хаббард ≪Гимн Азии≫   (рус.)