한국   대만   중국   일본 
Керчь ??л???е ? Википедия Эст?лекк? к?серг?

Керчь ??л???е

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
Керчь ??л???е
Рәсем
Д??л?т   Украина
  Р?с?й
Административ-территориаль бер?мек Керчь [d]
Архитектор Эдуард Иванович Тотлебен [d]
Мира? статусы Украинаны? к?серелм?й тор?ан ?омарт?ыларыны? д??л?т реестры [d] ??м объект культурного наследия России федерального значения [d]
Панорамное изображение
Карта
  Керчь ??л???е Викимилект?

Керчь ??л???е ( рус.   Керченская крепость )? ?ырымда?ы ??л??. Керчь бо?а?ы ярыны? и? тар ?л?ш?нд?, А?-Бурун морононда урынлаш?ан. ??л?? XIX быуатта Р?с?й империя?ыны? к?нья? сикт?рен ?а?лау ?с?н т???л?.

Тарихы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

??л??не т???? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Керчь бо?а?ы ярында т??ге ны?ытмалар 1771 йылда барлы??а кил?. Павловский тип атал?ан моронда беренсе батарея урынлаш?ан була. ?у?ынан фортификация бер нис? тап?ыр ??г?ртеп ?орола ??м к?с?йтел?.

?ырым ?у?ышы барышында батарея 20 орудие мен?н ?ораллан?ан була. 1855 йылды? 12 майында инглиз-француз ??м т?р?к ??ск?р??ре десантын Керчь ?ала?ынан к?нья?тара? ?амыш Бурун (Морон) эрг??енд? ултыртыу ????мт?л?рене? бере?е булып ?оро ер я?ынан ?аршы тора алма?лы? ны?ытма тапшырыу к?р?клеге тора.??л??не ба?ып алыу ?ур?ынысы янай башла?ас, командование ?оралдар?ы, запастар?ы ю? итерг?, ? ш?хси состав?а сигенерг? ?мер бир?. Павловка батарея?ы позицияларында ??м у?а я?ын урындар?а француз ??ск?р??рене? ны?ытыл?ан лагеры т???л?, унда 1856 йылды? июнен? тиклем була.

7-се ярым капонир
Мортир батарея?ы ?ап?а?ы. Вилен люнеты
Мортир батарея?ыны? орудие ихата?ы, Вилен люнеты
Х?рби-ди?ге? флоты ??м Х?рби-?ауа к?ст?рене? радиолокация ??м визуаль к???те? посы, 2012

Париж тыныслы? килеше?е шарттары буйынса ?ара ди?ге? нейтраль тип и?лан ител?, ? Р?с?йг? бында флот ??м х?рби порттар булдырыу тыйыла.

Бо?а??ы ны?ытыу килеше? шарттарына ?аршы килм?й, шу?а к?р? 1856 йылды? апреленд? ?к Керч?а урында?ы шарттар?ы ?йр?не? ??м т?ш?р?? ?с?н сапёр подразделениеларын еб?рерг? к?р??тм?л?р бирел?. Августа сапёр?ар элекке француз лагеры урынында эш башлай. Башта Керчь бо?а?ыны? т?пк?л?нд? урынлаш?ан Й?нк?ле и?ке т?р?к ??л???ен ны?ытыу ?арала. Л?кин 1856 йылды? декабренд? я?ы проект башлана, у?а ярашлы ны?ытмалар Павловский морононда урынлаша, февраль айында ул ю?арынан хуплау ала. Бынан тыш, Александр II Тузла утрауында ??м А? Бурун мороно рифында ??т?м? ди?ге? форттары т???рг? бойора.

Т???л?ш шул у? йылда башлана. Йыл а?а?ына яр батареялары ?алына, ике казарма ??м дары кел?те т???л?, Павлов мороно й?н?лешенд?ге Тузла морононо? осонда?ы бо?а??а ла т???л?ш башлана. Урында эшт?р мен?н т?жриб?ле х?рби инженер полковник Антон Антонович Нат ет?кселек ит?. 1859 йылды? октябренд? х?рби министрлы?ты? инженер департаменты директоры итеп Тотлебен Эдуард Иванович Керчты ны?ытыу м?сь?л??енд? батшаны? тулы яр?амы мен?н фай?алана. Бында Тотлебен ??л??л?р?е ?амау ??м обороналау буйынса бай т?жриб??ен, т?? сиратта Севастополде обороналау, т?жриб??ен ?уллана.

1860 йылда А? Бурун морононда ер эшт?ре башлана, бо?а??а?ы таш к?рт?не? о?онло?о 3 са?рымдан ашып кит?. 1861 йылда ??л??г? беренсе тап?ыр император Александр II кил?. Т???л?шт? тикшерг?нд?н ?у? былай тип бойоро? бир?: ≪?алдаттар?ы? хе?м?тт?ре х?рм?тен?: люнеттар?ы, ?улын ?Минск“, ? у?ын ?Вилен“ полкын, ? т?п фортты ?Тотлебен форты“ тип атар?а≫. Эшт?р?е ?ара?андан ?у?, батша полковник Натаны генерал-майор д?р?ж??ен? к?т?реле?е мен?н ?отлай.

1867 йылда Керчь ны?ытмалары ??л?? статусын ала. 1872 йылда батша ??л??г? ?с?нс? тап?ыр килг?нд?, оборона ?оролмаларында эшт?р тамамлан?ан була, ??м ул ≪яр буйы батареяларын би??леше мен?н ??н???т≫ ?ала.

Беренсе донъя ?у?ышы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Беренсе донъя ?у?ышы ?ара ди?ге??? 1914 йылды? 15 октябренд? немец-т?р?к флоты караптарыны? Одесса , Севастополь , Феодосия , Новороссийск ?алаларына ??ж?ме мен?н башлана. Был к?нд? ирт?нге 6-лар тир??енд? Керчь бо?а?ына ине? урынында Германияны? ≪Бреслау≫ е?ел крейсеры ?а?та тор?аны белен? ? бер к?нд? унда ике пароход шартлай. Керчь ны?ытмаларына ??ж?м ите? ?ур?ынысы мен?н б?йле, флот командующийыны? бойоро?она ярашлы х?рби х?л и?лан ител? ??м оборона мина к?рт??е ?уйыла башлай. Керчта быны? ?с?н урында?ы суднолар фай?аланыла [1] [2]

Донъя ?у?ыштары ара?ында [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1930 йылдар?а Керчь ??л???е территория?ында стационар оборона ?оролмалары т???л? башлай. Б?т??е ?с объект т???л?: А? Бурун морононда БС-48 яр батарея?ы; морондо? осонда БС-9 катер?а ?аршы батарея?ы; Тотлебен фортыны? Е бастионында 69-сы зенит батарея?ы.

1930-сы йылдар а?а?ында ≪Тотлебен≫ форты территория?ында ?ара ди?ге? флотыны? 51-се авиация?ыны? т?п склады булдырыла. ?у?ыра?, 1942 йылды? февраль-мартында, склад № 590 склад тип ??г?ртел?.

Б?й?к Ватан ?у?ышы йылдарында [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Б?й?к Ватан ?у?ышы башланыу?а Керчь ??л???е территория?ын Керчь х?рби-ди?ге? база?ы хе?м?тт?ре бил?й, шулай у? бында ?ара ди?ге? флотыны? 51-се авиация боеприпастары склады урынлаша, унда 4000 тонна?а тиклем авиабомба ?а?лана. ?у?ыш?а тиклемге йылдар?а уны? территория?ында ?с стационар оборона объекты, д?рт 152-мм Канэ орудие?ы составында?ы БС-48 яр буйы батарея?ы ??м А?-Бурун морононда д?рт 75-мм Канэ орудие?ы составында?ы БС-9 катер?а ?аршы батарея?ы ??м ≪Тотлебен≫ фортыны? ≪Е≫ бастионында д?рт орудиелы № 69 зенит батарея?ы т???л?.

1941 йылды? сентябренд? ??л??н?н б?т? орудиелар эвакуациялана. 69-сы зенит батарея?ыны? 75-мм зенит пушкаларын Севастополг? о?аталар, улар 1942 йылды? июлен? тиклем ?аланы ?а?лау?а ?атнаша. 48-се ??м 9-сы батареяларыны? орудиеларын Тамань ярымутрауына эвакуациялай?ар. Был батареялар бо?а??ы обороналау?а ???ем ?атнаша, 1941 йылды? ноябренд? Керчты оккупацияла?ан немец ??ск?р??рен? ут асып тора. Керчь беренсе тап?ыр азат ителг?нд?н ?у? ике батарея ла 1942 йылды? авгусына тиклем ?? позицияларында ?ала, т?нья?тан Тамань ярымутрауына б?реп инг?н немец ??м румын ??ск?р??ре мен?н алыштар?а ?ур роль уйнай. Боекомплект б?тк?с, б?т? орудиелар ?? расчёттары мен?н шартлатыла, ? Тамань ярымутрауынан эвакуациялан?ан батареялар?ы? ш?хси составы ?у?ыра? Новороссийск ?с?н алыштар?а ?атнаша [3] .

?ырым оборона операция?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1941 йылды? ноябренд? немец ??ск?р??ре т??ге тап?ыр Керчь ?ала?ына я?ынлаша. ??л??не? ?ур булма?ан йыйылма гарнизоны мен?н ет?кселекте интендант хе?м?те капитаны Л. И. Гурский ?? ??т?н? ала. К?с етм?? с?б?пле ??л??не тулы?ынса обороналау м?мкин булмай, ??м 11-12 ноябр??ге ике к?нл?к алыштар?ан ?у? ??л?? ??м уны? территория?ында урынлаш?ан боеприпастар кел?те (склады) ?алдырыла. Совет ??ск?р??ре у?ышлы ?тк?рг?н Керчь-Феодосия десант операция?ынан ?у?, 1941 йылды? 31 декабренд? , Керчь ??л???е азат ител?. Шул у? ва?ытта немецтар?ы? боеприпастар складтарынан фай?аланыр?а й?ки улар?ы алып сы?ыр?а ?лг?рм??е асы?лана, улар совет ??ск?р??рен? тулы?ынса ?а?ланып ?ала [3] .

Керчь ??л???ен беренсе тап?ыр азат итк?нд?н ?у?, уны? территория?ын Керчь х?рби-ди?ге? база?ы подразделениелары ??м хе?м?тт?ре я?ынан бил?й. ?ара ди?ге? флотыны? 51-се авиация склады, ≪Тотлебен≫ фортында урынлаша, 1942 йылды? февраленд? 590-сы склад тип ??г?ртел? [4] .

1942 йылды? 8 майында ирт?н Феодосия эрг??енд?ге А? Монай муйынында немец ??ск?р??рене? ?ур ??ж?ме башлана, ул ≪Охота на дроф≫ операция?ы булара? билд?ле, ????мт?л? улар ?ырым фронтыны? ?ул флангын ????г? ?лг?ш?. КВМБ командование?ы фронтта?ы х?лде и?тибар мен?н к???т? ??м 10 май?а КВМБ гарнизоны Керчь ??л???енд? уны оборона?а ??ерл?й башлай. 10 май?ан 13 май?а тиклем ??л??л? ике оборона рубежы ??ерл?н?, ??т??ен? быны? ?с?н XIX быуатты? и?ке ??л?? ?оролмалары ? алдын?ы ны?ытмалар ??м т?п ??л?? валы яра?лаштырыла [4] .

13 май кисен?н ??л??г? ?ырым фронтыны? сигене?се частары кил? башлай. 14 май?а к?н урта?ына ??л??г? тулы булма?ан составта 72-се кавалерия дивизия?ы , 156-сы у?сылар дивизия?ы , 404-се у?сылар дивизия?ы частары, 157-се у?сылар дивизия?ыны? айырым подразделениелары ??м баш?а ва? т?рк?мд?р кил?. А?-Бурун моронона сигенг?н ?ырым фронты ??ск?р??ре КВМБ (Крымская военно-морская база ? ?ырым х?рби-ди?ге? база?ы )) частары мен?н берл?ш? ??м шулай итеп Керчь ??л???ене? д?й?м гарнизонын т?шкил ит?, улар?ы? д?й?м ?аны я?ынса 5000 кеше т?шкил ит?. ??л??не обороналау?ы 156-сы у?сылар дивизия?ыны? айырым моторизациялан?ан дивизионы 45 мм орудиелары бул?ан биш БА-10 бронемашина?ы мен?н етди к?с?йт?. ??л??не? артиллерия кулагына 5 76-мм ялан орудие?ы ??м 1941 йылды? декабрь а?а?ында немецтар ??л??н?н беренсе тап?ыр сигенг?нд? ташла?ан 2 трофей 105-мм пушка?ы ин?. Улар Керчь ??л???ен обороналау?а ?ур роль уйнай [5] .

14 май?а ?аршы т?нд? ??л??г? Керчтан полк комиссары А. Мартынов кил?, ул гарнизонды? д?й?м ет?кселеге мен?н идара ит?. 14 май?а т?шк? табан немецтар Бочарный заводы янында ди?ге?г? сы?а (б?г?н тап ошо урында ?ырым к?пере ?оро урын?а сы?а), ??л?? гарнизонын ?ырым фронтыны? Керчта?ы т?п к?ст?рен?н айырып, бер ?к ва?ытта К?нья?-Обинск ?ырты я?ынан к?сл? ??ж?мг? (мкр. Партизан) к?с?, пехота батальоны к?ст?рен? тиклем бер нис? танк яр?амында ??л??не яулап алыр?а тырыша. ??л??не? т?п валынан трофей пушкалары уты мен?н 7-8 немец танкы?ы ?ыйратыла, шунан ?у? дошман ??ж?ме ту?тай [3] .

Шул у? к?нд? киске с???т 7-л? ??л?? гарнизоны бер нис? с???т элек Митридат тауын ба?ып ал?ан немец подразделениеларыны? тылына ?е??тле контрудар я?ай. 21.30 с???тт? Митридат тауы кире ?а?ыла, немец ??ск?р??ре Солдат би?т??ен? табан сиген?. Бер нис? с???тк? ??л?? гарнизоны ?алала?ы совет т?п к?ст?ре мен?н тоташа [6] .

Совет командование?ы ??л??не? ???ми?тен ти? ба?алай. 110,0 (??л??не? ретраншементы) бейеклеген бил?п, ??л?? гарнизоны ?аланан к?нья?тара? немец тылдарын тулы?ынса контролд? тота. ??л??не? корректор?ары радио аша Тамань ярына билд?л?нг?н ма?саттар?ы? координаталарын х?б?р ит?, унан немецтар?а шунда у? совет ауыр батареялары ут аса. Немец тылы шулай итеп ??м т??лекте? я?ты ва?ытында х?р?к?т ите? м?мкин булмай, немец ??ск?р??ре ?аланы т?нья?тан урап ?теп, урау юл мен?н кисе???рг? табан х?р?к?т ит?. Шулай итеп, совет ??ск?р??рен? ?ырым фронтыны? Т?п к?ст?рен Кубан?а к?сере??е ойоштороу ?с?н ?имм?тле ва?ыт б?л?к ител?. Керчь ??л???ене? ?аршы тороуы ??м ??т?нл?кл? бейеклект?н ут т???те?е немецтар?ы ??л?? тир?л?й ?ур к?ст?р тотоп торор?а м?жб?р ит?, был совет т?п кисе???рен? ба?ымды ?и?елерлек к?мет?. Керчь ??л???е гарнизоны ?ырым фронтыны? т?п к?ст?рен Ени-Кале ? х??ефле кисе? районынан тулы?ынса эвакуациялау тамамлан?ансы оборонаны тотоп ?алыр?а бойоро? ала.

15 май?а фронтта д?й?м х?л ?атмарлаша. Немецтар Бочарный заводын ??м Митридат тауын я?ынан ба?ып ала ??м ??л??г? ??ж?мд?рен дауам ит?. К?н дауамында оборонаны? у? флангында, урында?ы "Б?л?к?й ??л??"исеме а?тында билд?ле бул?ан алдын?ы ?оролма районында ?у?ыш бара. Бер ??ж?м ва?ытында Кесе ??л?? янында совет оборона?ыны? у? флангы?ы ту?тап ?ала, ?у?ышсылар сиген? башлай. Х?лде полк комиссары Монастырский ?от?ара, ул ш?хси ?ы?ылышы мен?н т?ртип?е? сигене??е ту?тата ??м оборона ?ы?ы?ын терге??. [6]

Ти???н эвакуация бойоро?о кил?. КВМБ командование?ы гарнизонды эвакуациялау ?с?н й???? сараларыны? бер ?л?ш?н б?леп бир? ??м 15 май?а 23.00 с???тт?н гарнизонды? ш?хси составы бер ?к ва?ытта ике оборона сиген д? ?алдыра, ??м б?т? яугир?ар караптар?а тей?? ?с?н Павловка бухта?ында туплана. Эвакуация бурысы бер ?к ва?ытта ≪Тотлебен≫ фортында урынлаш?ан боеприпастар кел?тт?рен шартлатыу мен?н ?атмарлаша, с?нки был м?лд? унда 4000 тонна авиабомба ?а?лана. Т?нг? с???т 2-н?н 3-к? тиклем ?ырым фронты яугир?ары ??л??л? шартлау?ар?ы? гигант к?с?н к???т?. Эвакуация ?с?н ташыу саралары етм?й. 16 май?а ?аршы т?нд? 2000 сама?ы кеше эвакуациялана. ??л??л? 2200-??н ашыу кеше ??м гарнизонды? б?т? ?оралланыуы т???к х?лд? ?алдырыла [7] .

Пирста ?ал?ан командир?ар?ы? ???ем эшм?к?рлеге ар?а?ында пристанд? ?ал?ан кешел?р ара?ында ти? арала т?ртип урынлаштырыу м?мкин була. ??л??не? ?ал?ан гарнизоны мен?н д?й?м ет?кселекте капитан И. С. Барабанов ?? ??т?н? ала. Ирт?нге с???т 7-л? ??л??не? т?п вал буйынса оборона?ы тулы?ынса терге?ел?. Оборонаны ойоштороу?а яр?ам ите? ?с?н 16 май?а 16.00 с???тт? ??л??г? Тамандан батальон комиссары Д. С. Калинин матростар т?рк?м? ??м радиостанция мен?н еб?рел? [7] .

16-18 май дауамында немец пехота?ы ??м танкылары т?рл? й?н?лешт?р??н бер нис? тап?ыр ??ж?мг? к?с?, ?мм? оборонаны ???п сы?а алмай. ????мт?л?, немец командование?ы эш планын ?айтанан ?арай, улар Керчь ??л???ен? генераль штурм?а ??ерл?н? башлай. ??л??н?н к???те?сел?р Солдат би?т??е районында ?ур немец к?ст?ре тупланыуын к?р?, шунан ?у? немецтар?ы? генераль ??ж?мг? ??ерл?не?е асы?лана. Немец ??ск?р??рене? и?тибарын Ла-Кале кисе???рен?н ситк? й?н?лте? буйынса т?п бурысты ??л?? ?т?г?нлект?н, гарнизон?а эвакуация бойоро?о бирел? [3] .

Ала-Калела ?ырым фронтыны? т?п к?ст?рен эвакуациялау тамамлана, ??м немецтар?ы ??л?? янында бер к?н ген?, 19 май?а, тот?арлар?а к?р?к була. 2200 кешен?н тор?ан гарнизонды тотоу к?р?км?й, ??м ул Тамань ярына о?атыла. ??л??л? КВМБ-ны? 17 айырым пулемёт рота?ы яугир?арынан тор?ан 37 кеше ген? ?ала. 19 май?а ирт?н немец ??ск?р??ре тарафынан генераль штурм башлана. Кесе лейтенант Наумов ет?кселегенд?ге ышы?лау (прикрытие) т?рк?м? ?аты ?аршылы? к?р??т?, ??м ??л??л?ге алыштар ?ара??ы?а тиклем дауам ит? [8] .

?у?ыштан ?у? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Б?й?к Ватан ?у?ышы тамамлан?андан ?у? Керчь ??л???е территория?ына ?ара ди?ге? флотыны? м?лк?те ??м боеприпастары мен?н х?рби складтар я?ынан килтерел?. 1970-се йылдар урта?ында ??л??не? Мина пирсы эрг??енд?ге ?ай ?ыу?а Генуэз портын т?р?н?йте? ва?ытында сы?арыл?ан ме? кубометр л?м ташлана, унда б. э. т. V быуат?а ?ара?ан ?йбер??р ?? була. 1946 йылда равелин [9] районында ≪Тотлебен≫ фортыны? к?нья? ?л?ш?нд? 613-с? штраф батальоны база?ында ?ара ди?ге? флотыны? дисциплинар батальоны ойошторола. [10]

??л?? б?г?н [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

СССР тар?ал?андан ?у? х?рби частар ?ы??артыла башлай. 1993 йылда дисциплинар батальон тар?атыла, ?у?ынан складтар сы?арыла ??м 2003 йылда ??л?? территория?ы К?нсы?ыш ?ырым тарихи-м???ни музей-?урсаулы?ы [11] ?арама?ына тапшырыла. ??л?? Керчты? ??м ?ырымды? уникаль и?т?лекле урындарыны? бере?е булып тора, федераль ???ми?тт?ге ?омарт?ы статусына эй? ??м XIX быуатты? к?ренекле фортификация т???л?ш? ?омарт?ы?ы булара? д??л?т тарафынан ?а?лана. Уны? территория?ы буйлап туристик экскурсиялар ?тк?рел?. [10]

2019 йылды? авгусында ??л??л? миналар?ы та?артыу эшт?ре ва?ытында боеприпастар кел?те табыла. Б?й?к Ватан ?у?ышы осоронда?ы складта ??р бере?е 2,5 килограмм ауырлы?та?ы 1700 авиабомба, шулай у? бер 100 килограммлы? фугас авиабомба була. Р?с?й ????тт?н тыш х?лд?р министрлы?ы хе?м?тк?р??ре боеприпастар?ы зарар?ы?ландыра.

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. Лорей Г. Операции германо-турецких сил в 1914?1918 гг.: Пер. с нем. ? СПб.: ≪Полигон≫, 2004. ? 24, [4] с.: ил. ? (Военно-историческая библиотека)
  2. Новиков Н. В. Операции флота против берега на Чёрном море в 1914?1917 годах. ? СПб.: Издатель М. А. Леонов, 2003. ? 212 с.: илл.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 Мартынов В. А., Спахов С. Ф. Пролив в огне. ? Киев: Политиздат Украины, 1984. ? С. 99?106, 112-114. ? 192 с.
  4. 4,0 4,1 Лютов Е.Е.  Участие 354-й инженерной роты в обороне Керченской крепости в мае 1942 г // Материалы IX Всероссийской научно-практической конференции ≪Военно-исторические чтения≫ ? Симферополь: Бизнес-Информ, : сборник. ? 2021. ? С. 50?54.
  5. Лютов Е.Е.  Личный состав и вооружение гарнизона Керченской крепости в период обороны 13-19 мая 1942 г // Черноморско-Средиземноморский регион в системе национальной безопасности России: к 240-летию присоединения Крыма и Кубани к России и 80-летию освобождения Краснодарского края от немецко-фашистских захватчиков: материалы Международной научно-практической конференции. Министерство науки и высшего образования Российской Федерации; Кубанский гос. ун-т. ? Краснодар: Кубанский гос. ун-т, : сборник научных статей. ? 2023. ? С. 257?261.
  6. 6,0 6,1 Абрамов В.В. Аджимушкай 1942. ? Симферополь: Антиква, 2019. ? С. 49?51. ? 432 с.
  7. 7,0 7,1 Белик Ю.Л., Лютов Е.Е.  К вопросу о практическом применении оборонительных сооружений Виленского люнета Керченской крепости в мае 1942 г // Научный сборник Восточно-Крымского музея-заповедника / Вост.-Крым. ист.-культур. музей-заповед. - Симферополь : Бизнес-Информ, 2022. - Вып. 6 : 195-летию открытия Керченского музея древностей посвящается. . ? 2022. ? С. 494?497.
  8. Wilhelm Tieke. Kampf um die Krim. 1941 ? 1944. ? Gummersbach 31, Erbland 54., 1975. ? С. 144.
  9. ????тт?, ?см?й?ш форма?ында?ы яр?амсы фортификация ?оролма?ы бастиондар ара?ында ??л?? со?оро алдында урынлаш?ан
  10. 10,0 10,1 / Крепость Керчь
  11. х??ер Керчь тарих-археология музейы

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • Лорей Г. Немец-т?р?к к?ст?рене? 1914?1918 йылдар?а?ы Операциялары: Пер.уны? мен?н. СПб. Полигон, 2004. 24, [4] с.: ил. (Х?рби-тарихи китапхана)
  • Новиков н.в. 1914?1917 йылдар?а ?ара ди?ге??? яр?а ?аршы Флот Операциялары. СПб. Н?шри?тсе М. А. Леонов, 2003. 212 б.: илл.