Баш?ортостан Ну?ай Ур?а?ы составында

Баш?ортостан Ну?ай Ур?а?ы составында  ? баш?орттар таралып й?ш?г?н территорияны? бер ?л?ш? тарихы ? Ну?ай Ур?а?ы составына инг?н Тарихи Баш?ортостан .

Алтын Ур?а тар?ал?андан ?у?, Тарихи Баш?ортостанды? т?п ер??ре Ну?ай Ур?а?ы составына инг?н. Шул у? ва?ытта т?нья?-к?нбайыш баш?орттарыны? ер??ре ?азан ханлы?ы составында бул?ан, ? т?нья?-к?нсы?ыш баш?орттарыны? ер??ре ? Себер ханлы?ы составында.

Ну?ай Ур?а?ы составына ине?е [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Алтын Ур?а х?рби начальнигы И?е?к?й Ну?ай Ур?а?ына ниге? ?алыусы тип ?анала, уны? ш?хси улусына Тарихи Баш?ортостанды? к?нья? ?л?ш? инг?н ^[1] . ?бд ?л-?аффар ?ырыми х?б?р ите?енс?, 1419 йылда Яйы? йыл?а?ы буйында ???ербир?е ханды? И?е?к?йг? ?аршы ?у?ышында И?е?к?й ?лтерелг?нд?н ?у?, уны? улдары Кей?ыуват ??м Нуретдин ≪Тура вил?й?тен? китеп, унда?ы баш?урд тип атал?ан халы? ара?ында й?ш?г?н≫. Баш?орт ри??й?тт?рен? ярашлы, Нуретдин ( баш? . Мора?ым) Дим ^[2] . йыл?а ???ненд? ерл?нг?н. ≪ И?е?к?й мен?н Мора?ым≫ эпосы сюжеты ниге?ен? И?е?к?й тормошоно? эпизодтары инг?н ^[3] .

≪Факихтар я?ыуы й?ки Борон?о тарих китабы≫ ( уры?. ≪Записки факихов или Древняя книга по истории≫) ?улъя?ма ри??й?тен? ярашлы, баш?орт хакимы ?асим хан ме??р ?а?мар (х??ерге Ырымбур ?ала?ы бил?м??е) йыл?а?ы тама?ында т?пл?нг?н ??м ??ене? ставка?ын ??м каруан?арайын т???г?н". Артабан ри??й?тт? ?асим ханды? ?азан ханлы?ы хакимы Мыр?аб?к хан мен?н м?н?с?б?тт?ре тасуирлана. ≪ ???рг?н т?уарихы≫нда , Бара? хан хакимлы?ы осоронда баш?орт ??м ну?ай бил?м?л?ре ара?ында?ы сиге ?амар йыл?а?ы буйынса у??ан: ≪Тура-хан. А?и?ел йыл?а?ы буйында Торатау (исеме а?тында?ы) тау билд?ле. Был уны? ставка?ы урыны. Ул баш?орт хал?ыны? сикл?нм?г?н хакими?тле ханы бул?ан. Уны? улы К?сем хан бул?ан. Шул ва?ытта ?арайсы?та Бара? хан мен?н алыш й??ни ер ??м ?ыу ?с?н алыш бул?ан. ?у??ара? К?семхан ??ене? кесе ?усты?ы Бир?еб?кте к?сл? ??ск?р мен?н т?нья??а еб?рг?н. Бара? у? я?тан Мансур?ы еб?рг?н. Шунан ике я?тан (бер-бере?ен?) ?аршы тор?андар, алыш?а ??ерл?нг?нд?р. ??йл?ше???р алып бар?анда, т?б?нд?гес? килеше? т???г?нд?р: ?амар йыл?а?ыны? у? яры Бара? хан?а эл?кк?н, уны? подданный?ары ну?ай?ар бул?ан; ?амар йыл?а?ыны? т?нья?ы К?сем хан?а тейг?н, уны? подданный?ары баш?орттар бул?ан. Шунан, ва?ытлыса килешк?нд?н ?у?, Бир?еб?к солтан (??м) Мансур мен?н (?аршы) А?и?ел йыл?а?ыны? ике (?апма-?аршы) ярынан у? атыу?а ярыш?андар. Улар?ы? ??р ?ай?ы?ы у?тан м?рг?н атыусы ??м ?мир бул?ан, ??м ике?ене? д? у?тары А?и?ел йыл?а?ыны? ике я?ынан ?тк?н юлдар аша осоп сы??ан. Шулай ?ыйланып ??м к??ел асып бер ай й?ш?г?нд?н ?у?, кире китк?нд?р, й??ни ?? илд?рен? ?айт?андар. Баш?орт ??м ну?ай халы?тары к?пмелер ва?ыт?а тыныслы?та й?ш?г?н, Ура? Мамай д??ерен? тиклем≫ ^{[4] [5]} .

XV быуат а?а?ында ? XVI быуат башындаТарихи Баш?ортостанды? т?нья? ??м ???к ?л?ш?нд? баш?орт ханы ? Т?р? хан (Тура хан, Тора бей) идара итк?н, уны? ставкалары ?ф? ?аласы?ында (Баш?орт, Им?н?ала, х??ерге ?ф? ?ала?ы бил?м??е) ??м Торатау?а ^{[6] [7]} .урынлаш?ан бул?ан. Шул у? ва?ытта XV быуатты? ?у??ы сирегенд? Т?р? ханды? а?а?ы ? Ба?ман хан Тарихи Баш?ортостанды? к?нья? ?л?ш?нд? идара итк?н ^[8] . ≪Тамъян ырыуы ш?ж?р??е≫н? ярашлы, Басман ханды? б?л??е Ш???ли Ша?ман бей бул?ан. ?ы?рас Мулла?аев х?б?р ите?енс?, Басманды? ставка?ы А?т?б?л? (х??ерге Ырымбур ?ала?ы бил?м??е) урынлаш?ан: ≪Басман исемле ну?ай ханы бул?ан,… элекке б?й?к ?л?т ки?е?е буйынса, ??ене? элекке й?ш?г?н ерен ун ете ме? тирм? йыра?лы?ында ?алдырып, Яйы? йыл?а?ын кисеп сы??ан , ??м ?а?мар тама?ына я?ын ктау?а, Ырымбур?ан алты са?рым алы?лы?та, х??ер унда мая? ?уйыл?ан, А?т?б? тиг?н й??ни А? стан ?ала т???лг?н, й?ки ауыл, ??м ?лег? тиклем ул тау А?т?б? тип атала ??м унды ?ай?ы бер емереклект?р к?рен?≫ . Басманды? ш?хси ур?а?ы ≪ун ете ме? тирм?н?н≫ тор?ан ??м й?р?г?н ≪Яйы? буйлап а??а ??м ??к? ??м баш?а дала йыл?алары, атап ?йтк?нд? Бир?е, ?а?мар, ?алмыш, Юшатыр, Таналы?, ?р, ?ы?ыл ?. б. йыл?алар буйынса к?сеп й?р?г?н. ? ?ыш к?н? ул тирм?л?р, Урал тау?арын артылып, А?и?ел, Су?алы, Аш?а?ар, ?у?ана?, Ш?а?ыр, Дим йыл?алары буйына к?сеп, урманлы ??м йылы урындар?а й?ш?г?нд?р≫ ^[9] . Басман ну?ай мыр?а?ы Алта?ар (Алчагир) мен?н ?у?ыш алып бар?ан. Басман ??л?к бул?андан ?у?, Алта?ар мыр?а Тарихи Баш?ортостанды? к?нья?ында ??м к?нья?-к?нсы?ышында ^[10] .власын й?йелдерг?н.

Баш?ортостанда ну?ай?ар?ы? барлы?ы ха?ында м??л?м?т т??ге тап?ыр Иван III батша?а Ям?ырсыны? грамота?ында терк?лг?н. XV быуат башында Ну?ай Ур?а?ы составына Тарихи Баш?ортостанды? т?п территория?ы инг?н. Тарихнам?л? ул ≪Ну?ай Баш?ортостаны≫ булара? билд?ле. Ну?ай Ур?а?ы составында бул?ан Тарихи Баш?ортостан ер??ре ну?ай?ар?ы? дуаль-?анат структура?ына индерелм?г?н ??м и?тисади я?тан ябы? ??м с?й?си айырымлан?ан бул?ан. Ну?ай Баш?ортостаныны? ( ?азан ханлы?ы мен?н) к?нбайыш сикт?ре буйлап ?т? Ы? ??м Кама йыл?алары буйлап ?тк?н. ( Себер ханлы?ы мен?н) к?нсы?ыш сиге булып ?атай улусы ? я?ынса меридиональ ?ы?ы?ы К?нья? Урал к?лд?ре: Итк?л (й?ки Щелкун), Синара, К??ле, ?ы?ылташ, ?й?лге , ?р??зе ??м артабан Уй йыл?а?ыны? ?рге а?ымы буйлап ?т?. Ну?ай Баш?ортостаныны? к?нья? сикт?ре Оло ??м Кесе ???н , Яйы? йыл?а?ыны? ?ушылды?ы Са?ан йыл?а бассейндары, Чижа йыл?а ташыу?ары ??м артабан Яйы? йыл?а?ы буйлап ?т?.

Идара ите? система?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Ну?ай Ур?а?ы составында?ы Тарихи Баш?ортостан территория?ы ?? хакими?те ???ген? эй? бул?ан айырым провинция т?шкил итк?н. Ну?ай Баш?ортостаны ю?ары наместник идаралы?ында тор?ан. Наместниклы? институты Ну?ай Баш?ортостаныны? Ю?ары наместнигынан, айырым райондар?ы контролд? тотоусы яр?амсылар?ан тор?ан. Наместниктар ниге??? баш?орттар?ан я?а? ??м ?алым йыйыу?ы к???те?г? ал?ан. Я?а? ?имм?тле й?нлек тирел?ре, бал мен?н т?л?нг?н, шулай у? баш?орт хал?ы Ур?а ??ск?рен х?рби отрядтар мен?н т?ьмин итерг? тейеш бул?ан. Ну?айлылар ?алымды ?ораллы отрядтар яр?амында йый?ан. 1520?1540?сы йылдар?а Ну?ай Ур?а?ыны? т?п ?л?ш?нд? й?ни??п у??арыл?андан ?у?,баш?орттар?а ?алым ?ы?ымы арт?ан. ≪Мамай хан тура?ында хик?й?т≫ тиг?н баш?орт ри??й?тен? ярашлы, баш?орттар?ан я?а? йыйыу ысынында к?сл?к ??м талау аша ат?арыл?ан, ??м был баш?орт хал?ы я?ынан к?с?рг?нешле ?аршы тороу?а алып килг?н. Бынан тыш ну?ай?ар баш?орттар?ы? и? я?шы к?сеп й?р?? урындарына хужа булып ал?андар ^[11] .

Ну?ай Баш?ортостанында идара итк?нд?н ?у?, мыр?алар?ы? к?пселеге Ну?ай Ур?а?ында нурадин булып китк?нд?р, улар ара?ында А?на?ар хан ??м ?хм?тг?р?й батша улдары, шунда у? бей вазифа?ын бил?г?н ?анай тора ^[12] .

1530-сы йылдар?а тиклем ну?ай наместнигы ставка?ы Эмбала бул?ан, шунан ?у?, Ну?ай Баш?ортостаныны? ???ге ?ф? ?аласы?ына (Баш?орт, Им?н?ала, х??ерге ?ф? ?ала бил?м??е) к?с?. ?ы?рас Мулла?аев х?б?р ите?енс?, ул ва?ыттар?а был ≪А?и?ел йыл?а?ы буйлап ю?ары?а ?ф? йыл?а?ыны? тама?ына са?лы, ??м ?ф? тау?арына, й??ни йыл?а эрг??енд?ге тау?ар?а б?й?к ?ала бул?ан, ??м уны? о?онло?о ун са?рым?а ?у?ыл?ан≫ .

?. З. ?сф?нди?ров?а ярашлы, баш?орттар ??м ну?ай?ар ара?ында м?н?с?б?тт?р формаларыны? бере?е аманатлы? институты бул?ан.

Ну?ай наместниктары [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

В. Трепавлов?а ярашлы, Баш?ортостанда Ну?ай Ур?а?ы наместниктары ^[13] :

• Ям?ырсы (1480-се йылдар а?а?ы ? XVI быуат башы)
• Алта?ар (XVI быуат башы)
• Ш?йехмамай (XVI быуатты? 1-се сирегенд?)
• А?на?ар (1522?1538)
• Исм??ил (1538?1545)
• ?хм?тг?р?й (1546?1558)
• Динбай (1558?1578)
• С?йет?хм?т (1578?1584)
• ?анай (XVI быуат а?а?ы ? XVII быуат башы)
• ?аракилемб?т (XVII быуат башы ? 1623).

XV?XVI быуаттар?а Баш?ортостан бил?м??енд? Ну?ай Ур?а?ы наместниктары ??м уны? вассалдары ??-ара ?у?ыштар алып бар?ан.

XVI быуат башында ну?ай мыр?а?ы Алтакар (Алчагир) Ну?ай Баш?ортостаны наместнигы бул?ан. ?у??ара? Алтакар, ?а?а? ханлы?ы ??ск?р??ре мен?н ?у?ышта е?елг?нд?н ?у?, ?лтерелг?н.

XVI быуатты? 1-се сирегенд? Ш?йехмамай бей Ну?ай Баш?ортостан наместнигы бул?ан. Ш?йехмамай Ну?ай Ур?а?ы нурадины бул?андан ?у?, ул Баш?ортостанда наместник итеп ??ене? т?рби?л?не?се?е А?на?ар ханды ?уй?ы. 1522?1538 йылдар?а наместник бул?ан А?на?ар влас?а киле? мен?н, Баш?ортостанда тулы?ынса ну?ай власы урынлаша ^[14] . А?на?ар ??ене? власын к?нья? ??м к?нья?-к?нсы?ыш Баш?ортостанда тарат?ан, унда ?аты т?ртип урынлаштырыла ??м ?алымдар т?ртипк? килтерел?: ≪А?на?ар хан бары?ын да ?? власы а?тына ал?ан, ??м улар?ы? тоторо??о?ло?она т?рл? урлашыу?арына ?арап, бер ихатала ?с ?а?ан ?ына р?хс?т итк?н, малдарын, м?лк?тен, хатта балаларын ??ен? тартып ал?ан, ?? ер??рен? хужа итм?г?н, хатта йыл?а аша сы?ыу?ы ла тый?ан, кем ?унар мен?н ш???лл?нг?н, улар ??р кеше башынан бер т?лк?, ?ондо? ??м ?ыу? ар тире?е мен?н я?а? т?л?рг? м?жб?р итк?н≫ . Б. ?. А?набаев фекеренс?, Баш?ортостанда А?на?ар?ы? хакимлы?ы йо?онто?о буй?ондорол?ан т?б?кт? баш?орт аристократия?ы власын сикл??г? алып килг?н ^[15] . Баш?орттар?ы? тарихи ри??й?тен? ярашлы, А?на?ар хан Баш?ортостан?а Себер??н килг?н, ? ?у?ынан буй?ондорола ?азан, ?стерхан ханлы?тарын, Бохара, Хиуа, Ташкентты ?. б. К?нья? Урал?а сикт?ш райондар?ы буй?ондор?ан ^[16] . Уны? ставка?ы х??ерге ?ф? территория?ында урынлаш?ан бул?ан. Ш улай у? рус подданныйлы?ын ?абул итк?н баш?орттар?ы ^[17] .?ы?ыры?ла?ан ??м м?ск??лел?рг? яра?лаш?ан с?й?с?т ?тк?рг?н ну?ай мыр?а?ы Исм??ил ??м уны? вари?тарына ?аршы А?на?ар хан к?р?ш алып бар?ан.

1538?1545 йылдар?а Исм??ил мыр?а Ну?ай Баш?ортостаныны? наместнигы бул?ан, ул М?ск?? д??л?те мен?н я?ынайыу с?й?с?тен ?тк?рг?н. 1545 йылда Ну?ай Ур?а?ыны? нураддины була, ул идара итк?н осор?а ??-ара к?р?ш дауам итк?н, ??м ????мт?л? д??л?тте? тар?алыуына килтерг?н ^[18] . Себер ханлы?ыны? батша улы, сы??ы?и ?хм?тг?р?й 1546?1558 йылдар?а Ну?ай Баш?ортостаныны? наместнигы бул?ан. Уны? йортона Тарихи Баш?ортостан бил?м?л?рене? ???к ?л?ш? инг?н ^[19] .

Ну?ай?ар?ы? ките?е [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1550 икенсе ярты?ында йылда Ну?ай Ур?а?ында ки?е???н ?ырылыу мен?н ?релеп бар?ан б?й?к аслы? башлан?ан, ул халы?ты? Ур?анан к?пл?п ?асыуына килтерг?н. эне, аша ?теп 1558 йылда ?стерхан аша ?теп китк?н инглиз с?й?х?тсе?е Э. Джекинсон был ва?и?аны шулай итеп тасуирла?ан: ≪Был илд?р?? бындай ?л?тте мор бер ?асан да к?рм?г?н бул?андар; ну?ай?ар?ы? ер??ре к?т??лект?рг? бай бул?ан, х??ер улар буш… улар?ы? ?ле к????л?ре, й?нлект?р?еке ке?ек, к?мелм?йенс?, б?т? утрау буйынса ?й?л?п ята≫ . К?м?к кешене? асы?ыуы с?б?п булып т?би?и ?ынылыш тор?ан. Юрматы баш?орт ??бил?л??е ри??й?тен? ярашлы: ≪Бик к?п ?ар яу?ы, ??м ?с йыл бер р?тт?н ?аты ?ыш тор?о. Килеш ??м ?ары? ??м баш?а мал к?пл?п ?ырылды, иген д? ??м?не≫ ^[20] . ??-ара ?у?ыштар, аслы? ??м ?л?т мен?н Баш?ортостан территория?ынан ну?ай?ар?ы? ките?ен? булышлы? итк?н. ?ай?ы бер баш?орт ??бил?л?рене? ри??й?тт?ренд? ( ме?, юрматы, ???рг?н , б?рй?н , ?ыпса? , тамъян ) ну?ай?ар ??м улар мен?н берг? баш?орттар?ы? да ките?е тура?ында м??л?м?тт?р ?а?ланып ?ал?ан.

?? улустары мен?н берг? Ну?ай Ур?а?ы наместниктары Баш?ортостанда к?р?л?т? к?р?ге булма?ан бер элемент ?анал?ан. Баш?орттар?ы? а?абалы? хо?у?ын бо?оу?ары, шулай у? эске идаралы? эшт?рен? ?ы?ылыу?ары килмеш?к ну?ай ур?а?ы ю?ары ?атламыны? абруйын арттырыу?а булышлы? итк?н тип ?йтеп булмай ^[21] . Ну?ай Ур?а?ы хакимдары ??ск?ре мен?н баш?орттар?ы? к?р?ше ≪Ме? ??бил??е ш?ж?р??е≫нд?, баш?орт ауы?-тел ижады ?омарт?ыларында са?ылыш тап?ан. К?нья?-к?нсы?ыш баш?орттарыны? (???рг?н, б?рй?н, ?ыпса?, тамъян) д?й?м ш?ж?р??ен? ярашлы, баш?орттар Бурсай ??м Акзуш (Актулуш) мыр?алар?ы тотоп алып ≪улар?ы р?с?й ханы Иван Васильевич?а килтер?≫. Баш?орттар?ы? Ну?ай Ур?а?ына ?аршы к?р?шен? ет?кселек итк?н ырыу башлы?тары ? Бикбау бей , Бурна? бей (ысын исеме ?а?ан?ап), И?ке бей , ??нз?ф?р бей , ?ара?ужа? бей М?ш???ли , Т?тег?с бей , Ш???ле Ша?ман бей ??м баш?алар билд?ле. Баш?орттар ??м Ну?ай Ур?а?ыны? о?а? йылдар дауамында?ы ?аршы тороуы Баш?ортостанды? Р?с?й д??л?те составына ине?ен? булышлы? итк?н ^[13] .

?мм? Баш?ортостанды? байта? ?л?ш? М?ск?? д??л?тен? инг?нен?н ?у? да, Ну?ай Ур?а?ы идаралы? система?ында наместниклы? посы ?а?ланып ?ал?ан. Ну?ай?ар т?б?кт? ?? власын урынлаштырыу?а ынтылып ?ара?ан, был ба??ынсылы?та ??м я?а? йыйыр?а маташыу?а са?ыл?ан. Наместниктар ставка?ы та?ы ла Эмба йыл?а?ына к?серелг?н. 1558?1578 йылдар?а Исм??ил бей улы Динбай наместник бул?ан. Был вазифала ул 20 тор?ан ??м, нисек Урус ке?ек, хан булып китк?н. Динбай Эмбанан Волга?а к?сеп килг?н. Артабан 1578?1584 йылдар?а наместник вазифа?ын С?йет?хм?т бил?г?н. ?ара??л?мб?т мыр?а XVII быуат башында ? 1623 йылда Ну?ай Баш?ортостаны наместнигы бул?ан, к?нья?-к?нбайыш баш?орттары ??т?н?н сикл?нм?г?н власть ат?арыр?а ынтылып, А??а?-Килемб?т (Килм?х?м?т) мыр?а?а ?аршы к?р?ш алып бар?аны й??ни улар?ы? ??-ара к?р?ше ≪Ме? ??бил??е ш?ж?р??е≫ ^{[22] [23]} нд? са?ылыш тап?ан.

XVI быуат а?а?ында ?ф? ??л???е т???г?нд?н ??м Ну?ай Ур?а?ында ??-ара к?р?ш то?ан?андан ?у? Баш?ортостанда?ы ну?ай хакими?те власы тулы?ынса б?т?р?л?. XVII быуат башында ну?ай мыр?аларыны? ??ж?ме билд?л?н?? л?, был т?б?кт? ну?ай власын терге?ерг? маташыу булма?ан ^[24] .

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

???би?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

• Ахметзаки Валиди Тоган . История башкир / Перевод с турецк. А. М. Юлдашбаева ; авт. вступ. статей А. М. Юлдашбаев, И. Тоган. ? Уфа: Китап, 2010. ? 352 с. ? ISBN 978-5-295-05000-8 .
• Башкирские предания и легенды. Составление, вступительная статья, комментарии Фанузы Надршиной . ? Уфа: Башкирское книжное издательство, 1985. ? С. 95?98. ? 288 с.
• Еникеев З. И. , Еникеев А. З. История государства и права Башкортостана. ? Уфа: Китап, 2007. ? 432 с. ? ISBN 978-5-295-04258-4 .
• История Башкортостана: С древнейших времен до конца XIX в. Учебник для 8 кл. / Отв. ред. И. Г. Акманов . ? Уфа: Китап, 2005. ? 248 с. ? ISBN 5-295-03503-4 .
• История башкирских родов. Байлар. Том 22 / С. И. Хамидуллин , Б. А. Азнабаев , И. З. Султанмуратов, И. Р. Саитбатталов, Р. Р. Шайхеев, Р. Р. Асылгужин, И. М. Васильев, А. М. Зайнуллин, В. Г. Волков, А. А. Каримов. ? Уфа: Китап, 2016. ? ISBN 978-5-850-51605-5 .
• История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов ; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. ? Уфа: Гилем, 2012. ? Т. II. ? 400 с. ? ISBN 978-5-91608-100-8 .
• Мажитов Н. А. , Султанова А. Н. История Башкортостана. Древность. Средневековье. ? Уфа: Китап, 2010. ? 496 с. ? ISBN 978-5-295-05078-7 .
• Юсупов Ю. М. История Башкортостана XV?XVI вв. (социально-политический аспект). ? Уфа: Гилем, 2009. ? 192 с. ? ISBN 978-5-7501-1014-8 .