Y?hya bin ?li X?tib T?brizi ( 1030 , T?briz ? 1109 ^[1] , Ba?dad ) ? XI ?sr Az?rbaycan alimi, ?d?biyyat?unas, dilci v? ?air; ?r?b dili v? ?d?biyyatı, qrammatika v? leksikologiyası elminin banil?rind?n biri. ^[2]

Dahi Az?rbaycan alimi, ?d?biyyat?unas, dilci, ?air v? ??rh ustası, ?r?b aliml?rinin "?d?biyyat, qrammatika v? leksikoqrafiya elml?rinin ba?cısı", "mudrik ?eyx, ?r?b elml?rinin r?hb?ri, ?b?diyyat?unaslı?ın bayraqdarı, hikm?t qayna?ı", "butun ?d?biyyat?unasların r?hb?ri" adlandırdı?ı, habel? akademik H?mid Araslı t?r?find?n "XI ?srd? Az?rbaycan turkl?rinin yetirdiyi ?n boyuk ??xsiyy?t"- dey? yuks?k qiym?tl?ndiril?n Y?hya bin ?li X?tib T?brizi 1030-cu ild? T?briz ??h?rind? do?ulmu?dur. Onun u?aqlıq v? yeniyetm?lik ill?ri bar?d? hec n? m?lum deyildir. Salnam?cil?r X?tibin t?rcumeyi-halını onun Suriyadakı M??r? ?n-Numan ??h?rin? g?lm?sind?n sonra t?svir edirl?r.

?bul-?la ?l-M??rri ?r?b ?d?biyyatının ?n m??hur simalarından biri, ?r?b dilciliyi v? filologiyasının n?h?ng bilicisi idi. Sonralar X?tib T?brizi onun haqqında dey?c?kdi ki," ?r?bl?rin dilind? ?bu-l-?laya m?lum olmayan birc? soz d? yoxdur. Bu sozl?r ona m?xsusdur: "B???r cinsi iki qism? bolunur: bir qismind? a?ıl var, din yoxdur, o biri qismind? din var, a?ıl yoxdur." Alimin gozl?ri kor olsa da, o, fenomenal yadda? sahibi idi. X?tib T?brizi onun iri m?tnl?ri yadda saxlamaq bacarı?ından b?hs ed?rk?n bel? bir hekay? danı?ır: "Numanda (??h?r adı), M??rr? m?scidind? m?n onun qar?ısında oturub, ona (?bul-?laya) kitab oxuyurdum. O (X?tib T?brizi) dedi: "M?n iki il onun yanında qaldım. Bu mudd?t ?rzind? oz v?t?nimd?n hec k?si gorm?mi?dim. Bird?n namaz qılmaq ucun ic?ri gir?nl?rin arasında bir qon?umu gordum. Sevincd?n halım d?yi?di. ?bul-?la soru?du: "S?n? n? oldu?" M?n dedim ki, iki ildir oz olk?md?n hec kiml? rastla?mamı?am. ?ndi bir qon?umu gordum. O dedi: "Get bir az onunla sohb?t el?." M?n soru?dum: "B?lk? d?rsimi bitirim, sonra?" O dedi: "Dur, m?n s?ni gozl?y?r?m." M?n aya?a qalxıb, qon?umla goru?dum, onunla Az?rbaycan turkc?sind? xeyli sohb?t etdim. Sonra yerim? dondum. ?bul?la soru?du: "Siz hansı dild? danı?ırdınız?" M?n cavab verdim ki, biz Az?rbaycan ?halisinin dilind? danı?ırdıq. O dedi: "M?n (bu) dili bilmir?m. Ancaq sizin butun danı?dıqlarınızı t?krar ed? bil?r?m." Sonra o, bizim sohb?timizi sozb?soz t?krar etdi. Qon?um t??ccubl? soyl?di: "O, anlamadı?ı ?eyl?ri nec? ?zb?rl?yib?"

Salnam?cil?r ?bul-?lanın yanında t?hsilini bitirdikd?n sonra X?tibin muxt?lif ??rq olk?l?rind? dovrun ?n m??hur aliml?rinin yanında da biliyini artırdı?ını yazırlar. Profsssor M. Mahmudov gost?rir ki, s?yah?t? cıxmazdan qabaq X?tib bir mudd?t oz v?t?ni T?brizd? ya?ayıb. Bu, mu?lliminin olumund?n sonra (1057-ci ild?), yaxud bir q?d?r ?vv?l olmalı idi. X?tib T?brizd? cox qalmır. Oxumaq h?v?si onu yen? d? Suriyaya c?kib aparır. O, burada tanınmı? ?r?b aliml?ri ?li R?qqid?n, ?bn Dahandan, ?bn Burhandan, S?lim Razid?n ilahiyyat, leksikoqrafiya v? poetika d?rsl?ri alır. 1064-cu ild? X?tib D?m??q? g?lir v? burada onun tanınmı? tarixci X?tib Ba?dadi (1002?1071) il? dostlu?u ba?layır.

Bir mudd?t sonra Misir? yola du??n X?tib T?brizi orada saray alimi Tahir ibn Baba?azdan ?r?b qrammatikasını oyr?nir. 1066-cı il sentyabrın 22-d? ??rqin m?d?ni h?yatında ?lam?tdar bir hadis? ba? verir. Ba?dadda turk-s?lcuq hakiml?rinin v?saiti hesabına m??hur v?zir Nizamulmulkun ??r?fin? "Nizamiyy?" adlandırılan v? sonralar butun ??rqd? ?ohr?t tapan m?dr?s? acılır. Bu m?dr?s? ?vv?lkil?rd?n yalnız h?cmi v? geni?liyi, t?chizatı, butun ??rq olk?l?rind?n d?v?t olunmu? alim v? mu?lliml?ri ?hat? ed?n kollektivi il? deyil, h?m d? oz inzibati qurulu?u etibaril? f?rql?n?r?k, biz? m?lum olan ilk dovl?t universitetini xatırladır. Burada pedoqoq v? t?l?b?l?r tamamil? dovl?tin t?minatında idil?r. T?dris proqramları da ortodoksal mus?lmancılı?ın movqel?rini mohk?ml?ndirm?k m?qs?di da?ısa da, burada tarix, ?d?biyyat?unaslıq, dilcilik, astronomiya, riyaziyyat v? bir cox ba?qa duny?vi elml?r d? t?dris olunurdu. M?dr?s? muxt?lif elml?rin inki?afında muhum rol oynamı?dı. X?tib T?brizi "Nizamiyy?" m?dr?s?sinin acılı? gunund?n omrunun sonuna q?d?r, t?xmin?n 40 il burada filologiyanı t?dris edir v? m?dr?s?d?ki m??hur kitabxananın t??kilatcısı v? r?hb?ri olmu?du.

1109-cu ilin yanvarın 3-d?, bazar gunu boyuk alimin ur?yi dayandı. X?tib T?brizi Ba?dadın "Bab Abraz" q?bristanlı?ında d?fn olunmu?dur.

X?tib T?brizinin yaradıcılı?ında ?sas f?aliyy?t sah?si ?d?biyyat?unaslıq idi. Bu movzuya iyirmiy? yaxın risal? h?sr etmi?di. Bundan ba?qa X?tib T?brizi Qurana dordcildlik ??rhl?rin, ?d?bi ?s?rl?rin v? leksikoqrafiyaya, qrammatikaya, habel? ?r?b poetika n?z?riyy?sin? dair bir sıra risal?l?rin mu?llifidir. M?h?mm?d?li T?rbiy?t onun ?r?b ?d?biyatına h?sr olunan ?s?rl?rinin ?h?miyy?tini qiym?tl?ndir?r?k, X?tib T?brizini ?r?b dilinin "anası" adlandırır. Professor M. Mahmudov alimin ?s?rl?rini m?zmununa gor? dord qism? bolm?yi lazım bilir: poetik ?s?rl?r? ??rhl?r, dilcilik risal?l?ri, ilahiyyata dair t?dqiql?r v? poetik probleml?r? h?sr olunanlar.

Birinci qism? aid ?s?rl?ri arasında m??hur ?r?b ?airi ?bu T?mmamın (796?843) "H?mas?" ("Q?hr?manlıq") adlı toplusuna ??rhi diqq?ti daha cox c?kir. H?min toplunun yaranma tarixi maraqlıdır. Xorasandan ?raqa g?l?rk?n ?bu T?mmam H?m?danda oz dostu ?bu-l-V?fa Salamın yanında du?ur. Vaxtını bo? kecirm?m?k ucun ?bu T?mmam "H?mas?" adı altında ?r?b ?airl?rinin poeziya antologiyasını t?rtib edir. Antologiya muxt?lif janrları ?hat? ed?n 10 f?sild?n ibar?tdir. ?s?rin "H?mas?" adlanmasına s?b?b onun h?mas? ? igidlik, q?hr?manlıq janrı il? ba?lamasıdır. O, ?s?ri h?mas?, m?rsiy?, ?d?b, t??bib (m?h?bb?t ?eirl?ri), h?cv, ?l-adyaf (qonaqlar), ?s-sifat (v?sfl?r), ?s-seyr (s?yah?t) v? m?z?mm?tun-nis? (qadınların m?z?mm?ti) hiss?l?rin? bolur. Bu topluda ?r?b ?eirinin movcud oldu?u uc yuz il ?rzind? ya?ayıb-yaratmı? altı yuzd?n cox ?airin ?s?ri t?msil olunub. Antologiyanın yazılması il? dill?rd? ?zb?r olması bir olur. Toplu o q?d?r m??hurla?ır ki, ?bu T?mmamın oz yaradıcılı?ı bir t?r?fd? qalır. X?tib T?brizi m?hz bu m?nada deyir ki, "?bu T?mmam ozunu "H?mas?"d? bir ?air kimi butun yaradıcılı?ındakından daha yax?ı numayi? etdirir". Sonradan eyni ?ey X?tibin oz ba?ına da g?lir. Onun ??rhl?ri oz yı?camlı?ı v? ifad? aydınlı?ı il? "H?mas?"nin ozund?n d? artıq ?ohr?t qazanır. X?tib T?brizi bu movzuya daha iki d?f? muraci?t edir. Birinci qısa ??rhl?rd? ayrı-ayrı ?eirl?rin, ikincisind? beytl?rin izahı verilmi?dis?, sonuncu ?s?r daha kamil v? sanballı idi. H?min ?s?r Avropada 1850-ci ild? dord iri cildd? latınca, 1828, 1873 v? 1938-ci ill?rd? ?r?b dilind? n??r olunmu?dur. Cox maraqlıdır ki, h?l? ?bul-?la M??rrinin yanına ged?rk?n yolda X?tib Mosula don?r?k, bir n?f?r yerli alimin yanında ?bu T?mmamın kitabının uzunu kocurmu?du.

Artıq ahıl ya?larında o ozunun son ?s?ri olan "Kitab ?l-kafi fi-l ?ruz v?-l-q?vafi" ("?ruz v? qafiy? haqqında elmin yekunu") uz?rind? i?? ba?layır. Bu ?s?r ?r?b poetika n?z?riyy?sin? h?sr olunur v? tezlikl? boyuk ?ohr?t qazanır. ??rqin bir cox aliml?ri poetika n?z?riyy?sin? dair ara?dırmalarında bu kitaba istinad edirl?r. Kitabın m?tnini daha yaddaqalan etm?k ucun ?air ?hm?d Fulci (ol. 1425) onun m?zmununu n?zm? c?kib.

Avropa aliml?ri bu kitaba XIX ?srd?n etibar?n maraq gost?rm?y? ba?layırlar. Muasir dovrd? bir nec? dunya kitabxanalarından h?min risal?nin onlarla nusx?si tapılmı?, ?s?rin t?nqidi m?tni hazırlanmı?dır. H?min ?s?ri ilk d?f? t?dqiq etmi? Az?rbaycan alimi Qaley Allahverdiyev yazır: " Kitab ?l-Kafi fi-l-?ruz v?-l-q?vafi " ?s?ri ?d?biyyat n?z?riyy?si, poetika, ritorika v? uslubiyyat haqda butov bir t?limdir".

X?tib T?brizinin ?lyazmaları bir cox tanınmı? muzey v? kitabxanalarda saxlanır. Bunlardan ?n qiym?tlisi is? ?airin ozu t?r?find?n uzu kocurulmu? v? Tunis milli kitabxanasında saxlanan ??rhin ?lyazmasıdır. H?min ??rh ?air Muf?zz?l Dabinin " Muf?zz?liyyat " adlı antologiyasına yazılmı?dır. Avropada X?tib T?brizi irsinin ilk ?n gork?mli t?dqiqatcısı v? na?iri Corc Vilhelm Freytaq olmu?dur. O, "H?mas?nin ??rhi" ?s?rininin 1828-ci ild? ?r?bc? orijinalını,1847,1851-ci ill?rd? is? iki cildd? latınca t?rcum?sini cap etdirir.

10 q?sid?nin ??rhi: Cahilliy? dovrund? ya?ayan 10 s?n?tkarın q?sid?si. S?n?tkarlar: Umrulqeys(yaralı s?rg?rdan ?air), Zuheyr(birillik ?eirl?r mu?llifi), ?nt?r?, Haris.

Ban?t-Suad q?sid?sinin ??rhi(Suat m?ni t?kr etdi): Burd? q?sid?si d? adlanır. Mu?llifi:K?b-ibn Zuheyr Q?sid?nin hiss?l?ri:

1. ?tlal-a?iq sevgilisi Suatı gorm?k ucun obasına yaxınla?ır, amma oba kocub gedib, ocaq koz?rir, d?v? yeriyir, d?v?nin l?ng?rli yeri?ini gor?nd? sevgilisini xatırlayır.
2. H?mas?: ?r?b ordusunun t?sviri verilir, igid olduqları, doyu? meydanını ?sla t?rk etm?dikl?ri gost?rilir.
3. M?dhiyy?: orduya yol gost?r?n M?h?mm?d Pey??mb?rdir, o Allahın yerd?ki nuru hesab olunur.

M?qsur?nin ??rhi: Mu?llifi:?bu B?kr M?h?mm?d ibn Dureyd Krackovski Dureydi ?r?b filologiyası s?masında parlayan ulduz adlandırır. Onu aliml?rin ic?risind? ?n boyuk ?air, ?airl?rin ic?risind? ?n boyuk alim adlandırır. Bu Xorasanda Vali Abdullah ibn M?h?mm?d? yazılıb. Q?sid? muxt?lif c?h?td?n maraq do?urur: Poeziya, ?lahiyyat, Dilcilik, Etnoqrafiya.

H?mas?nin ??rhi:?gidlik, q?hr?manlıq, ?m?y? sadiq qalmaq, ?r?b poeziyasının 300illik tarixi goturulur.

?bu T?mmam divanının ??rhi: ?bu T?mmamın x?lif? Mot?sim? m?dhiyy?sinin ??rhidir. Elm-guc qar?ıla?ması verilir.

S?qt-?z-z?ndin ??rhi: Mu?llif:?bul?la ?l-M??rri, onun 2 divanı vardı. 1)S?qt-?z-z?nd, 2)Luzumiyy?t-13f?sild?n ibar?tdir.

• ?xt?lin divanına yazılan ??rh
• Mut?n?bbi divanına yazılan ??rh ^[3]

• ?bul?la ?l-M??rri

X?tib T?brizi