Qiym?tli ka?ız
? mu?yy?nl??dirilmi? formaya riay?t edilm?kl? h?r hansı huququ t?sdiql?y?n el? bir
s?n?ddir
ki, h?min huquq bu s?n?d olmadan h?yata keciril? v? ba?qa ??xs? veril? bilm?z.
Qiym?tli ka?ızlar,
pul
v? yaxud
?mt??
s?n?dl?ridir
, onların sahibin?
mulk
huquqları verilir v? mu?yy?n pul m?bl??l?rinin, g?lirl?rin alınmasına huquq verir.
Pullu
qiym?tli ka?ızlara ?
istiqraz
v?r?q?l?rini,
veksell?ri
, pul
cekl?rini
aid etm?k olar.
?mt??
qiym?tli ka?ızlara ? onların sahibl?rinin maddi, mulkiyy?t huquqlarını t?sbit ed?n konosamentl?r (?mt?? fakturaları),
anbar
v?siq?l?ri aiddir. Qiym?tli ka?ızların arasında xususi yeri
s?hml?r
tutur, onlar ist?r pul ist?rs? d? mulk huquqlarını ?ks etdirir. Qiym?tli ka?ızlar
alqı-satqı
obyekti ola bil?r.
Qiym?tli ka?ız forması v? rekvizitl?ri qanunvericilikl? mu?yy?nl???n v? h?r hansı huququ t?sdiq v? t?sbit ed?n s?n?ddir.
Az?rbaycan Respublikası
Mulki M?c?ll?sinin 987.1-ci madd?sind? qiym?tli ka?ız anlayı?ı a?a?ıdakı kimi verilmi?dir:"Qiym?tli ka?ız mu?yy?nl??dirilmi? formaya riay?t olunmaqla h?r hansı huququ t?sdiql?y?n el? bir s?n?ddir ki, h?min huquq bu s?n?d olmadan n? h?yata keciril? bil?r, n? d? ba?qa ??xs? veril? bil?r. Qiym?tli ka?ız ba?qasına verildikd? onun t?sdiql?diyi butun huquqlar da kecir."
AB?
-nin Vahid
Ticar?t
Kodeksind? qiym?tli ka?ızlara a?a?ıdakı anlayı? verilir:
Qiym?tli ka?ızlar
(securities) ? pul
kapitalını
c?lb etm?k ucun silsil?vi olaraq buraxılan qiym?tli ka?ızlardır, y?ni:
s?hm
,
istiqraz
, dovl?tin borc ohd?likl?ri v? onlardan tor?y?n s?n?dl?rdir (klassik opsionlar, varrant, ustunluk huququ v? s.).
[1]
Qiym?tli ka?ızları iki boyuk qrupa ayırmaq olar; birinci d?r?c?li
?sas qiym?tli ka?ızlar
, ikinci d?r?c?li
tor?m? qiym?tli ka?ızlar
.
Birinci d?r?c?li ?sas qiym?tli ka?ızlara mulkiyy?t huququ olan ?
pul
,
?mt??
,
?mlak
,
kapital
v? s. daxildir. Tor?m?
qiym?tli ka?ızlar
is? valyuta, faiz, indeks v? opsionlar hesab edilir.
?sas qiym?tli ka?ızlar ozl?ri d? 2 qrupda c?ml??irl?r:
- ilkin qiym?tli (
aksiyalar
,
veksell?r
)
- ikinci d?r?c?li qiym?tli ka?ızlar (ilkin qiym?tli ka?ızların ?sasında buraxılan ka?ızlardır).
Qiym?tli ka?ızlar bazarında mudd?tli qiym?tli ka?ızlar da olur. Mudd?tin? gor? qiym?tli ka?ızlar uc yarımnov? ayrılır:
- qısamudd?tli (1 il? q?d?r),
- ortamudd?tli (5 ?10 il? q?d?r )
- uzunmudd?tli (20 ?30 il? q?d?r)
Qiym?tli ka?ızlar bazarında dovl?t v? qeyri-dovl?t adını da?ıyan qiym?tli ka?ızlar da var. Dovl?t qiym?tli ka?ızları, adı muxt?lif olan
istiqrazlar
hesab edilir. Qeyri
dovl?t
qiym?tli ka?ızları
is? muxt?lif
?irk?tl?r
yaxud fiziki ??xsl?r t?r?find?n t?davul? buraxılan qiym?tli ka?ızlardır.
Qiym?tli ka?ızların dovriyy?d?n cıxarılması v? l??v edilm?si qaydaları
Qiym?tli Ka?ızlar uzr? Dovl?t Komit?si
t?r?find?n mu?yy?n edilir.
S?hm
, qiym?tli ka?ız olaraq s?hmdar
c?miyy?tin
uzvu kimi, divident almaq v? s?hmdar c?miyy?tin idar? olunmasında i?tirak etm?y? ??rait yaradır. S?hmdar milli
valyuta
il? v? ya nizamnam?d? n?z?rd? tutulan halda xarici
valyutada
od?nil? bil?r, h?mcinin natural
mulkiyy?t
formasında od?m?l?r d? s?hmdar c?miyy?tin f?aliyy?tind? istifad? oluna bil?r. Od?m? formasından asılı olmayaraq s?hmin qiym?ti milli valyutada gost?rilir. H?r bir s?hmdar c?miyy?tin s?hml?ri eyni nominal qiym?t? malikdir,
Az?rbaycan Respublikası Maliyy? Nazirliyinin
t?sdiq etdiyi formada
s?hml?rini
buraxa bil?r.
Mu?ssis?
muflisl???n
halda
s?hml?ri
geri qaytarılmır. S?hmdarlar , mu?ssis?nin ?mlakı satıldıqdan v? butun
borclar
od?nildikd?n sonra qalan pulları oz aralarında bolu?dururl?r.
Abun?li
sertifikatlar
,
istiqrazlar
, imtiyazlı
s?hml?rl?
birg? buraxılır v? sahibin? mu?yy?n mudd?td? danı?ılmı? qiym?t? adi s?hml?ri alma?a v? onların dividentl?ri qalxdıqda is? g?lir ?ld? etm?y? huquq verir. Bu
s?hmdarları
bazar vasit?sil?
korporasiyalara
buraxılan
istiqrazların
faizl?rini a?a?a salma?a , alıcıları s?hml?rin guz??tli satılmasına sovq edir.
?stiqraz,
dovl?t
v?
korporasiyalar
t?r?find?n buraxıla bil?n, sahibi il?
emitenti
arasındakı borc munasib?tl?rini t?sdiql?y?n v? sahibin?
emitentd?n
buraxılı? ??rtl?rind? n?z?rd? tutulan mudd?td? borcun nominal d?y?rini v? ba?qa
?mlak
ekvivalentini, h?mcinin t?sbit edilmi?
faiz
??klind? illik
g?lir
alma?a t?xir? salınmaz huquq ver?n
fond
qiym?tli ka?ızıdır. ?ki razıla?an t?r?fl?r , borcver?n v? borcalan arasında muqavil? ,
sazi?
novudur.
Rendit, qiym?tli ka?ızlarin nisbi g?rginlik gost?ricisidir.
?stiqrazların
renditi od?nil?n dividentl?rin istiqrazların cari m?z?nn?l?rin? nisb?ti kimi hesablanır v? faizl? olculur.
Veksel
-(alman sozu olub ? mubadil? dem?kdir) mu?yy?n formada yazılı ??kild? t?rtib edilmi? (uzunmudd?tli ohd?lik ??klind?) qiym?tli ka?ızdır. Vekselin verdiyi ??xs (kreditor, borcver?n) veksel sahibi adlanır, veksel ??rtsiz,qanun t?r?find?n q?bul edil?n, qeyd edilmi? mudd?t? v? mu?yy?n ??rtl?rl? ona pul borcunun alınması (qaytarılması ) huququnu verir. Veksel qiym?tli ka?ız olaraq borc alanın ohd?ciliyini t?sdiq edir, borcun qaytarılma vaxtını,h?cmi v? kim? qaytarıldı?ını gost?rir. Normal f?aliyy?t gost?r?n bazar iqtisadiyyatı ??raitind? h?r bir bazar subyekti malı borc gotur?rk?n mal yiy?sin? onun razılı?ı il? qaytarma vaxtını uzatmaq ??rtil? veksel ver? bil?r.
Veksel a?a?ıdakı rekvizitl?rl? oz ?ksini tapmalıdır:
- Veksel ni?anı "veksel" sozu hansı dild? t?rtib olunacaqsa;
- Mu?yy?n m?bl??in od?nmilm?si qeyd-??rtsiz t?sdiql?nir;
- Od?m? mudd?ti;
- Od?m? yeri;
- M?bl??i alan ??xsin adı v? onun t?l?bl?ri;
- Vekselin
t?rtib yeri,vaxtı;
- Veksel ver?nin imzası.
Veksell?rl? hesabla?ma zamanı v?saitl?rin dovriyy? qabiliyy?tini sur?tl?ndirm?k ucun
banklar
onları
diskont
ed?,
vekselin
t?minatı qismind? ssudalar ver? bil?r, mu?t?ril?r?
veksel?
gor? od?ni?in ?ld? edilm?si v?
borcların
od?nilm?si uzr? xidm?tl?r gost?r? bil?rl?r.
Veksel
malların satı?ının yax?ıla?dırılmasına v? dovriyy? v?saitl?rinin dovriyy? sur?tinin artırılmasına kom?k edir, bu da
mu?ssis?nin
borc
kapitala
v? umumilikd?
pul
v?saitl?rin? ehtiyacının azalmasına s?b?b olur.
Bu novb?ti hallarda ba? verir:
- vekselin mudd?ti malların satı? mudd?ti il? uy?un g?lir;
- mal sovd?l??m?l?ri veksell?rl? r?smil??dirilir.
T?tbiq sferasından asılı olaraq veksel iki formada t?rtib olunur: sad?(solo) v? oturulm? ( tratta) veksel. Sad? (solo) veksel verilirs?, bu halda vekseld? alıcı,satıcı,m?bl??,mudd?t v? yer gost?rilir. Oturulm? ( tratta)
veksel
t?rtib olunark?n burada bir nec? fiziki v? huquqi ??xsl?r i?tirak ed? bil?rl?r.Oturulm? vekselı vekselver?nin yazılı t?klifi, trassant adlanaraq ,ba?qa ??xs? borclana , veksel q?buled?n?, trassat adlanana, ucuncu ??xs? t?qdim ed?n?, remitent adlanana m?lum m?bl??in verilm?si haqqında s?n?ddir.
Bank
veksell?rl?
?m?liyyatları oz adından , lakin mu?t?rinin mara?ını n?z?r? almaqla aparır.
Mu?t?rid?n
mu?yy?n od?ni? -komission, bunun olcusu mu?t?ri il? bank arasında ba?lanan
muqavil?d?
t?yin olunur.