P?nah?li xan
P?nah?li xan ?brahimx?lil a?a o?lu Sarıcalı-Cavan?ir
Muasir r?ssam Rizvan Qaraba?lı t?r?find?n t?svirl?nmi?, R?sul H?s?n t?r?find?n r?ngl?nmi? P?nah?li xanın portreti
Qaraba? xanlı?ının I xanı [1] [2]
1748 [3]  ? 1763 [4]
Sonrakı	Mehr?li b?y Sarıcalı-Cavan?ir
??xsi m?lumatlar
Do?um tarixi	1693
Do?um yeri	Qaraba?
V?fat tarixi	1763
V?fat yeri	?iraz , M?rk?zi b?x?i [d] , ?iraz ??hristanı , Fars ostanı , ?ran
D?fn yeri	?mar?t q?biristanlı?ı
U?aqları	?brahim xan , Mehr?li b?y Sarıcalı-Cavan?ir
Dini	?i?lik
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

P?nah?li xan v? ya P?nah?li xan Cavan?ir ( fars. ?????? ??? ??????? ‎; 1693 , Qaraba? ? 1763 , ?iraz ) ? Cavan?irl?r sulal?sin? m?nsub olan Qaraba? xanlı?ının qurucusu, ilk xanı, s?rk?rd?. 1748-ci ild? Nadir ?ahın olumund?n sonra P?nah?li xan Qaraba? xanlı?ını yaradır. ^[5]

P?nah?li xan xanlı?ı, var-dovl?tini v? ozunu qorumaq ucun ilk olaraq mudafi? t?dbirl?ri gorur v? Bayat qalasını tikdirdi. Ozun? yaxın v? s?daq?tli adamlarını ?trafına toplayır. Guclu qo?un yı?araq ona ita?t etm?y?nl?ri muxt?lif yollarla v? vasit?l?rl? ozun? tabe etdirdi. Xalqın horm?tini qazandı. Uc il sonra, 1751-ci ild? T?rn?kutd? ?ah bula?ı deyil?n yerd? ?ahbulaq qalasını in?a etdi v? t?dric?n xanlı?ın ?razisini ?lav? torpaqlar hesabına geni?l?ndirdi. ^[6] Az?rbaycanda c?r?yan ed?n hadis?l?r ? feodal vuru?malar gost?rdi ki, ?ahbulaq qalası da o q?d?r quvv?tli sı?ınacaq deyil, nisb?t?n quvv?tli du?m?nin "qurbanı" ola bil?r. P?nah?li xan ?u?a qalasını ^{[q 1]} tikdirib xanlı?ın iqam?tgahına cevirdi. Qaraba? xanlı?ının ilk ??h?ri olan ?u?anın siması B?rd? , Beyl?qan , Bakı , G?nc? , ??ki v? ?amaxı kimi ?razil?rin memarlıq uslublarını ozund? ?ks etdirib. ^[7]

P?nah?li xanın hakimiyy?tini ilk olaraq V?r?nd? m?liki ?ahn?z?r tanıdı. Bu tanıma h?m d? "nikah diplomatiyası" vasit?sil? mohk?ml?ndirildi. Onun qızı Hurzadla ?brahimx?lil a?a nikahlandı. Xacın m?liki M?lik Mirz?d?n tabe olmaqdan imtina etm?si P?nah?li xanın onun uz?rin? yuru? etm?sin? s?b?b oldu. O, Ballıqaya adlanan yerd? m??lub olaraq m?rk?zi hakimiyy?ti tanımaq m?cburiyy?tind? qaldı. Dizaq, Cil?bord, Gulustan m?likl?rinin d? du?m?ncilik siyas?ti iflasa u?radı. Bir mudd?t sonra onlar da xan hakimiyy?tin? tabe oldular. ^[8]

Bayat sava?ından sonra Qaraba? xanlı?ının ?razisi xeyli geni?l?ndi. ?amaxı, ??ki, ?r?van , Naxcıvan , T?briz xanlıqları P?nah?li xanın hakimiyy?tini q?bul etdi. P?nah?li xan is? oz novb?sind? G?nc? , ?r?van , Naxcıvan v? ?rd?bili ?l? kecir?r?k onların idar?sini oz adamlarına tap?ırdı. ^{[7] [8]}

Qaraba? xanlı?ı kimi bir xanlı?ın yaranması ?trafdakı xanları v? hakiml?ri ciddi narahat etm?y? ba?ladı. Onlarda biri d? Astrabad hakimi M?h?mm?dh?s?n xan Qacar oldu. O, 1757-ci ild? guclu bir qo?unla Qaraba? xanlı?ı uz?rin? yuru?? ba?ladı. Doyu? Qaraba? quvv?l?rinin q?l?b?si il? n?tic?l?ndi. Xanlıq 1759-cu ild? urmiyalı F?t?li xan ?f?arın hucumuna m?ruz qaldı. F?t?li xan ?f?arın uz?rin? yuru?unu Qaraba? salnam?cil?ri ?traflı ??kild? t?svir edirl?r. Z?nd hakimi K?rim xan , F?t?li xan ?f?arla arasında olan muharib?y? P?nah?li xanı da ?lav? etdi. P?nah?li xan K?rim xana yardım m?qs?di il? F?t?li xanla mubariz? apardı. Doyu?l?r F?t?li xanın m??lubiyy?ti il? n?tic?l?ndi v? o, olduruldu. K?rim xan Z?nd is? ona yardım gost?r?n Az?rbaycan xanlarını ??nlik adı il? ?iraza d?v?t edib, ?sir goturdu. P?nah?li xan 1763-cu ild?, 69?70 ya?larında ?irazda v?fat etdi. ^[8]

P?nah?li xan Bayat , ?ahbulaq v? ?u?a qalalarından ?lav?, ?sg?ran qalası v? Qaraba? xan sarayının yaradıcısıdır. Hal-hazırda qalalar v? xan sarayı yararsız v?ziyy?td?dir. P?nah?li xan ?u?a qalasını tikdirdikd?n sonra, burada sikk?xana acdırmı?dı. H?mcinin sikk?xanada p?nahabad adlı sikk? d? buraxılma?a ba?lamı?dı. P?nahabad sikk?si v? ?u?a qalasının parad qapısının acarı hal-hazırda Az?rbaycan Tarixi Muzeyind? yerl??ir.

P?nah?li xan 1693-cu ild? ?brahimx?lil a?anın v? Qızlarb?yim xanımın ail?sind?, Qaraba?ın Alaqar?u k?ndind? anadan olub. Mirz? Adıgoz?l b?y Cavan?ir sulal?sinin yaradıcısı olan P?nah?li b?yin ?sl?n Sarıcalı tayfasından оldu?unu qеyd еtmi?dir. Mirz? Camal Cavan?ir is? оnun bu fikrini Cavan?irl?rin Sarıcalı oyma?ından оlmasını yazmaqla q?bul еdir. Mirz? Camal b?y yazır: "M?rhum P?nah xanın ?sl-n?s?bi Qaraba?ın Cavan?ir еlind?ndir. Bu еl q?dim zamanlarda Turkistandan g?lmi? B?hm?nli еlinin bir qоlu оlan Sarıcalı оyma?ındandır. Bunların atababaları Cavan?ir еli arasında m??hur, adlı-sanlı, cor?kli, mal-dovl?t v? еhsan sahibi оlmu? adamlar idil?r" . ^[9]

1723-cu ild? Osmanlı ordusunun Qaraba?ı almasından sonra ?brahimx?lil a?a Sarıcalı Cavan?ir ovladlarını v? oyma?ın bir hiss?sini goturub Araza uz tutdu. Qaraba? b?yl?rb?yi II U?urlu xan Ziyado?lu-Qacar is? II T?hmasibin yanına getdi. 1730-cu ild? ?ah onu 700 n?f?rlik d?st? il? Qaraba?a qo?un toplama?a gond?rdi. U?urlu xan B?rgu?ad v? B?rd? q?zalarından 12 min n?f?rlik qo?un yı?dı. ?brahimx?lil a?a v? o?ulları F?zl?li a?a, P?nah?li a?a, Behbud?li a?a, ?smayılxan a?a d? onlara birl??dil?r. Bu birl??m? Nadir ?ah ?f?arın tabeliyin? kecdi. Nadir ?ah F?zl?li a?aya b?y unvanı verib, onu ?vv?lc? naibi, sonra is? e?ika?ası t?yin etdi. F?zl?li b?y v?fat etdikd?n sonra, onun v?zif?sini kicik qarda?ı P?nah?liy? tap?ırdılar. Mirz? Adıgoz?l b?y yazır: "Nadir ?ah onun kicik qarda?ı P?nah?lini huzuruna ca?ırıb, ?lin? comaq verdi, ?ynini qiym?tli e?ika?ası x?l?ti il? b?z?di v? boyuk qarda?ının m?ns?bini ona verdi" . ^[10]

P?nah?li b?y qarda?ının taleyinin onu da gozl?diyind?n ?ubh?l?n?r?k sarayı t?rk etdi. P?nah?li b?y mu?yy?n mudd?t Z?ng?zur yayla?ında, Qara Murtuza b?yin yanında qaldı, sonra is? oz t?r?fdarlarını toplayaraq, inzibati m?rk?zl?r? ? G?nc?y? , Naxcıvana , ??kiy? v? dig?r yerl?r? basqınlar etdi. ^[11] ?hm?d b?y Cavan?ir yazır: "P?nah?li b?y onu tutmaq ucun g?l?nl?r?, habel? Da?ıstan t?r?fd?n olan basqınlardan olk?ni qoruyanlarla mubariz?d?ki muv?ff?qiyy?td?n ruhlanaraq, g?l?c?kd? ozu ucun daha ?lveri?li ??rait yaranaca?ı t?qdird? ?halinin r??b?tini qazanmaq m?qs?di il?, xalqa zulm ed?nl?r? qar?ı amansız olmaqla, adi partizan d?st?l?ri ba?cılarına nisb?t?n daha cox insanp?rv?rlik gost?rirdi. Bu zaman t?qrib?n 14?15 ya?ına catmı? boyuk o?lu ?brahimx?lil a?a , bir mudd?t sonra Qaraba?a , P?nah?li b?yin yanına g?lir" . ^[12]

Nаdir ?аh T?briz v? ?amaxı hаkiml?rin? P?nаh?li b?yin tutularaq paytaxt M??h?d? g?tirilm?sini ?mr edir. Lakin h?min dovrd? C?nubi Qafqazda ba? vermi? siyasi qarı?ıqlıqdan istifad? ed?n P?nah?li b?y t?qibl?rd?n yayına bilir. ^[13]

1747-ci il iyulun 19-dan 20-n? kec?n gec? Nadir ?ah olduruldukd?n sonra ?randa m?rk?zi hakimiyy?t pis v?ziyy?t? du?duyu ucun, o cuml?d?n Az?rbaycanda xalq azadlıq h?r?katının q?l?b?si ucun ??rait yarandı. Az?rbaycanda 20 must?qil v? yarım-must?qil xanlıqlar t???kkul tapdı. Bel? bir tarixi ??raitd? P?nah?li xan Qaraba? xanlı?ının ?sasını qoydu. O, 200-? q?d?r suvari t?r?fdarı il? birlikd? Qaraba?a g?lib ozunu xan elan etdi. ^[14] P?nah?li b?y Xorasana v? Gilana surgun edilmi? K?birli, Cavan?ir v? ba?qa Qaraba? tayfalarının v?t?n? qayıtma?ına ??rait yaratdı. P?nah?li xan onları qar?ılamaq ucun Az?rbaycan v? ?raq s?rh?din? q?d?r gedib, onlara kom?k gost?rdi. ^[15]

V.A.Potto qeyd edir ki, P?nah xan ?randan boyuk miqdarda h?myerlil?ri il? V?t?n? qaca bildi. 1747-ci ild? Qaraba? xanlı?ı yarandı v? P?nah xan ozunu hakim elan etdi. Bel?likl?, boyuk dovl?tin s?rh?dl?rind? oz must?qilliyini inadla qoruyan kicik bir must?qil dovl?t ?m?l? g?ldi. ^[16]

Nadir ?ahın olumund?n sonra onun qarda?ı o?lu ?liqulu xan Adil ?ah adı il? hakimiyy?t? g?lmi?di. ^[17] P?nah?li xanın ?ohr?ti Az?rbaycan hakimi ?miraslan xana da yeti?di. ?miraslan xan vaxt itirm?d?n Qaraba?a g?ldi v? P?nah?li xanla goru?du. ?miraslan xan P?nah?li xana Adil ?aha tabe olma?ı t?klif etdi. P?nah?li xan t?klifi q?bul etdi. ^[18] Adil ?ah oz novb?sind? r?smi sur?td? P?nah?li xana xanlıq rutb?si f?rmanı, el?c? d? c?vahiratla b?z?dilmi? qılınc, h?diyy?l?r gond?rdi. 1748-ci ild? Adil ?ah oldurulur v? P?nah?li xan xanlı?ı tam must?qil idar? etm?y? ba?layır. ^[15]

1747-ci ild? m?likl?rd?n biri, V?r?nd? m?liki ?ahn?z?r oz ?misi Husunu ^{[q 2]} oldur?r?k m?liklik hakimiyy?tini ?l? kecirdi. X?ms? m?liklikl?ri bu hadis?ni e?itdikd? birl???r?k ?ahn?z?r? qar?ı du?m?ncilik etm?yi q?ti q?rara aldılar. ^[19] V?r?nd?y? basqın etdil?r, xeyli k?ndi qar?t ets?l?r d? ?ahn?z?r? qalib g?l? bilm?dil?r. Qı? du?duyu ucun oz mulkl?rin? c?kilib yazda basqını t?krar etm?k q?rarına g?ldil?r. P?nah?li xan ?ahn?z?rl? ?laq? yaratdı. ?ahn?z?r xo?luqla P?nah?li xanın hakimiyy?tini q?bul etdi v? oz qızı Hurizadı xanın o?lu ?brahimx?lil a?aya ?r? verdi. ^[20]

Xacın m?likini aradan goturm?k ucun P?nah?li xan Xındırıstan k?ndxudası Mirz?xanı ca?ırıb bildirdi ki, ?g?r o, Xacın m?liki Allahverdini tutub onlara t?hvil vers?, ?v?zind? ozu m?lik rutb?si ala bil?r. Mirz?xan bel? d? etdi. Bel?likl? Xacın m?likliyi d? Qaraba? xanından asılı v?ziyy?t? du?du. ^[20] Dig?r m?lumatlara gor? is?, Xacın m?liki Ballıca oyma?ı yanında qız?ın muqavim?t gost?rdikd?n sonra o?lanları il? birlikd? qılıncdan kecirildi. Dizaq m?liki Yeqan da oz o?ulları v? qohumları il? birlikd? k?skin muqavim?t gost?rmi?, lakin onların bir hiss?si qırılmı?, bir hiss?si is? ?slam dinini q?bul etmi?di. Cil?bord m?liki Allahqulu P?nah?li xanın t?b??liyini q?bul etdi. Lakin bir mudd?t sonra yeni Cil?bord m?liki H?t?m Talı?da hakimiyy?ti ?l? kecirmi? m?lik Usubla ittifaqa gir?r?k P?nah?li xana qar?ı mubariz?y? ba?ladı. Darmada?ın olan m?likl?r m??lubiyy?t? u?rayıb G?nc? xanlı?ına qacdılar v? 7 il ??mkir mahalında ya?adılar. Yalnız Qaraba? xanına ita?t gost?rdikl?rini bildirdikd?n sonra onlara geri qayıtmaq icaz?si verildi. ^[21]

Qaraba? xanlı?ı ?razisind? mohk?ml??dirilmi? ??h?r yox idi. Bu s?b?bd?n xanın ilk i?i etibarlı qala in?a etdirm?k oldu. P?nah?li xan 1748-ci ild? ^[22] K?birli mahalında Bayat qalasını tikdirdi. P?nah?li xan ??h?rin bir cox adamlarını goturub Bayat qalasında yerl??di. ^[21]

Xanlıqdan gozl?dikl?ri payı almayan Cavan?ir v? Otuziki elinin numay?nd?l?ri X?ms? m?liklikl?ri il? birl??ib Hacı C?l?bi xanı ??kid?n Qaraba?a ca?ırdılar. Tarixci Mirz? Adıgoz?l b?y yazır: "Sonra, palcıqları kin v? h?s?d suyu il? yo?rulmu? olan Cavan?ir v? Otuziki ?halisinin ur?kl?rind? ?dal?t alovu ?ol?l?ndi v? beyinl?rin? kin havası hucum etdi. Onlar bu xanlı?ın yox olması u?runda son d?r?c? s?y gost?rirdil?r. Onlar x?ms? m?liklikl?rini d? ozl?rin? h?mm?sl?k v? mutt?fiq etmi?dil?r. ?b?di ixtiyar sahibi Hacı C?l?biy? ?riz?l?r yazmı?dılar. Ona bildirdil?r ki, P?nah xan burada taxta cıxmı?, qala v? s?ng?r tikdirmi?dir. ?g?r d?find? bir q?d?r t?xir edils?, sonra onun qar?ısını almaq mumkun olmayacaqdır" . ^[23]

Bunlara inanan Hacı C?l?bi, 1748-ci ilin sonunda ?amaxı xanı Hacı M?h?mm?d?li xanla birl???r?k P?nah?li xanı aradan goturm?k ucun Bayat qalasına hucum etdi. Qala muhasir?y? alındı. Bir ay muhasir?d? qalan qala t?slim olmadı. P?nah?li xan du?m?n? q?fil h?ml?l?r edirdi. N?tic?siz mubariz?d?n sonra, Hacı C?l?bi xan mutt?fiqi il? geri c?kildi. M?qs?din? nail ola bilm?y?n v? mubariz?d? m??lub edil?n Hacı C?l?bi geri don?rk?n "P?nah?li xan bu vaxtacan bir sikk?siz gumu? idi, biz g?ldik, ona sikk? vurduq v? qayıtdıq" dey? vur?uladı. ^[21]

Bayat muharib?sind?n sonra P?nah?li xan fikirl??di ki, xanlı?a daha etibarlı qala lazımdır. Cunki Bayat qalasının strateji movqeyi z?if, iqlimi isti oldu?undan, orada uzun mudd?t boyuk h?rbi quvv? saxlamaq mumkun deyildi. Buna gor? d? P?nah?li xan A?damın 5?6 kilometrliyind? yerl???n ?ahbulaq adlanan yerd? in?aat i?l?rin? ba?lanıldı v? kicik qala-??h?r halına salındı. ^[24] P?nah?li xanın iqam?tgahını Bayat qalasından ?ahbulaq qalasına kocurtm?sini Mirz? Adıgoz?l b?y bel? t?svir edir: "Bundan sonra P?nah xan du?undu ki, m?n t?z?bin? bir adamam, Cavan?ir v? Otuziki elatı, X?ms? m?liklikl?ri m?n? du?m?ndir. M?n g?r?k mohk?m bir yerd? m?sk?n v? m?nzil salam. Du?m?ni d?f etm?kd?n kahallıq v? f?sad ?hli il? mubariz?d? s?hl?nkarlıq etm?y?m. Buna gor? Bayat ??h?rini da?ıtdı v? g?lib bir t?p?nin ?t?yind? ?ah bula?ı adı il? m??hur olan bir qala bina etdi" . ^[25]

1749-cu ild? ?amaxılı Hacı M?h?mm?d?li xan , ??kili Hacı C?l?bi xan, qaraba?lı P?nah?li xan, g?nc?li ?ahverdi xan il? birlikd? Gurcustana hucum etm?k ucun razılı?a g?lirl?r. Lakin yuru?? ba?lamazdan ?vv?l P?nah?li xan daha cox q?nim?t ?ld? etm?k ucun 4000 qo?unla ?r?van xanlı?ına basqın etdi. Qaraba? qo?unları ?sas?n, " Uckils? " monastırının ?trafındakı k?ndl?ri qar?t ed?r?k bir cox ?sir v? q?nim?tl? geri dondul?r. ^[26]

1749?1750-ci ill?r arasında P?nah?li xan G?nc?y? hucum edib ??h?rin bir hiss?sini tutdu. G?nc?li ?ahverdi xan ??kili Hacı C?l?bi xanı v? carlıları kom?y? ca?ırdı. Lakin P?nah?li xan onlarla sovd?l??ib geri qayıtmalarma nail oldu. Cıxılmaz v?ziyy?td? qalan ?ahverdi xan gurcu carları II Teymuraz v? II ?rakliy? muraci?t etdi. Qaraba? xanının G?nc?ni tutduqdan sonra gurcul?rin z?bt etdikl?ri Qazax v? Borcalını t?l?b ed?c?yind?n narahat olan carlar ?ahverdi xanın yardıma g?ldil?r. V?ziyy?tin g?rginl??diyini gor?n P?nah?li xan ?ahverdi xandan 450 tum?n bac alıb geri dondu. ^[27]

P?nah?li xan bundan sonra Qarada? , ?rd?bil v? Naxcıvan xanlıqlarını da oz t?siri altına aldı. Oz mulkunu c?nub-??rq? v? c?nub-q?rb? t?r?f geni?l?ndir?r?k Tatev , Sisyan , Qafan , Me?ri mahallarını ozun? tabe etdi. Z?ng?zur v? Qapan mahallarını T?briz b?yl?rb?yisind?n aldı. Kolanıların m?sk?ni olub, U?acıq k?ndind?n Goyc? s?rh?ddin? q?d?r uzanan T?rt?r cayı sahil?n?d?k yerl?ri ?r?van hakimind?n aldı. G?nc? hakiml?rin? aid v? Xudaf?rin korpusund?n Kur cayına q?d?r uzanan yerl?ri d? oz ?lin? kecirdi. ^[28]

Mirz? Adıgoz?l b?y yazır: "Naxcıvan elind?n olub bir minba?ıya tabe K?ng?rli eli , Borcalıdakı D?mircih?s?nlil?rd?n olub bir minba?ıya tabe D?mircih?s?nli eli, yen? Borcalıdan Cinni tayfası da Qaraba?a g?lib P?nah?li xanın himay?sin? sı?ınmı?dılar" . ^[28]

P?nah?li xan ?ahbulaq qalasının da etibarlı qala olmadı?ını gorub, yeni ?u?a qalasının in?ası ucun danı?ıqlar apardı. P?nah?li xan soyl?nil?n fikirl?ri n?z?r? alaraq, yeni paytaxtın tikintisi ucun ?mrl?r verdi. ?ahbulaq qalasında sakin olanları, k?nd ?halisi il? kocurub buraya g?tirdil?r. H?r ??xs yurd v? yer verib xalqı sakitl??dirdil?r. Sonra P?nah?li xan oz ail?si ucun uca imar?tl?r v? geni? binalar saldırdı. Hun?rli ustalar, s?n?t sahibl?ri v? i? bil?n memarlar hasar, barı, burc v? divar c?kdil?r. ^[29] ?u?a ??h?ri XVIII ?srin ortalarında meydana cıxsa da ozunun siyasi, iqtisadi v? m?d?ni inki?afına gor? bir cox orta ?sr Az?baycan ??h?rl?rini qabaqladı. ^[30]

XVIII ?srin 50-ci ill?rind? Naxcıvan xanı Heyd?rqulu xan i??alcılardan azad olmaq v? hakimiyy?tini gucl?ndirm?k ucun P?nah?li xanın goru?un? getdi. P?nah?li xan ozun? guclu r?qib saydı?ı Hacı C?l?bi xanla yuru?? hazırla?ırdı. Yuru?un s?b?bi is? ??ki xanlı?ının gucl?nm?si idi. Heyd?rqulu xan ona horm?t ?lam?ti olaraq, qo?unları il? Qaraba?a g?ldi. P?nah?li xan, qarada?lı Kazım xan , naxcıvanlı Heyd?rqulu xan , xoylu ?hm?d xan v? g?nc?li ?ahverdi xan m?sl?h?t m?clisi qurdular v? II ?raklini d? bu birliy? d?v?t etdil?r. ?rakli goru? yerin? g?lib, birl??mi? xanları G?nc? yaxınlı?ındakı Qızılqaya adlı yerd? h?bs etdirdi. ?ahverdi xanın nok?rind?n bu hadis?ni e?id?n Hacı C?l?bi xan, xanları azad etm?k q?rarına g?ldi. Onun qo?unları Kur cayını kec?r?k G?nc?y? t?r?f h?r?k?t? ba?ladı. Nizami G?nc?vinin m?qb?r?si yaxınlı?ında ba? vermi? h?lledici doyu? gurcu qo?unlarının tam m??lubiyy?ti il? n?tic?l?ndi. ?sir alınmı? xanlar azad edil?r?k oz v?t?nl?rin? uz tutdular. ^{[31] [32] [33]}

Qacar hakimi M?h?mm?dh?s?n xan taxt-tac u?runda r?qibl?ri il? mubariz?y? girm?zd?n ?vv?l ?imali Az?rbaycanda ozun? yeni quvv?l?r c?lb edib, sursat ?ld? etm?k q?rarına g?ldi. Bu m?qs?dl? o, Az?rbaycan xanlarını onun Qaraba?a qar?ı h?rbi yuru?und? i?tirak etm?y? m?cbur etm?k ist?yirdi. Lakin yalnız Qarada? hakimi Kazım xan v? G?nc? hakimi ?ahverdi xan M?h?mm?dh?s?n xanın Qaraba? uz?rin? yuru?und? i?tirak etm?y? razılıq verdil?r. Dig?r Az?rbaycan xanları is? onun t?l?bi il? Mu?ana h?rbi d?st?l?r gond?r?c?kl?rin? soz vers?l?r d? buna ?m?l etm?dil?r. Yalnız qiym?tli h?diyy?l?rl? oz numay?nd?l?rini buraya gond?rm?kl? kifay?tl?ndil?r. ^[34]

1757-ci ilin avqustunda Qacar ?ahı M?h?mm?dh?s?n xan Qovanlı-Qacar Mazandarandan , Astrabaddan v? Gilandan 30 minlik ordu yı?araq ?u?аyа yuru? еd?r?k Хаtunаrхı аdlаnаn yеrd? du??rg? sаldı. M?h?mm?dh?s?n xan 1 ay burada qaldı. Gorul?n ciddi hazırlıq i?l?rin? baxmayaraq, o, qalanı ?l? kecir? bilm?di. H?mcinin Qaraba? ?halisind?n ibar?t d?st?l?r du?m?n? a?ır z?rb?l?r vurma?a ba?ladılar. Qacar hakiminin ordusunda f?rarilik kutl?vi hal aldı. M?h?mm?dh?s?n xan burada u?ur qazana bilm?diyini gor?r?k, geri c?kildi. ^{[34] [35]}

M?h?mm?dh?s?n xan Qacar h?lak olandan sonra urmiyalı F?t?li xan ?f?ar must?qill??di v? yenid?n oz gucunu artırma?a ba?ladı. C?nub xanlıqlarının bir coxunu ozund?n asılı hala saldı v? oz hakimiyy?tini Az?rbaycanın ?imal xanlıqlarına da yayma?ı q?rara aldı. O, ilk novb?d? muhum strateji ?h?miyy?ti olan Qaraba? xanlı?ını ?l? kecirm?y? c?hd gost?rdi. Qaraba?a elcil?r gond?rib P?nah?li xandan ona tabe olmasını t?l?b etdi. Lakin P?nah?li xan F?t?li xanın elcisin? kobud cavab verdi. ^[36]

1759-cu ild? Az?rbaycanın c?nubu v? ?randa ali hakimiyy?t u?runda mubariz?nin f?al i?tirakcısı olan Urmiya xanı F?t?li xan ?f?ar 30 minlik qo?un toplayaraq Qaraba?a yuru? etdi v? ?u?a qalasının yanında du??rg? saldı. Onc? bir nec? mahalı ?l? kecirdi. P?nah?li xana qar?ı gizli du?m?nciliyi davam etdir?n Cil?bord v? Talı? m?likl?ri M?lik Hat?m v? M?lik Usub da F?t?li xanla birl??dil?r. ^[36] P?nah?li xanın mudafi?y? yax?ı hazırla?dı?ı v? ?u?a qalasının mohk?mliyini gor?n F?t?li xan, ??h?rin altı kilometrliyind? ? Ballıca v? Xocalı cayları arasında istehkam in?a etdirdi. ^[37]

??h?r ?halisinin guclu muqavim?t gost?rm?sin? baxmayaraq, F?t?li xanın qo?unları gund?n-gun? qalaya do?ru ir?lil?yirdil?r. ?u?aya ged?n yollar ba?landı?ı ucun orada azuq?, h?rbi-sursat getdikc? azalır v? yеni-yеni c?tinlikl?r mеydаnа cıхırdı. Muhаrib?nin sоn gunl?rind? Urmiya xanlı?ının doyu?cul?ri аrtıq qаlа divаrı ?trаfındа doyu?urdul?r. ??h?r suqut еtm?k t?hluk?si qаr?ısındа idi. Yаrаnmı? v?ziyy?tl? ?lаq?dаr оlаrаq P?nаh?li хаn F?t?li хаnla sаzi?? g?lm?y? m?cbur oldu. P?nah?li xan cıxı? yolu gorm?diyind?n tabeciliyini bildirib o?lu ?brahimx?lil a?anı ona girov kimi verdi. ^[38]

M?rk?zi ?randa oz hakimiyy?tini xeyli mohk?ml?ndir?n K?rim xan Z?nd bel? hesab edirdi ki, Az?rbaycan xanlıqlarını tabe etm?d?n oz movqel?rini kifay?t q?d?r mohk?ml?ndir? bilm?y?c?k. Must?qil siyas?t yerid?n Az?rbaycan xanlarının ?ks?riyy?ti is? K?rim xanın hakimiyy?tini q?bul etm?k niyy?tind? deyildil?r. Bu dovrd? C?nubi Az?rbaycan xanlıqlarının coxu F?t?li xan ?f?arın hakimiyy?ti altında idi. F?t?li xan Qaraba?da oldu?u zaman taxt-taca dig?r iddiacı K?rim xan Z?nd oz quvv?l?rinin toplayıb ?sfahan v? ?irazı tutdu. ^[39]

K?rim xan Z?nd gucl?nib, F?t?li xana hucum etdi. O, T?brizi tutdu. T?briz ?hlind?n bir nec? n?f?ri danı?ıq ucun onun yanına gond?rdi. F?t?li xan elcil?r? r?dd cavabı ver?r?k onları geri gond?rdi. T?briz? c?kil?r?k mohk?ml?n?n F?t?li xan, Xoya v? Urmiyaya x?b?r gond?rib, mohk?ml?nm?kl?rin? gost?ri? verdi. ^[40]

K?rim xan onc? Mara?aya hucum edib, oranı ?l? kecirdi. ?ahsev?n v? ??qaqi ell?rini ozun? tabe etdi. K?rim xan Mirz? ?l?kb?r Mollaba?ını F?t?li xanın yanına elci gond?rdi. F?t?li xan bu d?f? d? r?dd cavabı verdi. Bundan q?z?bl?n?n, K?rim xan 1761-ci ilin yay ayında F?t?li xanla Qarac?m?n k?ndinin Ucan duzund? qar?ıla?dı. G?rgin kec?n doyu?d? K?rim xan F?t?li xana a?ır z?rb? vura bildi v? F?t?li xan Urmiya qalasına c?kildi. ^[41]

1762-ci ild? K?rim xan Z?nd P?nah?li xana m?ktub gond?rdi. K?rim xan Z?nd, F?t?li xanla mubariz?d? onunla mutt?fiq olma?ı t?klif etdi. P?nah?li xan K?rim xanın ca?ırı?ını cavablayıb, qo?unla T?briz? yuru? etm?y? soz verdi. Bu i? ucun 3 ay hazırlıq gordu. ^[41]

1763-cu ilin ortalarında K?rim xan xeyli ordu il? P?nah?li xanla goru?du. F?t?li xan qaladan cıxıb, ond? dayanan K?rim xanın d?st?sin? hucum etdi. 500 n?f?rlik Z?nd d?st?si F?t?li xanın qo?unun m?rk?zin? hucum etdi. F?t?li xan c?kil?r?k Urmiyaya geri dondu. Doyu?cul?r is? mubariz?ni dayandırmadılar. K?rim xan 9 ay mudd?tin? Urmiya qalasını muhasir?y? aldı. ^[42] F?t?li xan ?sir du??r?k ?sfahan yaxınlı?ında olduruldu. Azad olunmu? ?brahimx?lil a?anı is? Qaraba?a gond?rdil?r. ^[43]

Eyni zamanda, o, kom?yin? g?lmi? Az?rbaycan xanlarını ? P?nah?li xanı, qarada?lı Kazım xanı , xoylu ?ahbaz xanı, naxcıvanlı Hacı xan K?ng?rlini, s?rablı ?li xan ??qqaqini q?l?b?ni qeyd etm?k ucun ?irazda keciril?c?k ??nlikl?r? d?v?t etdi. Bu d?v?ti q?bul etdirm?kl? K?rim xan sozuged?n ??xsl?ri ?irazda girov kimi saxlaya bildi v? onların ozund?n asılılı?ını t?min etmi? oldu. ^[44]

?irazda girov v?ziyy?tind? olan P?nah?li xan tezlikl? dunyasını d?yi?di. Onun olumunun s?b?bl?ri v? t?f?rruatları haqqında tarixi faktlar yoxdur. M?nb?l?rd? bununla ba?lı bir cox izahlara rast g?linir. 1763-cu ild? P?nah?li xan v?fat etdi. K?rim xanın gost?ri?i il? P?nah?li xanın n??ini Qaraba?a gond?rdil?r. O, A?damda d?fn edildi. ^[45] Ondan sonra hakimiyy?t?, boyuk qarda? hesab olundu?u ucun ?brahimx?lil a?a g?ldi. ^[46]

Raffi P?nah?li xanın ?iraza getm?sini v? olumunu bir q?d?r f?rqli t?svir edir. Rafinin yazdı?ına gor?, "K?rim xan Z?nd Urmiya qalasını ?l? kecir?rk?n P?nah?li xan onun yanında deyildi. P?nah?li xan K?rim xanın ?brahimx?lil a?anı ozu il? apardı?ını e?idib z?ngin h?diyy?l?rl? o?lunu Qaraba?a qaytarmaq ucun K?rim xanın yanına getdi. Lakin K?rim xan ?brahimx?lil a?anı buraxmamı?, h?tta P?nah?li xanı ozu il? ?iraza aparmı?dır. ?irazda qalan P?nah?li xan buradan cıxmaq ucun ozunu v?fat etmi? kimi gost?r?r?k tabuta qoyuldu. P?nah?li xanın yanındakılar K?rim xandan xanın c?naz?sini Qaraba?a g?tirilm?sini ist?di. P?nah?li xan fikirl??irdi ki, bununla Qaraba?da hakimiyy?tini b?rpa ed? bil?c?kdir. K?rim xan is? hiyl?ni anlayaraq c?naz?nin yolda xarab olmamasına gor?, P?nah?li xanın qarnının yarılmasını v? balzamla?dırılmasına gost?ri? verdi. Bel?likl?, P?nah?li xan h?lak oldu v? bundan sonra K?rim xan ?brahimx?lil a?anı azadlı?a buraxdı." ^{[47] [48]}

Mirz? Yusif Qaraba?i d? P?nah?li xanın ?iraz ?sirliyind?n xilas olmaq ucun ozunu olu kimi gost?rdiyini yazır. Mirz? Yusif h?mcinin qeyd edir ki, "K?rim xan P?nah?li xanın hiyl?sini anlayaraq deyir: P?nah xan m?nim xeyirxah dostumdur. Buna gor? d? m?m g?r?k onun c?naz?sini tam horm?tl? Qaraba?a gond?rim. K?rim xanın gost?ri?i il?, P?nah?li xanın qarnı yarılmı?, ?dviyyat il? doldurulub Qaraba?a gond?rilmi?dil?r." ^{[49] [50]}

Qaraba? xanlı?ının t?dqiqatcıları P?nah?li xanın hakimiyy?t? ba?lamasından az sonra xususi z?rbxana duz?ltdirm?si v? pul z?rbind?n b?hs edirl?r. ?u?ada P?nah?li xan t?r?find?n sikk?xana in?a edilmi?di. Burada gumu?d?n p?nahabad pul sikk?si z?rb olunurdu. Bu pul h?m xanlıq daxilind?, h?m d? dig?r xanlıqların ?razisind? i?l?nirdi. Onun d?y?ri 18 ?ahı, ^{[q 3]} 18 q?pik gumu? yaxud 70 q?pik rus mis pulu qiym?tind? idi. Eyni zamanda, bu pulun t?klik v? cutluk olmaqla iki novu var idi. T?klik 15 q?pik, cutluk 30 q?pik hesab olunurdu. ^[7]

Qaraba?da "xan ?r?ini" adı il? bir olcu miqyası var idi. Bu ar?ın 5?10 santimetrd?n artıq idi. C?ki da?ı olaraq "istil" deyil?n a?ırlıq olcusu t?tbiq olunurdu. Bu da t?xminin 800 qram a?ırlı?ında idi. H?min c?ki da?ı haqqında xalq arasında muxt?lif r?vay?tl?r movcuddur. B?zil?ri onun a?ırlı?ı 600 qram, b?zil?ri is? 1 kiloqram hesab edirdil?r. ^[51]

P?nah?li xanın dovrund?, Qaraba? xanlı?ı ?halisinin d? boyuk ?ks?riyy?ti k?nd t?s?rrufatında calı?ırdı. Son d?r?c? ?lveri?li iqlim ??raiti, munbit torpaqları, Kur v? Araz caylarının arasında yerl??m?si xanlıqda k?nd t?s?rrufatının inki?afına z?min yaradırdı. Xanlıqda daim qarla ortulmu? qarla ortulmu? da?larla yana?ı isti duz?nlikl?r d? var idi. ^[52]

K?nd t?s?rrufatının ?sas sah?l?ri ?kincilik v? maldarlıq idi. Xanlıqda, xusus?n onun caylara yaxın yerl?rind? suvarma qur?ularını movcud olması ?kinciliyin inki?afına boyuk t?kan verirdi. P?nah?li xanın dovrund?; Qaraba? xanlı?ının umumi torpaq fondu 1354000 desyatin ^{[q 4]} t??kil edirdi. ?halinin h?r n?f?rin? t?xmin?n 1,1 desyatin ?kin sah?si du?urdu. ^[52]

?lveri?li iqlim ??raiti v? b?r?k?tli torpaqlar ba?cılıq v? uzumculuyun inki?afına da ??rait yaradırdı. P?nah?li xanın dovrund? ba?cılıq v? uzumculuk xanlı?ın Cul?nd?r, ^{[q 5]} Bazarcay cayları v? onların qollarının hovz?l?rind? daha geni? yayılmı?dı. Araz v? Kur cayı yaxınlıqlarında da ba?cılıq v? uzumculukl? m???ul olurdular. Xanlıqda ya?ayan xristianlılar ild? 70 min vedr? ??rab v? 3400 spirtlu icki istehsal edirdil?r. P?nah?li xanın dovrund? xanlıqda 3080 uzum, yuzd?n artıq meyv? ba?ı vardı. ^[53]

Xanların s?l?fl?rinin d?fn olunduqları Barlı v? Narlı ba?ları P?nah?li xan t?r?find?n salınmı?dı. Onun v?siyy?tin? ?sas?n bu ba?ları satmaq v? icar?y? verm?k olmazdı. Barlı ba?da xanlı?ın 8 otaqlı v? hamamı olan imar?ti vardı. Ba?manlar k?ndind? d? xanın boyuk meyv? ba?ları vardı. K?nd sakinl?ri bu ba?lara qulluq etm?li v? qorumalı idil?r. Barlı ba? vaxtil? P?nah?li xanın atası ?brahimx?lil a?a t?r?find?n salınmı?, P?nah?li xan is? burada xan sarayı in?a etdirmi?di. Xan sarayının butun v?fat etmi? uzvl?ri burada d?fn olunmu?dular v? P?nah?li xanın v?siyy?tin? gor?, buranı n? satmaq, n? d? icar?y? verm?k olmazdı. ^[54]

Xanlıqda baramıcılıq v? ip?kcilik inki?af etmi?di. P?nah?li xanın dovrund? Qaraba?da ild? 2 min yuk, y?ni 14 min pud ^{[q 6]} xam ip?k istehsal olunurdu. Baramacılıqla Mehri , Guney , Cul?nd?r, B?rgu?ad , Dizaq , C?brayıl , Arazbar , V?r?nd? , Otuziki , K?birli , Cavan?ir , ?yirmidord , Cil?bord mahallarında m???ul olurdular. Coxlu sayda baramaqurdu il? t?chiz olunmu? h?r tut ba?ı ild? 6 batman, ^{[q 7]} b?z?n dord v? daha az, iki batman barama verirdi. Xusus?n P?nah?li xanın dovrund?, xanlıq ?razisind? iki yuz? q?d?r tut ba?ı var idi v? orta illik barama m?hsulu 1.700 puda b?rab?r idi. Dig?r m?nb?l?r? gor?, bu r?q?m 4 min puda catırdı. ^[55]

Ucuncu ??kil erm?ni i??alından sonraya aiddir.

?u?a qalası

?sg?ran qalası

Qaraba? xan sarayı

P?nah?li xan dovl?tin ?sasını qoyduqdan sonra, ?traf xanların oz uz?rin? hucum ed?c?kl?ri t?qdird? ail? v? qohumlarının, qulluqcu, yaxın adamlarınının v? el boyukl?rinin qorunması ucun munasib bir yerd? qala tikilm?sini lazım bilmi?di. M??v?r?td?n, sonra o, 1748-ci ild? K?birli mahalında Bayat qalasının ?sasını qoydu. Qısa bir zamanda mohk?m hasar c?kildi, x?nd?k qazıldı, bazar, hamam v? m?scid in?a edildi. Xan butun ail?sini, qohumlarını v? el boyukl?rini qalaya topladı. ?trafda olan camaat, P?nah?li xanın t?r?qqisini, onun r?ftarını e?id?n T?briz v? ?rd?bil vilay?tl?rinin bir cox hiss?si v? s?n?tkarları oz ail?l?ri il? birlikd? Bayat qalasına yerl??dil?r. ^[56]

?n?a edilmi? Bayat qalası duz?nlikd? yerl??diyind?n o q?d?r etibarlı deyildi. Buna gor? d? A?damdan 10 km aralıda yerl???n ?ahbulaq deyil?n yerd? 1751-ci ild? yeni qala in?a olundu. ?ahbulaq qalasının hasarı da? v? ?h?ngd?n tikilmi?di. Qalada da?dan tikilmi? m?scid, hamam, ??h?r evl?ri v? bazar vardı. M?nb?l?rin m?lumatına gor? ?ahbulaq qalasında iki q?sr-icqala v? xarici qala var idi. ?c q?sr t?p?nin uz?rind? bulaqların yanında salınmı?dı. P?nah?li xanın iqam?tgahı yonulmamı? da?lardan duzbucaqlı, 8 pill?li ??kild? tikilmi?di. Mohk?m v? hundur divarlar var idi. ^[57]

P?nah?li xanın yeni paytaxt yaratmaq fikrind? oldu?unu bil?n saray ?yanlarından bir qrupu ona d?niz s?viyy?sind?n 1800?2000 metr yuks?klikd? olan v? uc t?r?fd?n t?bii mudafi?si olan, me??l?rl? ortulmu?, bir t?r?fd?n ucurum, dig?r t?r?fd?n is? sıldırım qayalarla ?hat? olunmu?, bir nov qalanı xatırladan yeri gost?rdil?r. Xanlı?ın g?l?c?k paytaxtı v? ba?lıca iqam?tgahı olan qalanın istehkamlarını P?nah?li xan ozu mu?yy?n etmi?dir. ^[58]

P?nah?li xanın bir nec? m?lumatlı adamı gedib, qalanın yerini v? ?trafını n?z?rd?n kecirdi. Qalanın icind? iki-uc bulaqdan ba?qa axar su yox idi. Bu bulaqların suyu is? qala camaatına kifay?t etm?zdi. Ona gor? d?, bura bir nec? quyu qazmaq fikrin? du?dul?r. Qalanın ??raitini P?nah?li xana bildirdil?r. P?nah?li xan bir nec? oz yaxın adamı il? buraya g?lib, qalanın ?sasını qoydu. ^[59]

P?nah?li xan bu qalaya P?nahabad adını verdi. Saray adamları ?ahbulaq qalasının sakinl?ri ?u?a qalasına kocur?r?k onlara ev verdil?r. Lakin burada ya?ayı? evl?ri yox idi. Bu sah? ??h?rin ??rq t?r?find?, altı verstliyind? ^{[q 8]} ya?ayan ?halinin ?kin yeri idi. P?nah?li xan xalqı yerl??dirdikd?n v? xususil? ozu ucun yurd v? imar?t mu?yy?n etdikd?n sonra, qalanın hasarını c?kdirdi. P?nah?li xanın tikdirdiyi hasar hal-hazırda xarabalıq v?ziyy?tind?dir. Yalnız b?zi yerl?rd? divarların qalıqları gorunur. ^[60]

Qala divarları da? v? ?h?ngl? b?rkidilmi?di. Bu divarlardan dord qapı acılırdı. ?imal v? ??rq t?r?fd?n olan qapıya ?u?a k?nd qapısı deyilirdi. ?ki qapı is? ?imal v? q?rb arasındadır. Bunlardan birin? G?nc? qapısı , dig?rl?rin? is? A?o?lan v? ?r?van qapıları deyilir. Dorduncu qapı is? da?ıdılmı? v? hazırda onun yerin? divarlar tikilmi?dir. Hal-hazırda qalanın uc qapısı var. ^[61]

?u?a qalasından uc a?aclıq m?saf?d? ^{[q 9]} Qarqarcayın kecdiyi iki da?ın arası ?sg?randa ?sg?ran v? A?ao?lan qalaları tikilmi?di. Muharib? zamanı bu qalalarda olan piyada qo?unu du?m?nin oradan kecib ?u?aya getm?sin? imkan vermirdi. Qalaların biri ??rq, dig?ri q?rb t?r?fd? ?h?ng v? da?dan horulmu?du. Rzaqulu b?y Cavan?irin m?lumatına gor?, "?sg?ran qalasından ?u?a qalasına 8 verstlik m?saf? idi. Bu qalaların ?trafı mohk?m da?lar, me??l?r da?lar qayalar v? boyuk s?hralar idi." ^[62] Divarlarınn hundurluyu 8 metr?, qalınlı?ı is? 2 metr? catırdı. Cayın yata?ında iki qull? var idi. Qarqarcayın sahili burada el? sıldırımlı idi ki, ?sg?ran qalasından yan ot?r?k kecm?k mumkun deyil idi. ^[63]

P?nah?li xan h?mcinin ?u?anın k?narında ozu ucun q?sr tipli saray in?a etdirmi?di. Q?srin hasarı v? bir burcu var idi. Xan sarayı kuncl?rind? dair?vi qull?l?r olan hundur divarlarla ?hat?l?nmi?di. P?nah?li xan o?lu ?brahimx?lil a?a ucun d? bir q?sr saray in?a etdirmi?di. ?kinci o?lu Mehr?li b?y v? ucuncu o?lu Talıbxan b?y ucun d? burcu v? hasarı olan imar?tl?r in?a etdirmi?di. ^[64]

Xanlıqda m?rk?zi aparat olan divanxana binası rusların i??alından sonra kils?y? cevrilmi?, sonralar, XX ?srin 60-cı ill?rin? kimi is? binadan klub kimi istifad? olunmu?du. P?nah?li xan ?u?anın tikintisind? T?briz , ?rd?bil v? ba?qa ??h?rl?rd?n ustalar d?v?t etmi?di. Sonralar h?min ustalar ?u?ada qalıb ya?amı?lar. ^[65]

• Yunis Huseynov. "Qaraba?nam?l?r". Az?rbaycan tarixini oyr?nm?k ucun m?nb? kimi . Bakı, "Mut?rcim", 2007. ? 216 s?h.
• Tofiq Mustafazad?. Qaraba? xanlı?ı . Bakı, "Sabah", 2009. ? 333 s?h.
• Zemfira Hacıyeva. Qaraba? xanlı?ı: sosialiqtisadi munasib?tl?r v? dovl?t qurulu?u . Bakı, "T?hsil", 2007. ? 254 s?h.
• Nazim Axundov, Akif F?rz?liyev. Qaraba?nam?l?r. I kitab . Bakı, "??rq-Q?rb", 2006. ? 216 s?h.
• ?nv?r Cingizo?lu, Mais ?mrahov, Habil H?s?nov. Qaraba? xanlı?ı . Bakı, "Mut?rcim", 2008. ? 208 s?h.
• Nazim Axundov, Akif F?rz?liyev. Qaraba?nam?l?r. II kitab . Bakı, "??rq-Q?rb", 2006. ? 288 s?h.
• B?hram M?mm?dli, ?nv?r Cingizo?lu. Urmiya xanlı?ı . Bakı, "Mut?rcim", 2013. ? 188 s?h.
• Nazim Axundov, Akif F?rz?liyev. Qaraba?nam?l?r. III kitab . Bakı, "??rq-Q?rb", 2006. ? 248 s?h.

• P?nah?li xan Cavan?ir
• "Gorun catladımı P?nah?li xan?" ? ?eir
• ?u?a rayonunun ?sir abid?l?ri
• P?nah?li xanın 25 il ?vv?l hazırlanmı? heyk?li uz? cıxdı ? MUSAH?B?, FOTOSESS?YA

S?L?F ?brahimx?lil a?a

P?nah?li xan

X?L?F ?brahimx?lil xan