?ran M??rut? inqilabı

Vikipediya saytından
( M??rut? inqilabı (1905-1911) s?hif?sind?n istiqam?tl?ndirilmi?dir)
Naviqasiyaya kec Axtarı?a kec

M??rut? h?r?katı, ?ran Konstitusiya inqilabı v? ya ?ran burjua inqilabı ? 1905?1911-ci ill?rd? ba? vermi? v? Qacarlar dovl?tind? parlamentin ?sasının qoyulması il? n?tic?l?nmi? inqilab n?z?rd? tutulur.

?nqilab ?randa muasir eranın ba?lan?ıcını qoyaraq fundamental d?yi?iklikl?r? yol acdı. Bu dovrd? burjua m?tbuatında o dovr? q?d?r gorulm?mi? miqyasda muzakir?l?r ba?ladı v? yeni iqtisadi imkanlar mumkunl??di. Bir cox qrup inqilabın gedi?atına t?sir ed? bilm?k ucun mubariz? aparırdı v? n?tic?d? ist?r-ist?m?z c?miyy?tin butun t?b?q?l?ri mu?yy?n q?d?r d?yi?ikliy? m?ruz qaldı.N?sr?ddin ?ah Qacarın uzun mudd?t u?runda mubariz? apardı?ı kohn? qaydalar n?hay?tki yeni qaydalarla ?v?zl?ndi, yeni ifad? formaları, yeni sosial v? siyasi ??rait formala?dı.

Muz?f?r?ddin ?ah Qacar olumund?n qısa mudd?t ?vv?l ? 1906-cı ild? konstitusiyanı imzaladı. Lakin ondan sonra taxta cıxan M?h?mm?d?li ?ah konstitusiyanı l??v etdi v? Rusiyadan, Boyuk Britaniyadan d?st?k aldıqdan sonra 1908-ci ild? parlamenti bombardman etdi. Bu hadis? yeni konstitusiya h?r?katının yaranmasına s?b?b oldu. Konstitusiyacı quvv?l?r Tehrana yuru? etdi v? M?h?mm?d?li ?ahı azya?lı o?lu ?hm?din xeyrin? hakimiyy?td?n ?l c?km?y? m?cbur edildi. Atasının yerin? taxta cıxan ?hm?d ?ah Qacar 1909-cu ild? konstitusiyanı yenid?n b?rpa etdi.

1921-ci il cevrili?i bir cox muhum d?yi?iklikl?r? s?b?b oldu v? 1925-ci ild? P?hl?vi sulal?sinin hakimiyy?t? g?lm?si il? n?tic?l?ndi. ?ran parlamenti 1906?1907-ci ill?r konstitusiyasını d?yi?dirdi v? 1797?1925-ci ill?rd? ?ranı idar? ed?n Qacarlar sulal?sini P?hl?vi sulal?si il? ?v?z etdi. Bununla da, P?hl?vil?rin hakimiyy?ti legitiml??dirildi. ?nqilabı Gilan vilay?tind? C?ng?lil?r h?r?katı (1914?1921) izl?di.

Umumi m?lumat

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

C?nubi Az?rbaycanda q?l?b? caldıqdan sonra, 19 mart, 1910-cu ild? S?ttar xanın r?hb?rliyi il? Tehrana yuru? ba?lanıb. S?ttar xan v? Ba?ır xanın f?dai d?st?l?ri T?brizd?n Tehrana yola du?ubl?r Lakin ?ran monarxiyasının Rusiyanı kom?y? ca?ırması v? Rusiyanın ?rana h?rbi mudaxil?si il? inqilab suqut (1911) etdi. T?briz? daxil olan rus qo?unları inqilabcılara divan tutdular.

M??rut? h?r?katına siyasi qiym?t

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

M??rut? h?r?katı 20-ci ?srd? ba? vermi? azadlıq v? demokratik inqilablar ucun ilk cı?ır acmı?dı. Bu m?nada M??rut? h?r?katını Yaxın v? Orta ??rq olk?l?rind? kec?n yuzillikd?ki milli azadlıq v? demokratik h?r?katların "pioneri" adlandırmaq olar. 1905?1911-ci ill?rd? ba? vermi? M??rut? h?r?katının m?qs?d v? m?ramı yolunda canlarını qurban ver?nl?rin sayı coxdur. ?slind? bu h?r?kata pak vicdanla qo?ulanlar, onu u?urlu q?l?b?y? catdırmaq ist?y?nl?rin hamısı q?hr?mandır, tariximizd? v? yadda?ımızda h?mi??ya?ar insanlardır.

S?ttar xan v? Ba?ır xan (ortada) Az?rbaycan m??rut?cı inqilabcılar il?

M??rut? q?hr?manları sırasına milli q?hr?manlarımızla yana?ı muxt?lif mill?tl?rin ? farsların, kurdl?rin, ?r?bl?rin, talı?ların, rusların, gurcul?rin, polyakların, bolqarların, h?tta uzaq Amerikadan m??rut?cil?r? kom?y? g?lmi? insanların da xatir?l?rini minn?tdarlıqla yad etm?k g?r?kdir. Bu, bir daha gost?rir ki, M??rut? h?r?katı bir olk? c?rciv?sind?n cıxıb beyn?lxalq ictimaiyy?tin n?z?r-diqq?tini ozun? yon?ld? bilmi? xalq h?r?katı, must?bid rejim? v? onun soyk?ndiyi ?cn?bi mudaxil?l?r? qar?ı mut?r?qqi insanların mubariz?si v? h?mr?yliyi idi. Bu yolda canlarını f?da etmi? S?rdari-milli S?ttar xan , Salari-milli Ba?ır xanla yana?ı onların v?falı silahda?ları ?li Musyonun , Heyd?r xan ?mio?lunun , ?eyx M?h?mm?d Xiyabaninin , yadların ?li il? dara c?kilmi? din xadimi Siq?tulislam T?brizinin, M?mm?dta?ı xanın, canını v? butun s?rv?tini M??rut? yolunda qoymu? Hacı Mehdi Kuz?kunaninin, son n?f?s? q?d?r M??rut? bayra?ını yer? qoymayan H?s?n xan Ba?banın, onun qarda?ı Huseyn xan Ba?banın, " M?rk?zi qeybin r?hb?rl?ri, f?allarının ( Hacı R?sul S?d?qyani , Hacı ?li Davafuru?, Seyid H?s?n ??rifzad?, M?h?mm?d?li T?rbiy?t , C?f?ra?a G?nceyi, Mir Ba?ır a?a, Mir?li ?sg?ri, A?ana?ı ?ucai, M?h?mm?d Sadiq Xameyni v? s.) v? minl?rl? m??rut? q?hr?manlarının adlarını c?kib ?ziz xatir?l?rini yad etm?k borcumuzdur".

border=none ?sas m?qal?: ?ncum?nl?r
- M??rut? inqilabı (1905?1911) dovrun? aid seckili inqilabi orqanlar. ?ncum?nl?r ?ranın v? Az?rbaycanın bir cox boyuk ??h?rl?rind? var idi v? inqilabın mudafi?sind? v? inki?afında muhum rol oynayırdılar. 1906 ilin sentyabrında T?brizd?, ?ah sarayının m??rut?nin(konstitusiyanın)verilm?sinin qar?ısını almaq c?hdl?rin? qar?ı boyuy?n etiraz zamanı, h?r?katın r?hb?rliyi ucun ?ran tarixind? ilk d?f? ?hali t?r?find?n secil?n ?ncum?n secildi v? bununla da butun ?randa ?ncum?nl?rin t??kil olunmasının ?sası qoyuldu. [1]

T?briz usyanı

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Tehranda ba? ver?n 10(23) iyun cevrili?ind?n sonra irtica ?ranın butun ?yal?tl?rind? hucuma kecdi. R??td? , ?nz?lid?, M??h?dd?, S?bz?varda, Kucanda, Kirman?ahda, Bu?ird?, B?nd?r-Abbasda, el?c? d? ba?qa ??h?rl?rd? qubernatorlar ?ahın ?mri il? butun ?ncum?nl?ri qovdular v? bir cox q?zetl?ri ba?ladılar.23 iyun 1908-ci ild? M?h?mm?d ?li ?ah Qacar Tehranda cevrili? ed?nd?, Mir Ha?imin ba?cılı?ı altında T?briz irticacıları ??h?ri ?l? kecirm?y? v? mucahidl?rl?, f?dail?rl? v? ?ncum?nl?rl? bird?f?lik haq-hesab c?km?k fikrin? du?dul?r. Mir Ha?imin dav?cıl?rın? M?r?nd xanı ?uca-Nizamın v? T?brizin q?rb hiss?sinin- Qaram?lik m?h?ll?sinin d?st?l?ri d? qo?uldular. ?rticacılar ?vv?lc? T?brizin, S?ttarxanın f?dail?rinin ?lind? olan ?imaldaki ?mirxız m?h?ll?sind?n ba?qa, ?imal-??rq hiss?sini- Dav?cı m?h?ll?sini , ?i?gilan v? Baqemi?e m?h?ll?l?rini ?l? kecirdil?r. ??h?rin c?nub-??rq hiss?si Ba?ır xanın f?dail?rinin ?lind? idi, onların ?sas bazası Xiyaban m?h?ll?si idi. T?brizd? doyu?l?r ba?layandan sonra T?briz ?ncum?ninin mulk?dar-liberal k?simi xarici olk?l?rin konsulluqlarında gizl?ndil?r. ?ncum?n s?dri B?sir ?s S?lt?n? v? ?clal ?l Mulk rus, hacı Mehdi Kuz?kunani v? ?eyx S?lim osmanlı, Mirz? Huseyn Vaiz -fransız konsulluqlarında b?st? oturdular. ?ks?riy?ti mulk?dar, tacirl?r v? ruhanil?rd?n ibar?t T?briz ?ncum?ni muv?qq?ti olaraq da?ıldı. Murt?ce d?st?l?r? qar?ı mubariz?ni-T?briz sosial-demokrat mucahidl?r t??kilatlarının ba?cıları- ?li Musyo , Davafuru? , el?c? d? S?ttarxan v? Ba?ır xan davam etdil?r.

M??rut? dovrund? m?tbuat

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1905?1911 ill?r ?ran M??rit? inqilabında Guney Az?rbaycan aparıcı v? h?lledici rol oynadı. Bu inqilab Az?rbaycan xalqının ictimai-siyasi v? milli du?unc?sinin inki?afı ucun ??rait yaratdı. M??rut? f?rmanı olk?d? siyasi f?zanın acılmasına g?tirdi. Gund?n-gun? geni?l?n?n siyasi hadis?l?r v? ictimai c?ki?m?l?r olk?nin x?b?r m?rk?zin? cevrilm?sin?, bu is? Az?rbaycanda m?tbuat bazarının yaranmasına g?tirib cıxardı. Muxt?lif q?zetl?r yayılma?a ba?ladı. [2]

border=none ?sas m?qal?: S?ttar xan
S?ttar xan

Ot?n yuzilin ?vv?ll?rind? Rusiyada cıxan "Novaya Vremya" d?rgisinin "Xalq q?hr?manı", ?taliya m?tbuatının "?ranın Hannibalı" adlandırdı?ı, M??rut? h?r?katının r?hb?ri S?ttarxanın h?yatı, onun kecdiyi mubariz? yolu, xusus?n M??rut? h?r?katındakı tarixi rolu, s?rk?rd?lik m?har?ti v? omrumun faci?li sonlu?u bar?d? danı?an ?.R?himli deyir: "Tehranın yaxınlı?ında, H?zr?t ?bdul?zimin "Tuti" adlanan ba?ında adına v? q?hr?manlı?ına layiq olmayan cox sonuk bir m?zarda uyuyan S?ttar Hacı o?lu 1867-ci il avqustun 16-da Qarada?da anadan olub. Atası Hacı H?s?n ail?sini ??xsi t?s?rrufatı v? xırda alverl? dolandırarmı?. Hacı H?s?nin v?fat etmi? ?vv?lki arvadından bir qızı v? bir o?lu, sonrakı evl?ndiyi arvadından is? S?ttar, ?smayıl v? Qafar adlarında uc o?lu, bir qızı dunyaya g?lir. S?ttar ucuncu o?lan u?a?ı idi. O, ilk t?hsilini mollaxanada almı?, erk?n ya?larında m?dr?s?ni t?rk ed?r?k t?s?rrufat i?l?rind? atasının kom?kcisi olmu?du".

S?ttar u?aqlı?ından zir?k imi?: "Cevik, u?aq oyunlarında bel? m??lub olma?ı sevm?y?n imi?, bu f?rql?ndirici c?h?tl?r onu oz ya?ıdları arasında f?xri "xan" titulu il? m??hurla?dırmı?dı. S?ttarxanın boyuyub boy atdı?ı ail? carizmin, h?m d? ?ahlıq istibdadının barı?maz du?m?ni idi. H?r iki zulmkar rejimin ?leyhin? cıxanlar cox vaxt Hacı H?s?nin komasında sı?ınacaq tapırdılar. Car m?murlarının zorakılı?ı ?leyhin? oldu?u ucun Arazın o biri sahilin? ? Qarada?a kec?n F?rhad adlı ??xs S?ttarxanın qarda?ı ?smayıl t?r?find?n himay? olunmu?du. F?rhadı himay? edib gizl?tdiyi ucun T?briz v?li?hdinin ?mril? ?smayıl dara c?kilmi?di.

O?lunun d?rdin? doz? bilm?y?n, h?m d? yerli m?murlar t?r?find?n t?qib olunub izl?nil?n Hacı H?s?n Qarada?dan T?briz? kocm?k m?cburiyy?tind? qalır. O, T?brizd? uzun mudd?t ya?aya bilmir, x?st?l?nir v? yenid?n Qarada?a qayıdır. Az sonra burada v?fat edir v? A?yazı k?ndind?ki q?biristanlıqda d?fn olunur".

T?briz? kocdukd?n sonra ??h?rin sosial-siyasi muhiti v? S?ttarxanı ?hat? ed?n insanlar onun dunyagoru?unun formala?masında, v?t?n?, xalqa ba?lılıqda must?sna rol oynayır: "Rejimin ?leyhin? cıxan ??xsi mudafi? etdiyin?, h?min ??xsin t?r?fini saxladı?ına gor? 1898-ci ild? S?ttarxan T?brizd? h?bs olunur v? ?rd?bilin "Narın qala" zindanında iki il? yaxın m?hbus h?yatı kecirm?li olur.

S?ttarxan h?bsxanada tanı? oldu?u bir m?hbusu gizli yolla azad etm?y? g?l?nl?rin kom?kliyil? zindandan qacır. Bir mudd?t T?brizd? v? ?traf bolg?l?rd? gizli ??kild? ya?ayan S?ttarxan rejim ?leyhin?, onun yerl?rd?ki m?murlarının xalqa etdikl?ri zulm v? ozba?ınalı?ına qar?ı mubariz? aparan d?st?l?r? qo?ulur. Bu haqda Seyid ?hm?d K?sr?vinin, ?smayıl ?mirxizinin, K?rim Tahirzad?nin, S?m?d S?rdariniyanın, R?him R?isniyanın, M?mm?drza Afiy?tin, rus ??rq?unası S.M.?vanovun v? ba?qa mu?llifl?rin ?s?rl?rind? d?y?rli faktlar var. S.?.K?sr?vinin yazdı?ından b?lli olur ki, S?ttarxan m??rut?cil?r? qo?ulmazdan xeyli ?vv?l dovl?tin "qacaqcı" adlandırdı?ı partizan d?st?l?ri yaratmı?, iqtidar numay?nd?l?rin?, zulmkar m?murlara v? mulk?darlara qar?ı hucumlar t??kil etmi?di. Rejim ?leyhin? silahlı d?st?l?r t??kil etm?zd?n ?vv?l S?ttarxan M?r?nd? g?lir v? atasının tanı?ı Rzaqulu xanın vasit?sil? bir mudd?t M?r?nd-Xoy-Salmas x?tti uzr? yol muhafiz?cisi v?zif?sind? calı?ır, cox kecm?d?n bu i?i t?rk edib ?vv?l Tehrana, sonra is? Xorasana gedir v? orada cox davam g?tir? bilm?yib yenid?n T?briz? donur".

S?ttarxan T?briz? don?n vaxt artıq T?briz rejimi ?leyhin? aya?a qalxmı? v? onun butun siyasi sutunlarını silk?l?m?y? ba?lamı?dı: "Xalq h?r?katının xofu qar?ısında mill?t? m??rut? azadlıqları v?d ed?n Muz?ff?r?ddin ?ahdan f?rqli olaraq taxt-taca g?l?n M?h?mm?d?li ?ah atasının mill?t? verdiyi v?dl?ri yerin? yetirm?k ?v?zin? ?cn?bi silahına soyk?nib xalqa divan tutma?a ba?layır. Ust?lik ?ranı nufuz dair?sin? cevirm?k haqda 1907-ci il ?ngilt?r?-Rusiya sovd?l??m?sin? razı oldu. Bunun ardınca 1908-ci il iyun ayının 23-d? xalq elcil?rinin toplandı?ı m?clis top at??in? tutuldu. Olk?d? kutl?vi h?bsl?r v? t?qibl?r ba?landı.

M??rut? h?r?katına a?ır z?rb? endirildiyi, verilmi? nisbi azadlıqların ?ld?n alındı?ı, ?ncum?nl?rin qapılarına qıfıl vuruldu?u a?ır gunl?rd? Az?rbaycan, onun ba? ??h?ri T?briz aya?a qalxdı. Kutl?ni mubariz?y? qaldırmaqda v? mut???kkil hucumu t??kil etm?kd? S?ttarxan v? onun silahda?ları ba?da olmaqla "M?rk?ze-Qeyb"in, Mudafi? ?urasının v? T?briz ?ncum?ninin boyuk v? danılmaz xidm?tl?ri olmu?du. Bu tarixi xidm?t h?m ?randa, h?m d? onun hududlarından k?narda obyektiv tarixcil?r v? t?dqiqatcılar t?r?find?n don?-don? qeyd edilib. M?mm?d?li ?ahın M??rut? h?r?katına x?yan?t etm?sin?, rejimin i?? saldı?ı zorakılı?a v? amansız c?za t?dbirl?rin? qar?ı t?brizlil?rin etirazı ?vv?lc? bazar-dukanın ba?lanması v? kutl?vi numayi?l?rl? ba?lamı?dı. Hakimiyy?t orqanları v? qo?un xalqa qar?ı zor t?tbiq etm?k ist?dikd? m??rut?cil?r zora zorla cavab verm?k m?cbur?yy?tind? qalmı?dılar".

Gork?mli i?tirakcılar

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Konstitusiyacı i?tirakcılar

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]
  • Mirz? N?srulla xan ? ?ranın secilmi? ilk ba? naziri
  • Mirz? Cahangir xan ? "Sur-e ?srafil" q?zetinin yaradıcısı v? redaktoru
  • Mirz? A?a xan Kirmani ? mill?tci yazıcı v? ?d?biyyat t?nqidcisi
  • Seyid M?h?mm?d T?bat?bai ? m??hur din xadimi
  • Seyid C?mal?ddin Vaiz ?sfahani ? yazıcı v? konstitusiyap?r?st din xadimi
  • Seyid Huseyn ?rd?bili ? M??h?dd? aktiv olmu? siyas?tci
  • Arif Q?zvini ? ?air v? musiqici
  • Mirz? ?li?kb?r Dehxuda ? dilci v? "Dehxuda" lu??tinin yaradıcısı
  • Mehdi Kont
  • S?ttar xan ? inqilabın C?nubi Az?rbaycandakı lideri
  • Ba?ır xan ? "Salar-e milli" l?q?bli inqilab i?tirakcısı
  • Mirz? Kicik xan ? Gilandakı inqilabı h?r?katın r?hb?ri
  • Mirz? Mulkum xan ? ziyalı v? modernizm t?r?fdarı
  • Yeprem xan ? h?rbi r?hb?rl?rd?n biri
  • S?rdar ?s?d ? 1909-cu ild? Tehranı ?l? kecir?n B?xtiyari tayfa r?hb?ri
  • Bibixanım Astrabadi ? satirist, yazıcı v? ?randakı qadın h?r?katının pionerl?rind?n biri
  • H?s?n Pirniya ? tarixci v? siyas?tci
  • ?hm?d K?sr?vi ? tarixci
  • ?m?nullah xan Ziya?ss?lt?n? ? M?h?mm?d?li ?aha bomba hucumu etm?kd? ittiham edil?n v? Britaniyanın mudaxil?si il? azad edil?n torpaq sahibi v? zad?gan
  • M?h?mm?dta?ı Bahar ? ?air, yazıcı, tarixci v? m?liku??u?ra
  • Seyid H?s?n Ta?ızad? ? siyas?tci v? tarixci
  • Mirz? ?bdurr?him Talıbov ? ziyalı v? sosial islahat t?r?fdarı
  • ?bdulhuseyn xan Teymurta? ? siyas?tci v? ?ranın g?l?c?kd?ki ?dliyy? naziri
  • ?bdulhuseyn mirz? F?rmanf?rma ? Abbas Mirz?nin n?v?si v? gork?mli siyas?tci
  • M?h?mm?dv?li xan T?nkabuni ? Mazandaran v? Gilandakı inqilabcı quvv?l?rin lideri
  • Hovard Baskervil ? T?brizd? S?ttar xanla birg? doyu??rk?n v?fat ed?n amerikan mu?llim
  • M?h?mm?d Mus?ddiq ? liberal mill?tci v? ?ranın g?l?c?kd?ki ba? naziri
  • Murtuzaqulu xan Hiday?t ? siyas?tci v? ?ran parlamentinin ilk s?dri

Monarxistl?r

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]
  • ?bdulm?cid mirz? Qovanlı-Qacar ? F?l?li ?ah Qacarın n?v?si olan Qacr ?ahzad?si. O, h?mcinin iki d?f? ba? nazir v?zif?sind? d? calı?mı?dır.

?eyx F?zlullah Nuri -din xadimi. ?nqilabdan sonra asılmı?dır.

  • Vladimir Lyaxov ? M?h?mm?d?li ?ah Qacarın dovrund? ?ran Kazak diviziyasının komandiri olan rus h?rbcisi. ?ahın ?mri il? parlament binasını muhasir?y? almı? v? bombardman etmi?dir.

Dini liderl?r

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]
  • Axund M?h?mm?dkazım Xorasani ? konstitusiya t?r?fdarı
  • Seyid C?mal?ddin Vaiz ?sfahani ? konstitusiya t?r?fdarı
  • Seyid M?h?mm?d T?bat?bai ? konstitusiya t?r?fdarı
  • Mirz? M?h?mm?dhuseyn Naini ? konstitusiya t?r?fdarı
  • Seyid M?h?mm?dkazım Y?zdi ? konstitusiya ?leyhdarı
  • ?eyx F?zlullah Nuri ? konstitusiya ?leyhdarı
  • Mirz? ?butalib Z?ncani ? konstitusiya ?leyhdarı
  • С. М. Алиев История Ирана. XX век, М.: Ин-т востоковедения РАН: Крафт+, 2004.
  • М. Р. Годс Иран в XX веке: политическая история, М., 1994
  • М. С. Иванов Иранская революция 1905?1911 годов, М.: издательство ИМО, 1957
  • С. Л. Агаев. Иран в прошлом и настоящем. М., 1981 г.
  • С. Л. Агаев, Пластун В. Н. Спорные вопросы социал-демократического движения в Иране в 1905?1911 гг. // Иран: история и современность. М., 1983 г.
  • Вопросы Истории. 1980 г. № 5.
  • Л. М. Кулагина. Экспансия английского империализма в Иран в конце XIX ? начале XX вв. М., 1981 г.
  • M. S. Ordubadi, Dumanlı T?briz. Bakı, 1966.

http://www.azadliq.org/media/soundslide/24670155.html

  1. Новая история Ирана. Хрестоматия.Издательство "Наука"Главная редакция восточной литературы. Москва 1988 s?h 184?187
  2. Bakı-T?briz. Dunya az?rbaycanlılarının d?rgisi. 2007 № 9 s?h. 37?38 "Amalımız, ?fkarımız iqbali-v?t?ndir…"(M??rut? dovru m?tbuatına bir n?z?r). P?rvan? M?mm?dli