Kosmosun t?dqiqi kosmosu t?dqiq etm?k ucun astronomiya v? kosmik texnologiyanın istifad?sidir. Kosmosun t?dqiqi ?sas?n teleskoplarla astronomlar t?r?find?n h?yata kecirildiyi halda, onun fiziki t?dqiqi h?m ekipajsız robot kosmos zondları, h?m d? insanların kosmosa ucu?u il? aparılır. Kosmosun t?dqiqi, onun klassik forması astronomiya kimi, kosmos elminin ?sas m?nb?l?rind?n biridir.

Astronomiya kimi tanınan kosmosda obyektl?rin mu?ahid?si q?dim vaxtlardan olsa da, yalnız XX ?srin ortalarında kosmosun fiziki t?dqiqind? raket texnologiyaların inki?afı n?tic?sind? yuks?k nailiyy?tl?r ?ld? etm?k mumkun olmu?dur. Dunyanın ilk geni?miqyaslı eksperimental raket proqramı 1920-ci ill?rin sonlarında Fritz von Opel v? Maks Valierin r?hb?rliyi altında Opel-RAK idi v? bu, ilk ekipajlı raket t?yyar?l?rinin yaradılmasına yol acdı. Bu proqram Nasist dovrund? V2 proqramı v? 1950-ci ild?n etibar?n AB? v? Sovet kosmik proqramlarının inki?afına yol acdı. Opel-RAK proqramı v? yerustu v? hava n?qliyyat vasit?l?rinin moht???m ictimai numayi?l?ri boyuk izdiham yaratmı?, dunya ictimaiyy?tinin h?y?canına s?b?b olmu? v? Verner von Braun kimi kosmik ucu?un sonrakı yaradıcıllarına boyuk v? davamlı t?sir gost?rmi?di. Kosmosun t?dqiqi ucun umumi ?saslar arasında elmi t?dqiqatların inki?afı, milli nufuz, muxt?lif mill?tl?ri birl??dirm?k, b???riyy?tin g?l?c?kd? sa? qalmasını t?min etm?k, dig?r olk?l?r? qar?ı h?rbi v? strateji ustunlukl?r yaratmaq daxildir.

Kosmosun t?dqiqinin ilk dovru Sovet ?ttifaqı v? AB? arasında " Kosmik Yarı?ı " il? ?laq?dar idi. 4 oktyabr 1957-ci ild? Sovet ?ttifaqının Sputnik 1 -in Yer orbitin? ilk insan yaratdı?ı obyektin cıxarılması v? 20 iyul 1969-cu ild? Amerikanın Apollon 11 missiyası t?r?find?n Aya ilk eni?i cox vaxt bu ilkin dovr ucun ?lam?tdar m?qamlar kimi q?bul edilir. Sovet kosmik proqramı 1957-ci ild? orbitd? ilk canlı varlıq, 1961-ci ild? ilk insanın kosmosa ucu?u ( Vostok 1 -d? Yuri Qaqarin ), 18 mart 1965-ci ild? acıq kosmosa ilk cıxı? ( Aleksey Leonov t?r?find?n ), 1966-cı ild? ba?qa bir goy cismin? avtomatik eni? v? 1971-ci ild? ilk kosmik stansiyanın ( Salyut 1 ) buraxılması.daxil olmaqla bir cox ilk nailiyy?tl?r ?ld? olundu. T?dqiqin ilk 20 ilind?n sonra diqq?t bird?f?lik ucu?lardan Speys ?attl proqramı kimi coxd?f?li hava g?mil?rind?n istifad? olunma?a ba?lamı? v? r?qab?td?n Beyn?lxalq Kosmik Stansiya (ISS) yaradılması il? ?laq?dar ?m?kda?lı?a kecdi.

2011-ci ilin martında STS-133 -d?n sonra ISS-nin ?h?miyy?tli d?r?c?d? tamamlanması il? AB?-nin kosmos t?dqiqatı planları d?yi?m?z olaraq qalır. Bu? Administrasiyasının "Burc" proqramına ?sas?n 2020-ci il? q?d?r Aya qayıdı? proqramı 2009-cu ild? niyy?tl? ba?lı hesabat ver?n ekspertl?r hey?ti t?r?find?n maliyy? baxımından qeyri-adekvat v? qeyri-real hesab edilmi?dir. Obama Administrasiyası 2010-cu ild? "Burc" proqparımına yenid?n baxmaqla, 2020-ci ild?n sonra da geni?l?ndirilm?sini n?z?rd? tutan, a?a?ı Yer orbitind?n (AYO) k?narda ekipajlı missiyalar ucun imkanların inki?afına diqq?t yetirm?k, insan ekipajları ucun da?ıyıcı raketl?rin istifad? olunmasının, NASA -dan ??xsi sektora d?yi?dirilm?sini, AYO-dan k?nara missiyaların h?yata kecirilm?si ucun texnologiyaların inki?afını, Fobos v? Mars orbitl?rinin t?dqiq edilm?sini t?kllif etdi.

2000-ci ill?rd? Hindistan Chandraayan 1 -i i?? saldıqda Cin u?urlu ekipajlı kosmos ucu?u proqramına ba?ladı, Avropa Birliyi v? Yaponiya da g?l?c?k ekipajlı kosmik missiyaları planla?dırdılar. Cin, Rusiya v? Yaponiya 21-ci ?srd? Aya ekipajlı missiyaları, Avropa ?ttifaqı is? 20 v? 21-ci ?srl?rd? h?m Aya, h?m d? Marsa ekipajlı missiyaları gond?rm?k niyy?tini acıqladı.

1990-cı ill?rd?n etibar?n ??xsi maraqlar kosmik turizmi v? daha sonra Ayın ictimai m?kanının t?dqiqini t??viq etm?y? ba?ladı (bax: Google Lunar X Mukafatı). Kosmosa maraq gost?r?n t?l?b?l?r KT?T (Kosmosun T?dqiqi v? ?nki?afı u?runda T?l?b?l?r) yaratdılar. SpaceX hazırda hava ucu?larını d?y?rini kifay?t q?d?r azalda bil?c?k v? planetl?ri t?dqiq etm?y? imkan ver? bil?n tam t?krar istifad? oluna bil?n orbital da?ıyıcı aparatı olan Starship-iin uz?rind? i?l?yir.

T?dqiqin tarixi [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Teleskop [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?lk teleskopun 1608-ci ild? Hollandiyada Hans Lippershey adlı eyn?k ustası t?r?find?n icad edildiyi deyilir. "Orbiting Astronomical Observatory" 27 dekabr 1968-ci ild? buraxılmı? ilk kosmik teleskopu idi. 2 fevral 2019-cu il tarixin? 3891 t?sdiql?nmi? ekzoplanet a?kar edilib. Sud Yolunda 100?400 milyard ulduz v? 100 milyarddan cox planet oldu?u t?xmin edilir. Mu?ahid? edil? bil?n kainatda ?n azı 2 trilyon qalaktika var. GN-z11 Yerd?n ?n uzaqda yerl???n obyektdir v? 32 milyard i?ıq ili uzaqlıqda oldu?u bildirilir.

Kosmosa ilk ucu?lar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1949-cu ild? "Bumper-WAC" 393 kilometr (244 mil) yuks?kliy? catdı. NASA -ya gor? kosmosa cıxan ilk insan istehsalı olan obyekt oldu, baxmayaraq ki, V-2 Rocket MW 18014 Karman x?ttini daha ?vv?l, 1944-cu ild? kecmi?di.

?lk u?urlu orbital buraxılı? 4 oktyabr 1957-ci ild? Sovet ?ttifaqının Sputnik 1 ("Peyk 1") suni peykiı oldu. Peykin c?kisi t?xmin?n 83 kiloqram (183 funt) idi v? t?xmin?n 250 kilometr (160 mil) hundurlukd? Yerin orbitind? fırlandı?ı guman edilirdi. Onun iki radio vericisi var idi (20 v? 40 MHz), butun dunyada radiolar t?r?find?n e?idil? bil?n "bip" s?sl?rini yaydı. Radio siqnallarının t?hlili ionosferin elektron sıxlı?ı haqqında m?lumat toplamaq ucun istifad? edildi, temperatur v? t?zyiq m?liumatları is? radio siqnallarının mudd?tind? kodla?dırıldı. N?tic?l?r peykin meteoroid t?r?find?n de?ilm?diyini gost?rdi. Sputnik 1 R-7 raketi il? buraxılıb. Suni peyk 3 yanvar 1958-ci ild? yenid?n Yer atmosferin? daxil olduqdan sonra yandı.

?nsanın kosmosa ilk ucu?u [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?nsanın kosmosa ilk u?urlu ucu?u 12 aprel 1961-ci ild? 27 ya?lı rus kosmonavtı Yuri Qaqarini da?ıyan Vostok 1 ("??rq 1") il? olmu?dur. Kosmik g?mi t?xmin?n 1 saat 48 d?qiq? davam ed?n dunya ?trafında bir dovr?ni tamamladı. Qaqarinin ucu?u butun dunyada rezonans do?urdu; bu, qabaqcıl Sovet kosmik proqramının numayi?i idi v? kosmosun t?dqiqind? insanın kosmosa ucu?u kimi tamamil? yeni bir dovr acdı:

Kosmik obyektl?rin ?lk astronomik t?dqiqatları [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Ba?qa bir goy cismin? catan ilk suni obyekt 1959-cu ild? Aya catan Luna 2 idi. Ba?qa bir goy cismin? ilk yum?aq eni? 3 fevral 1966-cı ild? Luna 9-un Aya enm?si il? h?yata kecirilmi?dir. Luna 10 3 aprel 1966-cı ild? Ayın orbitin? daxil olaraq Ayın ilk suni peyki oldu.

?nsan hey?tind?n ibar?t olan ba?qa bir goy cismin? ilk eni? ed?n aparat 20 iyul 1969 ild? Aya eni? ed?n Apollon 11 g?misi oldu. 1969-cu ild?n 1972-ci ild?ki son insan eni?in? q?d?r Aya insanların eni? etdiyi c?mi altı kosmik g?mi olub.

?lk planetl?rarası ucu? 1961-ci ild? Venera 1-in Veneraya ucu?u idi. 1962-ci il Mariner 2 Venera haqqında m?lumatları ?ld? ed?n ilk ucu? idi (?n yaxın m?saf? 34.773 kilometr). Pioneer 6 16 dekabr 1965-ci ild? orbit? buraxılan Gun??in orbitin? cıxan ilk peyk idi. Dig?r planetl?r ilk d?f? 1965-ci ild? Mars Mariner 4 , 1973-cu ild? Yupiter Pioneer 10 , 1974-cu ild? Merkuri Mariner 10, 1979-cu ild? Saturn Pioneer 11 , 1986-cı ild? Uran Voyager 2 , 1989-cu ild? Neptun Voyager 2 t?r?find?n t?dqiq edildi .

Ba?qa bir planetd?n ?n azı m?hdud s?th m?lumatlarını qaytarmaq ucun ilk planetl?rarası yer missiyası 1970-ci ild? Venera 7-nin eni?i idi v? Veneradan Yer? 23 d?qiq? ?rzind? m?lumat gond?rildi. 1975-ci ild? Venera 9 ilk d?f? ba?qa bir planetin s?thind?n ??kill?ri oturdu. 1971-ci ild? Mars 3 missiyası Marsa ilk yum?aq eni? etdi v? m?lumatları t?xmin?n 20 saniy?y? Yer? oturdu. Daha sonra, 1975-ci ild?n 1982-ci il? q?d?r Viking 1 il? Marsın s?thind? altı ild?n cox f?aliyy?t gostr?mi?di. Sovet istehsalı olan Venera 13 iki saat ?rzind? Veneranın s?thind?n m?lumatlar oturmu?du. Venera v? Mars Yerd?n k?narda insanların pilotsuz robot kosmik g?mil?ri il? yer missiyaları yerin? yetirdiyi iki planetdir.

?lk kosmik stansiya [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Salyut 1 19 aprel 1971-ci ild? Sovet ?ttifaqı t?r?find?n a?a?ı Yer orbitin? buraxılmı? ilk kosmik stansiya idi. Beyn?lxalq Kosmos Stansiyası hazırda 2000-ci ild?n davamlı olaraq m?skunla?an yegan? tam i?l?k kosmik stansiyadır.

?lk ulduzlararası kosmosa ucu? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Voyager 1 25 avqust 2012-ci ild? Gun?? sistemini ulduzlararası kosmosa t?rk ed?n ilk insan t?r?find?n yaradılan obyekt oldu. Zond ulduzlararası kosmosa daxil olmaq ucun 121 AB-d? heliopozdan kecdi.

Yerd?n ?n uzaqda [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Apollon 13 ucu?u Ay s?thind?n 254 kilometr (158 mil) yuks?klikd? v? 400.171 km Yerd?n uzaqlıqda Ayın arxa t?r?fin? kecdi., 1970-ci ild? insanların indiy? q?d?r Yerd?n s?yah?t etdiyi ?n uzaq m?saf? olmu?dur.

Voyager 1 , 01 yanvar 2019-cu il tarixin?, 145.11 astronomik vahid (2.1708 × 10 ¹⁰  km; 1.3489 × 10 ¹⁰  mil) m?saf?d?dir. Bu Yerd?n 21,708 milyard kilometr m?saf?d? olaraq insan t?r?find?n yaradılmı? ?n uzaq yerl???n obyektdir.

GN-z11 Yerd?n ?n uzaqda bilin?n obyektdir v? 13,4 milyard i?ıq ili uzaqlıqda oldu?u bildirilir.

Erk?n kosmos t?dqiqatlarında i?tirak etmi? ?sas insanlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Yer atmosferind?n k?nar yerl?r? getm?k arzusu Jul Vern v? H.Q.Uellsin fantastikasına ?saslanmı? v? bu arzunu h?yata kecirm?k ucun raket texnologiyası hazırlanmı?dır. Alman V-2 it?l?m? v? material itkisi probleml?rini aradan qaldıraraq kosmosa cıxan ilk raket idi, ?kinci Dunya Muharib?sinin son gunl?rind? bu texnologiya h?m amerikalılar, h?m Sovetl?r t?r?find?n ?ld? kecirildi. Texnologiyanın g?l?c?k inki?afı ucun ilkin h?r?k?tverici quvv?, nuv? silahının catdırılması ucun uzun m?nzilli da?ıyıcı kimi istifad? edil?c?k qit?l?rarası ballistik raketl?rin hazırlanması istiqam?tind? silah yarı?ı oldu. Lakin 1961-ci ild? Sovet ?ttifaqı kosmosa ilk insanı gond?r?nd?, Birl??mi? ?tatlar sovetl?rl? " Kosmos Yarı?ı "nda r?qab?t? ba?ladı.

Konstantin Tsiolkovski , Robert Qoddard , Hermann Obert v? Reinhold Tiling 20-ci ?srin ilk ill?rind? raket texnikasının ?sasını qoydular.

Verner von Braun Nasist Almaniyasının II Dunya Muharib?si zamanı V-2 raket layih?sinin aparıcı raket muh?ndisi idi. Muharib?nin son gunl?rind? o, alman raket proqramında i?l?y?n i?ci hey?tini Amerika qo?unlarına t?r?f apardı, burada onlar t?slim oldular v? raketl?rin hazırlanması uz?rind? i?l?m?k ucun AB?-a g?tirildil?r (" Ka?ız sanca?ı " ?m?liyyatı). O, Amerika v?t?nda?lı?ını aldı v? ilk Amerika peyki olan Explorer 1 -i hazırlayan v? kosmosa gond?r?n komandaya r?hb?rlik etdi. Von Braun daha sonra Saturn V peyk raketini hazırlayan NASA -nın Mar?al Kosmik Ucu? M?rk?zind? komandaya r?hb?rlik etdi.

?vv?lc? kosmos yarı?ına sovetl?r t?r?find?n Sergey Korolev r?hb?rlik edirdi, onun mirası h?m R7, h?m d? "Soyuz" kosmik raketind?n ibar?tdir v? bu gun? q?d?r d? xidm?td?dir. Korolev ilk peykin, orbitd? ilk insan (v? ilk qadın) v? ilk kosmos g?zintisinin arxasında duran ??xs idi. Olumun? q?d?r onun ??xsiyy?ti ciddi ??kild? qorunan dovl?t sirri idi; Sovet kosmik proqramının yaradılmasında onun r?hb?rlik etdiyini anası bel? bilmirdi.

K?rim K?rimov sovet kosmik proqramının yaradıcılarından biri idi v? Sergey Korolevl? birlikd? ilk insan kosmosa ucu?unun ( Vostok 1 ) ?sas memarlarından biri idi. 1966-cı ild? Korolevin olumund?n sonra K?rimov Sovet kosmik proqramının aparıcı alimi oldu v? 1971?1991-ci ill?rd? "Salyut" v? " Mir" layih?l?ri d? daxil olmaqla ilk kosmik stansiyaların v? 1967-ci ild? onların x?l?fl?ri olan "Kosmos 186" v? "Kosmosun 188"-in ucu?larına gor? cavabdehlik da?ıyırdı.

Dig?r ?sas insanlar:

• Valentin Qlu?ko Sovet ?ttifaqının ba? muh?rrik konstruktoru idi. Qlu?ko erk?n sovet raketl?rind? istifad? edil?n bir cox muh?rrikl?rin dizaynlarını yaratdı, lakin daim Korolevl? ziddiyy?tli munasib?tl?rd? olmu?du.
• Vasili Mi?in Sergey Korolev r?hb?rliyi altında i?l?y?n ba? konstruktor idi v? ?l? keciril?n Alman V-2 dizaynını yoxlayan ilk sovetl?rd?n biri idi. Sergey Korolevin olumund?n sonra Mi?in Sovet ?ttifaqının Aya insan gond?rilm?sind? ilk olk? olmamasında u?ursuzlu?a gor? gunahkar sayılmı?dı.
• Robert Gilrut NASA Kosmik ??ci Qrupunun r?hb?ri v? 25 ekipajlı kosmik ucu?un direktoru idi. Gilrut Con Kennediy? amerikalıların kosmosdakı ustunluyunu Sovetl?rd?n geri almaq c?hdi kimi Aya ucmaq ideyasını ir?li sur?n ??xs idi.
• Kristofer C. Kraft kicik NASA-nın Missiyaya N?zar?t v? ?laq?li texnologiyalar v? prosedurların inki?afına n?zar?t ed?n ilk ucu? direktoru idi.
• Maksim Faqet Merkuri kapsulunun dizayneri idi; o, Gemini v? Apollon kosmik g?mil?rinin layih?l?ndirilm?sind? ?sas rol oynamı? v? Speys ?attl kosmik g?misinin dizaynına tohf? vermi?dir.

T?dqiqatın h?d?fl?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

20-ci ?srin ortalarından ba?layaraq zondlar, sonra is? insan missiyası Yer orbitin?, sonra is? Aya gond?rildi. H?mcinin, zondlar m?lum Gun?? sistemi boyunca v? Gun?? orbitin? gond?rildi. Ekipajsız kosmik g?mil?r 21-ci ?sr? q?d?r Saturn, Yupiter, Mars, Venera v? Merkuri ?trafında orbit? gond?rilib v? ?n uzaq aktiv kosmik g?mil?r olan Voyager 1 v? 2 Yer-Gun?? m?saf?sinin 100 d?f? cox olan m?saf?d? kecmi?dir.

Gun?? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Gun?? Yerin enerji istehsalı v? oturm? sisteml?rin? t?sir ed? bil?n, peykl?r? v? kosmik zondlara mudaxil? ed? v? h?tta z?d?l?y? bil?n kosmik havanın cox hiss?sini yaradır. Apollon Teleskopu il? ba?layaraq Gun??i mu?ahid? etm?y? h?sr olunmu? coxsaylı kosmik zondlar buraxılmı? v? dig?rl?ri gun??in mu?ahid?sini ikinci d?r?c?li m?qs?d kimi q?bul etmi?l?r. 2018-ci ild? buraxılan Parker Solar Probe zondu Gun??? Merkuri orbitinin 1/8 hiss?sin? olan m?saf?d? yaxınla?acaq.

Merkuri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Merkuri Yer planetl?ri arasında ?n az t?dqiq edil?ni olaraq qalır. 2013-cu ilin may ayından etibar?n Mariner 10 v? MESSENGER missiyaları Merkuriy? yaxından mu?ahid?l?r aparan yegan? missiya olub. MESSENGER 1975-ci ild? Mariner 10 t?r?find?n edil?n mu?ahid?l?ri daha da ara?dırmaq ucun 2011-ci ilin mart ayında Merkuri ?trafında orbit? cıxdı (Munsell, 2006b).

2025-ci ild? catması planla?dırılan Merkuriy? ucuncu missiyası olan BepiColombo-ya iki zond daxildir. BepiColombo Yaponiya v? Avropa Kosmik Agentliyinin birg? missiyasıdır. MESSENGER v? BepiColombo, elm adamlarına Mariner 10-un ucu? aparatları t?r?find?n k??f edil?n bir cox sirl?ri ba?a du?m?y? kom?k etm?k ucun tamamlayıcı m?lumatlar toplamaq m?qs?di da?ıyır.

Gun?? sistemind?ki dig?r planetl?r? ucu?lar kosmik g?minin xalis sur?t d?yi?ikliyi v? ya delta-v il? t?svir olunan enerji il? t?min edilir. Merkuriy? catmaq ucun nisb?t?n yuks?k delta-v v? onun Gun??? yaxınlı?ı s?b?bind?n onu ara?dırmaq c?tindir v? onun ?trafındakı orbitl?r kifay?t q?d?r qeyri-sabitdir.

Venera [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Venera planetl?rarası ucu? v? enm? missiyalarının ilk h?d?fi idi v? Gun?? Sistemind?ki ?n ?lveri?siz s?th muhitl?rind?n birin? baxmayaraq, ona Gun?? sistemind?ki h?r hansı dig?r planetd?n daha cox eni? aparatı gond?rilmi?dir (dem?k olar ki, hamısı Sovet ?ttifaqından). ?lk ucu? 1961-ci ild? Venera 1 aparatı, 1962-ci ild? is? Mariner 2 oldu. 1967-ci ild? Venera 4 Veneranın atmosferin? daxil olan v? birba?a t?dqiq ed?n ilk zond oldu. 1970-ci ild? Venera 7 Veneranın s?thin? catan ilk u?urlu eni? aparatı oldu v? 1985-ci il? q?d?r onun ardınca ??kill?r v? dig?r birba?a s?th m?lumatları t?qdim ed?n Sovetl?rin Venera aparatı s?kkiz u?urlu eni? etdi. 1975-ci ild?n ba?layaraq Sovet Venera 9 orbital zondu il? Veneraya on u?urlu orbital missiya gond?rildi, o cuml?d?n qaranlıq atmosferi c?km?k ucun radardan istifad? ed?r?k Veneranın s?thinin x?rit?sini hazırlamaq mumkun olmu?dur.

Yer [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Kosmosun t?dqiqi Yeri bir s?ma obyekti kimi ba?a du?m?k ucun bir vasit? kimi istifad? edilmi?dir. Orbital missiyalar vasit?si il? Yer ucun ozunun istinad noqt?sind?n ?ld? edilm?si c?tin v? ya qeyri-mumkun ola bil?n m?lumatları t?min etm?k mumkundur.

M?s?l?n, Van Allen radiasiya k?m?rl?rinin movcudlu?u AB?-nin ilk suni peyki Explorer 1 t?r?find?n k??f edil?n? q?d?r m?lum deyildi. Bu k?m?rl?r hazırda 1000 km-d?n yuxarı ya?ayı? ucun yararlı kosmik stansiyaların tikintisini t?min ed?n Yerin maqnit sah?l?ri t?r?find?n tutulan radiasiya ehtiva edir. Bu erk?n gozl?nilm?z k??fd?n sonra coxlu sayda Yer mu?ahid? peykl?ri Yeri kosmosdan ara?dırmaq ucun xususi olaraq yerl??dirildi. Bu peykl?r Yerd?ki muxt?lif hadis?l?rin ba?a du?ulm?sin? ?h?miyy?tli d?r?c?d? tohf? verdi. M?s?l?n, ozon t?b?q?sind?ki d?lik Yer atmosferini t?dqiq ed?n suni peyk t?r?find?n tapıldı v? peykl?r ba?qa cur mu?yy?nl??dirm?k c?tin v? ya qeyri-mumkun olan arxeoloji ?razil?rin v? ya geoloji birl??m?l?rin a?kar edilm?sin? imkan verdi.

Ay [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Ay kosmosun t?dqiqi obyekti olan ilk goy cismidir. O, kosmik g?mil?r t?r?find?n s?thin? eni? edil?n ilk uzaq goy cismi v? insanların indiy? q?d?r ziyar?t etdiyi yegan? uzaq goy cismi olmaq kimi f?rqlilikl?r? malikdir.

1959-cu ild? Sovetl?r Ayın ?vv?ll?r hec vaxt insanlara gorunm?y?n arxa t?r?finin ilk ??kill?rini ?ld? etdil?r. AB?-nin Ayın t?dqiqi 1962-ci ild? Ranger 4 modulu il? ba?ladı. 1966-cı ild?n ba?layaraq Sovetl?r Ayın s?thind?n birba?a m?lumat ?ld? ed? bil?n bir sıra eni? aparatlarını u?urla Aya endirdil?r; c?mi dord ay sonra Surveyor 1 enm? aparatı vasit?si il? AB? Ayın t?dqiqind? ilk u?urlu addım atdı. Sovet ekipajsız missiyaları 1970-ci ill?rin ?vv?ll?rind? ilk ekipajsız roverl?ri ?hat? ed?n Lunoxod proqramında kulminasiya noqt?sin? catdı v? h?mcinin t?dqiqat ucun Yer? Ay torpaq numun?l?rini u?urla g?tirdi. Yerd?nk?nar torpaq numun?l?rinin avtomatla?dırılmı? ??kild? Yer? g?tir?n ilk (v? bu gun? q?d?r yegan?) hadis?dir. Ayın ekipajsız t?dqiqi muxt?lif dovl?tl?rin vaxta?ırı Ayı t?dqiq etm?si v? 2008-ci ild? Hindistanın Aya zondunun gondl?rilm?si il? davam edir.

1968-ci ild? AB? Apollon 8 missiyası il? Ayın orbitini u?urla dovr etmi?, bununla da, ilk d?f? h?r hansı bir yerd?n k?nar obyekt insanlar t?r?find?n orbit? cıxarılmı?dır 1969-cu ild? Apollon 11 missiyası insanların ilk d?f? ba?qa bir planet? ayaq basdı?ını qeyd etdi. Ayın ekipajla t?dqiqi uzun mudd?t davam etm?di. 1972-ci ild? Apollo 17 missiyası altıncı eni? v? ?n son insan s?f?rini etdi. Artemis 2 missiyasının 2022-ci Ayın orbitind? cıxması gozl?nilir.

Mars [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Marsın t?dqiqi Sovet ?ttifaqı (sonradan Rusiya), AB?, Avropa, Yaponiya v? Hindistanın kosmik t?dqiqat proqramlarının muhum hiss?si olmu?dur. 1960-cı ill?rd?n etibar?n onlarla avtomatla?dırılmı? kosmik aparatlar, o cuml?d?n orbit? buraxılan ucu? v? eni? aparatları v? roverl?r Marsa do?ru buraxılmı?dır. Bu missiyalar hazırkı ??rait haqqında m?lumat toplamaq v? Marsın tarixi il? ba?lı suallara cavab verm?k m?qs?di da?ıyırdı. Elmi ictimaiyy?t t?r?find?n qaldırılan sualların n?inki qırmızı planetin daha yax?ı qiym?tl?ndirilm?si, h?m d? Yerin kecmi?i v? mumkun g?l?c?yi haqqında ?lav? fikirl?r verm?si gozl?nilir.

Mars, insanların Yerd?n k?narda ya?aya bil?c?yi ?sas planet olmasına namiz?ddir v? Marsa catmaq ucun insanlar t?l?b olunan texnologiyalara malikdirl?r.

Marsın t?dqiqi xeyli maliyy? bahasına ba?a g?lib, Marsa gond?ril?n butun kosmik g?mil?rin t?xmin?n ucd? ikisi missiyalarını tamamlamadan, b?zil?ri is? h?l? ba?lamazdan ?vv?l u?ursuzluqla n?tic?l?nib. Bel? yuks?k u?ursuzluq d?r?c?sini planetl?rarası s?yah?td? i?tirak ed?n mur?kk?blik v? coxlu sayda d?yi?k?nlikl?rl? ?laq?l?ndirm?k olar. Bu fenomen qeyri-r?smi olaraq "Mars l?n?ti" kimi d? tanınır. Marsın k??fiyyatındakı umumi yuks?k u?ursuzluq nisb?tl?rind?n f?rqli olaraq, Hindistan ilk c?hdind? u?ur qazanan ilk olk? oldu. Hindistanın Mars Orbiter Missiyası (MOM) t?qrib?n73 million AB? dolları olan umumi d?y?ri il? indiy? q?d?r h?yata keciril?n ?n ucuz planetl?rarası missiyalardan biridir. ?r?b olk?l?ri arasında Marsa ilk missiya Birl??mi? ?r?b ?mirlikl?ri t?r?find?n h?yata kecirilib. Emirates Mars Mission adlanan aparatın 2020-ci ild? buraxılması planla?dırılır. Ekipajsız k??fiyyat zondu "Umid zondu" adlandırılıb v? onun atmosferini ?traflı oyr?nm?k ucun Marsa gond?ril?c?k.

Fobos [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

9 noyabr 2011-ci ild? kosmosa gond?ril?n Rusiyanın Fobos-Qrunt kosmik missiyası u?ursuzluqla uzl??di v? a?a?ı Yer orbitind? qaldı. Burada m?qs?d, Fobos v? Marsın yer ?trafı orbitinin t?dqiqin? ba?lamaq v? Marsın peykl?rinin v? ya ?n azı Fobosun Marsa s?yah?t ed?n kosmik g?mil?r ucun "trans-da?ıma noqt?si" ola bil?c?yini oyr?nm?k idi.

Yupiter [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Yupiterin t?dqiqi 1973-cu ild?n bu yana planeti ziyar?t ed?n bir sıra avtomatla?dırılmı? NASA kosmik aparatlarında ibar?t olub. Pioner v? Voyager proqramlarında oldu?u kimi, missiyaların boyuk ?ks?riyy?ti zond eni?i v? ya orbit? girm?d?n t?f?rruatlı mu?ahid?l?rin aparıldı?ı "ucu?lar" olmu?dur. Galileo v? Juno kosmik g?mil?ri planetin orbitin? cıxan yegan? kosmik g?midir. Yupiterin yalnız nisb?t?n kicik qayalı nuv?y? malik oldu?una v? h?qiqi mohk?m s?th? malik olmadı?ına inanıldı?ından, eni? missiyası istisna edilir. Yupiterin 80 m?lum peyki var v? onlar haqqında nisb?t?n az m?lumat var.

Saturn [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Saturn yalnız NASA t?r?find?n buraxılmı? ekipajsız kosmik g?mil?r, o cuml?d?n dig?r kosmik agentlikl?rl? birlikd? planla?dırılan v? icra edil?n bir missiya ( Cassini-Huygens ) vasit?sil? t?dqiq edilmi?dir. Bu missiyalar 1979-cu ild? Pioneer 11 , 1980-ci ild? Voyager 1 , 1982-ci ild? Voyager 2 v? Cassini kosmik aparatının 2004-cu ild?n 2017-ci il? q?d?r davam ed?n orbital missiyasından ibar?tdir.

Saturnun ?n azı 62 m?lum peyki var, baxmayaraq ki, d?qiq sayı mubahis?lidir, cunki Saturnun halqaları muxt?lif olculu must?qil orbitd? fırlanan coxlu sayda obyektl?rd?n ibar?tdir. Ayların ?n boyuyu Gun?? Sistemind? atmosferi Yerd?n daha sıx v? qalın olan yegan? peyk olmaq xususiyy?tin? sahib olan Titandır . Titan, Xarici Gun?? Sistemind? Cassini kosmik g?misi t?r?find?n yerl??dirilmi? Huygens zondu il? t?dqiq edilmi? yegan? obyekt olaraq qalır.

Uran [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Uranın t?dqiqi tamamil? Voyager 2 kosmik g?misi vasit?sil? h?yata kecirilib v? hazırda ba?qa s?f?rl?r planla?dırılmayıb. Onun qutb bolg?l?rinin uzun mudd?t gun?? i?ı?ına v? ya qaranlı?a m?ruz qaldı?ını n?z?r? alaraq, elm adamları Uranda n? gozl?y?c?kl?rin? ?min deyildil?r. Urana ?n yaxın yaxınla?ma 24 yanvar 1986-cı ild? ba? verdi. Voyager 2 planetin unikal atmosferini v? maqnitosferini t?dqiq edib. Voyager 2 , h?mcinin ?vv?ll?r m?lum olan be? peyk d? daxil olmaqla, onun halqa sistemini v? Uranın peykl?rini ara?dırdı v? daha ?vv?ll?r m?lum olmayan on peyk k??f etdi.

Uranın ??kill?rinin coxu eyni gorunu?? malik oldu?u a?kar edildi, Yupiter v? Saturnda oldu?u kimi dramatik fırtınalar v? ya atmosfer dal?aları il? ba?lı hec bir d?lil yoxdur. Planetin ??kill?rind? h?tta bir nec? bulud mu?yy?n etm?k ucun boyuk s?y t?l?b olunurdu.

Neptun [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Neptunun oyr?nilm?si 25 avqust 1989-cu ild? Voyager 2 -nin ucu?u il? ba?lanmı? v? 2014-cu ild?n sistem? yegan? s?f?r edilmi?dir. Neptun Orbiterinin mumkunluyu muzakir? edimi?, lakin bununla bel?, ba?qa hec bir missiya gond?rilm?si haqqında h?r hansı q?rar verilm?yib.

Mu?ahid? zamanı zond Neptunda a?kar zolaqların, gorun?n buludların, auroraların v? h?tta goz? carpan olcusun? gor? yalnız Yupiterin Boyuk Qırmızı L?k?si il? r?qab?t aparan antisiklon sistemin? malik oldu?unu mu?yy?n etdi. Neptunun Gun?? sistemind?ki h?r hansı bir planetin ?n sur?tli 2100 km/saata q?d?r yuks?k sur?t? malik kul?kl?rin oldu?u a?kar olundu. Voyager 2 h?mcinin Neptunun halqa v? ay sistemini d? ara?dıraraq Neptun ?trafında 900 tam halqa v? ?lav? qism?n halqa "qovsl?ri" a?kar etdi. Neptunun ?vv?ll?r m?lum olan uc peykini t?dqiq etm?kl? yana?ı, Voyager 2 d? ?vv?ll?r nam?lum olan be? peyk k??f etdi.

Pluton [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Cırtdan planet Pluton, Yerd?n boyuk m?saf?si (a?labatan s?yah?t mudd?tl?ri ucun yuks?k sur?t t?l?b edir) v? kicik kutl?si (orbit? cıxma?ı cox c?tinl??dirir) s?b?bind?n kosmik g?mil?r ucun ?h?miyy?tli probleml?r yaradır. Voyager 1 Plutonu ziyar?t ed? bil?rdi, lakin aliml?r bunun ?v?zin? Saturnun peyki Titana ucu?u secdil?r. Voyager 2 -nin hec vaxt Plutona catmaq ucun inandırıcı trayektoriyası olmayıb.

G?rgin siyasi muzakir?l?rd?n sonra, 2003-cu ild? AB? hokum?ti t?r?find?n Yeni Ufuql?r adlı kosmik aparatın Plutona missiyasına maliyy? ayrıldı. Yeni Ufuql?r 19 yanvar 2006-cı ild? u?urla istifad?y? verildi. 2007-ci ilin ?vv?lind? g?mi Yupiterin cazib? quvv?sind?n istifad? etdi. Onun Plutona ?n yaxın yaxınla?ması 14 iyul 2015-ci ild? olmu?dur; Plutonun elmi mu?ahid?l?ri ?n yaxın yaxınla?madan be? ay ?vv?l ba?ladı v? catdıqdan sonra 16 gun davam etdi.

Gun?? sistemind?ki dig?r obyektl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Yeni Ufuql?r missiyası 2019-cu ild? kicik planetsimal Arrokotun ucu?unu h?yata kecirdi.

Kometl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Bir cox kometl?rin Yerd?n b?z?n cox?srlik mu?ahid?l?rl? oyr?nilm?sin? baxmayaraq, yalnız bir nec? komet yaxından ziyar?t edilmi?dir. 1985-ci ild? ?nternational Cometary Explorer kometi oyr?n?n Halley Armadaya qo?ulmazdan ?vv?l ilk komet ?trafı ucu?unu (21P/Giacobini-Zinner) h?yata kecirdi. Deep Impact zondu onun strukturu v? t?rkibi haqqında daha cox oyr?nm?k ucun 9P/Tempel-? cırpıldı v? Stardust missiyası ba?qa bir kometin quyru?unun numun?l?rini geri g?tirdi. Philae eni? aparatı 2014-cu ild? daha geni? Rosetta missiyasının bir hiss?si olaraq Curyumov-Gerasimenko kometin? u?urla eni? etdi.

Kosmosun d?rin qatlarının t?dqiqi [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Kosmosun d?rin t?dqiqi kosmosun uzaq bolg?l?rinin t?dqiqi il? m???ul olan astronomiya , astronavtika v? kosmik texnologiya sah?sidir. Kosmosun fiziki t?dqiqi h?m insan kosmos ucu?ları (d?rin kosmosda astronavtika), h?m d? avtomatla?dırılmı? kosmik aparatlar t?r?find?n h?yata kecirilir.

G?l?c?kd? kosmosun d?rinlikl?rini oyr?nm?k ucun istifad? olunacaq muh?rrik texnologiyaları ucun ?n yax?ı namiz?dl?rd?n b?zil?ri anti-madd? , nuv? enerjisi v? ?ualı muh?rrikl?rdir. Sonuncu, ?ualanmı? muh?rrik, hazırda movcud olan d?rin kosmosun t?dqiqi ucun ?n yax?ı namiz?d kimi gorunur, cunki o, m?lum fizikadan v? ba?qa m?qs?dl?r ucun inki?af etdiril?n m?lum texnologiyadan istifad? edir.

Kosmik t?dqiqatların g?l?c?yi [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Breyksru Star?ot [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Breyksru Star?ot, 4,37 i?ıq ili uzaqlıqdakı Alfa Centavr ulduz sistemin? s?yah?t ed? bil?c?k Star?hip adlı kosmik aparatın ucu?unu inki?af etdirm?k ucun Breyksru ?ni?ativ elmi proqramı t?r?find?n aparılan t?dqiqat v? muh?ndislik layih?sidir. 2016-cı ild? Yuri Milner, Stiven Hokinq v? Mark Zukerberq t?r?find?n t?sis edilib.

Asteroidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

" Nature " elmi jurnalında d?rc olunan m?qal?d? asteroidl?rd?n kosmos k??fiyyatı ucun qapı kimi istifad? edilm?si t?klif edilir, son t?yinat is? Marsdır. Bel? bir yana?manın h?yata kecirilm?si ucun uc t?l?b yerin? yetirilm?lidir: birincisi, "astronavtların ziyar?ti ucun uy?un olan minl?rl? yaxınlıqdakı obyektl?rin tapılması ucun h?rt?r?fli asteroid ara?dırması"; ikincisi, "ucu? mudd?ti v? m?saf? imkanlarının Marsa getdikc? artan diapazonlara q?d?r uzadılması"; v? n?hay?t, "astronavtların olcusund?n, formasından v? ya fırlanmasından asılı olmayaraq bir asteroidi k??f etm?l?rini t?min etm?k ucun daha yax?ı robotlu n?qliyyat vasit?l?ri v? al?tl?r hazırlamaq." Bundan ?lav?, asteroidl?rd?n istifad? astronavtları qalaktik kosmik ?ualardan qoruyacaq v? missiya ekipajları radiasiyaya m?ruz qalma riski olmadan onların uz?rin? en? bil?c?kl?r.

Ceyms Veb Kosmik Teleskopu [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Ceyms Veb Kosmik Teleskopu (CVKT) v? ya "Veb") Habbl Kosmik Teleskopunun varisi olması planla?dırılan kosmik teleskopdur . CVKT Habbl uz?rind? ?h?miyy?tli d?r?c?d? t?kmill??dirilmi? rezolyusiya qabiliyy?tini v? h?ssaslı?ı t?min ed?c?k v? astronomiya v? kosmologiya sah?l?rind? geni? spektrli ara?dırmalara, o cuml?d?n kainatdakı ?n uzaq hadis?l?rin v? obyektl?rin, m?s?l?n, ilkin qalaktikaların formala?ması kimi mu?ahid?l?r aparma?a imkan ver?c?k. Dig?r m?qs?dl?r? ulduzların v? planetl?rin ?m?l? g?lm?sinin anla?ılması, ekzoplanetl?rin v? yenilikl?rin birba?a t?sviri daxildir.

CVKT-nin ?sas guzgusu olan Optik Teleskop Elementi qızılla ortulmu? berilyumdan hazırlanmı? 18 altıbucaqlı guzgu seqmentind?n ibar?tdir v? onlar birl???r?k 6.5 metr (21 ft; 260 duym) diametrli guzgu t??kil edir ki, bu da Habbl-dan 2.4 metr (7.9 ft; 94 duym) boyukdur. Yaxın ultrab?nov??yi , gorun?n v? yaxın infraqırmızı (0,1?1 μm) spektrl?rind? mu?ahid? ed?n Hubble-dan f?rqli olaraq, CVKT uzun dal?a uzunlu?unda gorun?n i?ıqdan orta infraqırmızıya (0,6?27 μm) kimi daha a?a?ı tezlik diapazonunda mu?ahid? ed?c?k ki, bu, ona Hubble-ın mu?ahid? ed? bilm?y?c?yi cox kohn? v? cox uzaq olan yuks?k qırmızı yerd?yi?m? obyektl?rini mu?ahid? etm?y? imkan ver?c?k.

Artemis proqramı [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Artemida proqramı NASA , AB?-nin kosmosa ucu? ?irk?tl?ri v? Avropa Kosmik Agentliyi kimi beyn?lxalq t?r?fda?lar t?r?find?n Aya, ilk qadının eni? etm?k m?qs?di il? h?yata keciril?n davamlı ekipajlı kosmik ucu? proqramıdır. Aya eni?in 2024-cu il? q?d?r Ayın c?nub qutbu bolg?sind? h?yata kecirilm?si n?z?rd? tutulub. Artemis, Ayda davamlı bir movcudluq yaratmaq, oz?l ?irk?tl?rin Ay iqtisadiyyatı qurmaq ucun t?m?lini qoymaq v? n?tic?d? insanları Marsa gond?rm?k kimi uzunmudd?tli h?d?f? do?ru novb?ti addım olacaq.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1. https://www.airforcemag.com/article/0904rocket/ article by Walter J. Boyne in Air Force Magazine, September 1, 2004
2. https://www.opelpost.com/05/2018/opel-sounds-in-the-era-of-rockets/ Opel Post article on 90th anniversary of Opel RAK2 public rocket demonstration at AVUS Berlin
3. https://www.airspacemag.com/daily-planet/century-elon-musk-there-was-fritz-von-opel-180977634/ article by Frank H. Winter in Air&Space, April 30, 2021
4. NASA administrator on new Moon plan: 'We're doing this in a way that's never been done before'. Loren Grush, The Verge . 17 may 2019.
5. Senate appropriators advance bill funding NASA despite uncertainties about Artemis costs ^{[ permanent dead link ]} . Jeff Foust, Space News . 27 September 2019.

Xarici kecidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

• Kosmik Sivilizasiyanın qurulması
• Skyhooks v? Kosmik Liftl?r
• Qarı?ıq Ba?latma Sisteml?ri
• Kosmik t?dqiqatların, astrobiologiyanın, ekzoplanetl?rin v? x?b?rl?rin xronologiyası Arxivl??dirilib 2020-09-29 at the Wayback Machine
• Kosmosla ba?lı x?b?rl?r
• Kosmik T?dqiqatlar ??b?k?si
• NASA-nın insan kosmos s?yah?tin? dair vebsaytı
• NASA-nın kosmos k??fiyyatı texnologiyası vebsaytı
• "Amerikanın Kosmik Proqramı: Yeni S?rh?din T?dqiqi", Milli Park Xidm?tinin Tarixi Yerl?rl? T?dris (TwHP) d?rs planı
• Sovet-Rusiya Kosmos Ucu?unun Tarixi Fotoarxivi
• 21 ?n boyuk kosmik foto??kil Arxivl??dirilib 2010-12-27 at the Wayback Machine ? Life Magazine t?r?find?n slayd ?ousu
• Kosmosa ucu?, astronomiya v? ?laq?li fizikanı ?hat? ed?n " Ulduz goz?tcil?rind?n Ulduz g?mil?rin? " geni? t?hsil veb saytı v? kursu
• Biz K??fiyyatcıyıq , NASA Tanıtım Videosu ( Press Reliz )