Konstitusiya v? ya Anayasa ^[1] ? dovl?tin ali qanunudur. Ali huquqi quvv?y? malikdir. Dovl?tin siyasi, huquqi v? iqtisadi sisteml?rin ?saslarını t?sbit edir. V?t?nda?larının huquq v? azadlıqlarını elan edir v? z?man?t verir.

"Konstitusiya" sozund?n ilk d?f? Q?dim Romada imperator hakimiyy?tinin ayrı-ayrı aktlarının vahid halda birl??mi? adını ifad? etm?k m?qs?dil? istifad? olunmu?dur. Bu soz h?min dovrd? dovl?tin t?m?l qurulu?unu deyil, imperatorun xususi f?aliyy?tini, ?mrl?rini ifad? etm?k m?nasında i?l?dilmi?dir.

"Konstitusiya" sozu "yaranmaq", "t??kil etm?k", "meydana g?tirm?k", "qurmaq", "t?sis etm?k", "b?rq?rar etm?k" m?nalarını ifad? ed?n fransız dilind?ki "constituer" felind?n tor?y?n bir isimdir. Bu m?ntiqd?n cıxı? ets?k, "constitution" sozu Az?rbaycan dilind? d? "yaranma", "t??kil etm?", "meydana g?tirm?", "qurma", "t?sis etm?", "b?rq?rar etm?" kimi ba?a du?ulm?lidir. Fransız dilind?ki "constituer" feli latınca "qoymaq", "yerl??dirm?k", "meydana g?tirm?k", "t?sis etm?k" m?nalarını verir.

"Constituer" feli latınca "com" onsozu v? "statuere" felind?n yaranmı?dır. "Com" ("Cum") latınca "ortaqlıq", "birlikd?" anlamını da?ıyan bir sozonudur. "Statuere" feli is? Hind-Avropa dill?ri ail?sind? "sta" sozunun kokund?n g?lir v? m?nası "qoymaq", "yerl??dirm?k", "t??kil etm?k", "sabitl??dirm?k", "dayandırmaq" m?nalarını verir.

Muasir dovrd? huquqi termin kimi i?l?dil?n "konstitusiya" sozu dovl?tin ?n yuks?k v? birba?a huquqi quvv?y? malik olan ali qanunvericilik aktı m?nasında i?l?dilir v? bu akt ??xsiyy?t, c?miyy?t v? dovl?tl? ba?lı ?n muhum munasib?tl?ri t?nziml?m?kl? yana?ı, dovl?tin konstitusion qurulu?unu, xalq hakimiyy?ti v? dovl?tin ?saslarını t?sbit edir, el?c? d? olk?nin iqtisadi, siyasi, sosial, huquqi, ideoloji v? ?xlaqi xususiyy?tl?rini ?ks etdirir. Bundan ba?qa, dunya dovl?tl?rinin konstitusiyaları dovl?t orqanlarının t??kili v? f?aliyy?tinin prinsipl?rini, dovl?t hakimiyy?tinin v? dovl?t idar?ciliyinin ba?lıca mudd?alarını, m?hk?m? hakimiyy?tinin sistemini, v?t?nda?ların, ictimai t??kilat, birlik, muxt?lif qurumların huquq v? azadlıqlarını mu?yy?n edir.

Konstitusiya dovl?tin bir fenomen kimi mahiyy?tini acıqlayan, qanunvericilik, icra v? m?hk?m? orqanlarının funksiyalarını ?ks etdir?n, c?miyy?t, ??xsiyy?t v? dovl?t arasındakı qar?ılıqlı munasib?tl?ri mu?yy?n ed?n ?n yuks?k huquqi quvv?y? malik olan huquqi s?n?ddir.

Konstitusiya hakimiyy?tin ?ld? edilm?sinin sivil v? umumq?bul olunmu? yolunu mu?yy?nl??dirir, hakimiyy?tin sosial subyektl?r arasında paylanmasının ?saslarını v? m?qs?dl?rini, usullarını mu?yy?n edir. Konstitusiya c?miyy?tin butun uzvl?rinin huquqi statusunun ?sasını mu?yy?n edir v? bununla da dovl?tl? f?rd arasındakı ?laq?l?rin umumi konturlarını cızır. Konstitusiya butun olk?d? norma yaradıcılı?ının ?saslarını, qanunvericilik sistemini formala?dırır v? butun qanunvericilik sisteminin ba?ında durur.

Dunyada ilk konstitusiya 1787-ci ild? AB?-d? q?bul olunmu?dur. Sonralar q?bul edilmi? konstitusiyaların dunya dovl?tl?ri uzr? xronoloji ardıcıllı?ı a?a?ıdakı kimidir: Fransa (1791), ?svec (1809), ?spaniya (1812), Norvec (1814), Belcika (1831), ?svecr? (1848), ?taliya (1848), Prussiya (1848?1850), Danimarka (1849), Luksenburq (1849), Yunanıstan (1864), Rumıniya (1866), Osmanlı ?mperiyası (1876), Hollandiya (1887), Yaponiya (1889) v? s.

Dunya dovl?tl?rind? quvv?d? olan konstitusiyalar, bir qayda olaraq, a?a?ıdakı hiss?l?rd?n ibar?t olur:

1. Ba?lan?ıc ? preambula;

2. Umumi mudd?alar ? ?sas prinsipl?r;

3. Dovl?tin ?sas orqanları; A. qanunverici, B. icraedici, C. m?hk?m?.

4. Dig?r madd?l?r;

5. Konstitusiyanın d?yi?dirilm?si v? ona ?lav?l?r edilm?si;

6. Kecid mudd?alar.

Konstitusiyanın xususiyy?tl?ri a?a?ıdakılardan ibar?tdir:

1) Konstitusiya xalq t?r?find?n q?bul edilir. Az?rbaycan Konstitusiyası referendum yolu il? Az?rbaycan xalqı t?r?find?n q?bul olunmu?dur.

2) Konstitusiya t?sisedici xarakter? malik olub konstitusion nizamasalma predmetinin h?rt?r?fliliyi il? f?rql?nir. O, ??xsiyy?t, c?miyy?t v? dovl?t arasındakı ?sas ?laq?l?rin oz?yini t??kil edir. Konstitusiya cox geni? v? mur?kk?b olan sosiassiyasi sistemin ?saslarını mu?yy?nl??dirir. Onun bir norması b?z?n bir nec? sah? ucun cıxı? noqt?si rolunu oynayır. M?s?l?n, mulkiyy?t huququ mulki huquq sah?sinin, ?m?k huququ ?m?k huquq sah?sinin cıxı? noqt?sini t??kil edir.

3) Konstitusiya butun huquq sisteminin ba?lan?ıcı kimi huququn ?sas m?nb?yidir. Cari qanunvericilik Konstitusiyaya ?saslanır v? cari qanunvericilikd? Konstitusiya mudd?aları ?sas goturulur.

4) Konstitusiya yuks?k huquqi quvv?y? malik olan ?sas Qanundur. Konstitusiyanın aliliyi onda t?zahur edir ki, butun qanunlar v? dovl?t orqanlarının dig?r aktları onun ?sasında v? ona uy?un olaraq q?bul edilir. Konstitusiyanın mudd?alarının pozulmazlı?ının t?min olunması ucun ciddi qaydaları ozund? ehtiva ed?n xususi rejim vardır. Konstitusiyanın aliliyinin t?min olunması ucun xususi olaraq yaradılan konstitusion orqan ? Konstitusiya M?hk?m?si butun qanunvericilik sisteminin, konstitusiya huquq munasib?tl?rinin subyektl?rinin f?aliyy?tinin konstitusiyaya uy?unlu?una n?zar?t edir.

Konstitusiyanın huquqi xass?l?ri a?a?ıdakılardır:

1. Legitimlik xass?si. Legitimlik dedikd?, konstitusiyanın xalq t?r?find?n umumxalq s?sverm?si yolu il? q?bul edilm?si ba?a du?ulur.

2. Reallıq xass?si. Reallıq xass?sin? a?a?ıdakılar daxildir:

? Konstitusiyanın mudd?aları nizama saldı?ı ictimai munasib?tl?rin xarakterin? uy?un g?lm?lidir;

? Konstitusiyanın mudd?aları konkret tarixi, siyasi, etnoqrafik, iqtisadi ??raiti n?z?r? almalıdır;

? Konstitusiyanın mudd?aları sosial n?tic?l?ri qabaqcadan gorm?lidir;

? Konstitusiyanın mudd?aları real t?minat verm?lidir.

3. Sabitlik xass?si. Sabitlik xass?si dedikd?, konstitusiyanın uzun mudd?t ucun quvv?d? qalması hesablanan normativ akt olması ba?a du?ulur.

Konstitusiyanın funksiyaları a?a?ıdakılardır:

1. Huquqi funksiya ? Konstitusiya huquq normaları sistemidir v? o, t?nziml?m? v? qoruma funksiyalarını h?yata kecirir;

2. Sosial funksiya ? Konstitusiya olk?d?ki sosial t?b?q?l?rin ortaq m?nafe v? maraqlarını a?kar edir. O, ail?, t?hsil, din kimi sosial t?sisatlara, atalıq, analıq kimi sosial d?y?rl?r? t?sir gost?rir. O, sosial sistemin sabitliyini t?min edir, onun inki?afının umumi ?saslarını mu?yy?nl??dirir;

3. Siyasi funksiya ? Konstitusiya f?rdl?rin siyasi sistemd? davranı? qaydalarını mu?yy?n edir, siyasi quvv?l?rin hakimiyy?ti ?ld? etm?sinin sivil forma v? usullarını mu?yy?n edir, h?mcinin o, siyasi partiyaların t??kili v? f?aliyy?tinin huquqi ?sasını formala?dırır. M?hz konstitusion normalar butun siyasi quvv?l?r ucun umumi imperativl?r mu?yy?n edir v? siyasi sistemd? bu imperativl?r? riay?t olunmasına n?zar?t edir;

4. T?rbiy?vi funksiya ? Bu funksiya insanlarda konstitusiyaya, qanunlara, insan v? v?t?nda?ın huquq v? azadlıqlarına v? dovl?t? horm?t ruhunu a?ılayır. O, eyni zamanda insanlarda mu?yy?n dunyagoru?unun formala?masına t?sir gost?rir.

5. T?sisedici funksiya ? c?miyy?tin muhum sosial-iqtisadi v? siyasi institutlarının, ictimai munasib?tl?r sisteminin sabitliyinin tanınması v? huquqi c?h?td?n t?sbit edilm?sind?, c?miyy?tin v? dovl?tin t??kilinin r?hb?r ba?lan?ıclarının saxlanılması v? mohk?ml?ndirilm?sind? ifad? olunur. M?hz bu funksiyanı ?sas?n dovl?tin ?saslarını t?sbit ed?n normalar yerin? yetirirl?r.

6. S?lahiyy?tverici funksiya ? Onun t?yinatı mu?yy?n kateqoriya huquq subyektl?rinin huquqi statusunun ?saslarını mu?yy?n etm?kd?n v? onlar arasında ?laq?l?rin t?min edilm?sind?n ibar?tdir. Bel? funksional yuku i?tirakcıların huquqlarını v? onlara dair pozitiv t?l?bl?ri n?z?rd? tutan konstitusion gost?ri?l?r da?ıyır.

7. Muhafiz?edici funksiya ? konstitusiyanı onun normalarının dovl?tin ?saslarının, c?miyy?t v? dovl?t institutlarının mudafi?sin? yon?lm?si baxımından xarakteriz? edir. Bu funksiya ozund? qanunculuq prinsipinin t?sbit edilm?sind? ifad? olunur. Bu funksiya konstitusion munasib?tl?r sisteminin muhafiz?si v? mudafi?si usullarının, bir saıra hallarda is? konkret sanksiyaların mu?yy?n edilm?sind? t?zahur edir.

8. Sistemyaradıcı funksiyası ? Bu funksiya konstitusiya huququnun dig?r huquq sah?l?rin? t?siri il? ba?lıdır. Bu funksiyanın zahiri aspekti onda t?zahur edir ki, konstitusion huquq normaları huquq sisteminin, onun sah?l?rinin t?l?bl?rinin muasir beyn?lxalq huququn imperativ normalarına uy?unlu?unu t?min edir, beyn?lxalq huquq normalarının milli huquq sistemin? implementasiya (g?tirilm?si) qaydasını gost?rir.

1. Maddi v? formal m?nada konstitusiya.

Maddi m?nada konstitusiya ? Bir huquq qaydasının konstitusiya qaydası olub-olmamasına o huquq qaydasının n?d?n ibar?t olmasına baxılaraq q?rar verilir. ?g?r bu huquq qaydasının t?rkibi xalq hakimiyy?tinin ?sasları, habel? dovl?tin t?m?l orqanlarının qurulu?u v? f?aliyy?ti il? ba?lıdırsa, bu qayda konstitusional qaydadır. ?g?r deyildirs?, yox! Buradan o n?tic?y? g?lm?k olar ki, konstitusiyada t?sbit olunma?ına baxmayaraq, t?nziml?n?n m?s?l? konstitusional ?h?miyy?t? malik olmazsa, dem?li, o, h?min m?s?l?y? dair qayda konstitusional deyil!

Formal m?nada konstitusiya -Bir huquq qaydasının konstitusiya qaydası olub-olmamasına o huquq qaydasının n?d?n ibar?t olmasına baxılaraq q?r?r verilmir! O qaydanın YER?N? baxılaraq q?rar verilir! ?g?r bu qayda konstitusiyada t?sbit olunubsa, n? haqqında olursa-olsun, dem?li, konstutisiya qaydasıdır. M?s?l?n, AR Konstitusiyasında dovl?t r?mzl?ri, paytaxt v? dovl?t dili il? ba?lı madd?l?r, ?svecr? Konstitusiyasında (1999-cu il) me??l?r? (77-ci m), ovculu?a (79-cu m), heyvanların qorunmasına (80-ci m), yol vergisin? (86-cı m), kazinoya (106-cı m) aid olan madd?l?rd? t?nziml?n?n qaydalar konstitusional qaydadır.

2. Formasından asılı olaraq konstitusiyaların iki novu f?rql?ndirilir:

a) Yazılı konstitusiyalar ? olk?nin r?smi olaraq ?sas qanunun elan olunmu? xususi qanunvericilik aktından v? ya ?ks?r hallarda muxt?lif vaxtda q?bul olunmu? bir nec? aktdan ibar?tdir (m?s?l?n, Fransanın Konstitusiyası 1958-ci il Konstitusiyası, l??v olunmu? 1946-cı il Konstitusiyasının preambulası, 1789-cu il ?nsan v? v?t?nda? huquqları b?y?nnam?sind?n ibar?tdir);

b) ?ifahi konstitusiyalar ? muxt?lif qanunların, m?hk?m? presedentl?rinin v? ad?tl?rin m?cmusudur. M?cmu ??klind? bu aktlar v? normalar movcud qurulu?un ?saslarını mu?yy?n d?r?c?d? t?sbit edir, lakin r?smi olaraq ?sas qanun kimi elan edilmir (m?s?l?n, Boyuk Britaniya, Yeni Zelandiya). Hazırda tamamil? ?ifahi konstitusiya yoxdur. H?tta ?ifahi konstitusiyanın klassik olk?si hesab edil?n Boyuk Britaniyanın ?sas qanununun t?rkibind? d? coxlu yazılı aktlar vardır.

3. Q?bul edilm? qaydasına gor? konstitusiyalar bolunur:

a) Referendumda b?y?nilmi? konstitusiyalar (Az?rbaycan, Fransa, Belarusiya);

b) Numay?nd?li orqan t?r?find?n q?bul edilmi? konstitusiyalar (Braziliya, Zambiya);

c) Oktroir? edilmi? konstitusiyalar ? Numay?nd?li orqanın i?tirakı olmadan dovl?t ba?cısı t?r?find?n q?bul olunur. Ba?qa sozl?, "yax?ı" monarx t?r?find?n oz "s?daq?tli xalqına" b?x? edilir. M?s?l?n, ?ordaniya 1958-ci il, Nepal 1962-ci il, S?udiyy? ?r?bistanı 1992-ci il.

4. D?yi?dirilm? usuluna gor? konstitusiyalar ayrılır:

a) "Cevik" konstitusiyalar ? ba?qa qanunlar ucun mu?yy?n edilmi? sad? qaydada d?yi?diril? bilir. (Boyuk Britaniyanın ?ifahi konstitusiyası);

b) "Mohk?m" konstitusiyalar ? Onlara d?yi?iklikl?r edilm?sinin mur?kk?b v? c?tin qaydaları vardır (ixtisaslı s?s coxlu?u, ikiqat q?rar, referendumda t?sdiq v? s.);

c) "Qarı?ıq" konstitusiyalar ? Bel? konstitusiyaların b?zi madd?l?ri, umumiyy?tl?, d?yi?diril? bilm?z, dig?rl?rin? mur?kk?bl??dirilmi?, ucuncul?r? is? sad?l??dirilmi? qaydada d?yi?iklikl?r edilir.

5. Quvv?d? olma mudd?tind?n asılı olaraq konstitusiyalar:

a) Daimi konstitusiyalar ? Quvv?d? olmasının qabaqcadan hec bir xronoloji s?rh?di mu?yy?n edilm?y?n konstitusiyalardır. Uzun mudd?t ucun quvv?d? olur, lakin ?b?di konstitusiya yoxdur;

b) Muv?qq?ti konstitusiyalar ? Bel? konstitusiyalar ozunun quvv?d? olma mudd?tini m?hdudla?dırır v? ya el? ??rtl?r mu?yy?n edir ki, onların ba? verm?si il? o, daimi konstitusiyaya cevrilir. M?s?l?n, Sudanın 1985-ci il, Tailandın 1991-ci il, CAR-ın 1994-cu il muv?qq?ti konstitusiyaları;

6. N?z?rd? tutulan m?qs?dind?n asılı olaraq konstitusiyalar bolunur:

a) Proqram xarakterli konstitusiyalar ? sosializm v? kommunizm quruculu?u m?qs?dini elan ed?n butun sosialist konstitusiyaları, ad?t?n, proqram xarakterli olur. M?s?l?n, Cin r?hb?rliyinin fikrinc?, konstitusiyada mu?yy?n edilmi? sosializm quruculu?u m?qs?dinin h?yata kecirilm?si ucun t?qrib?n 100 il vaxt t?l?b olunur;

b) T?sbitedici konstitusiyalar ? Onlarda c?miyy?tin d?yi?dirilm?si haqqında proqram xarakterli mudd?alar olmur. M?s?l?n, AB?, lakin unudulmamalıdır ki, proqram xarakterli konstitusiyaların normalarının ?ks?r hiss?si t?sbitedicidir, t?sbitedici konstitusiyalarda is? ?ks?r vaxt proqram xarakterli unsurl?r olur. M?s?l?n, onların preambulasında;

7. Dovl?t qurulu?u formasından asılı olaraq konstitusiyalar unitar dovl?tl?rin, federativ dovl?tl?rin v? federasiya subyektl?rinin konstitusiyalarına bolunur;

8. Demokratiklik ?lam?tin? gor? demokratik, avtoritar v? totalitar konstitusiyalar f?rql?ndirilir, lakin acıq-a?kar avtoritar konstitusiyalar cox azdır;

9. Sosial ?lam?tl?rin? gor? konstitusiyaların t?snifi:

a) burjua tipli; b) sosialist tipli; c) burjua tipin? kecid; d) sosialist tipin? kecid; e) yarımfeodal-teokratik konstitusiyalar (Bruney, Qatar, S?udiyy? ?r?bistanı).

Dovl?t orqanlarının s?lahiyy?tl?rini m?hdudla?dıran v? insan v? v?t?nda? huquq v? azadlıqlarını dovl?t qar?ısında qorumaq m?qs?dil? adi qanunlardan ustun v? onlardan daha c?tinl??dirilmi? mexanizm? malik olan usullarla d?yi?dir? bil?n v? adına "konstitusiya" deyil?n s?rt bir ali qanunun q?bul edilm?sini ??rtl?ndir?n du?unc?y? v? axıma konstitusionalizm deyilir. Dunyada konstitusinalizmin v?t?ni ?ngilt?r? sayılır, orada ilk konstitusiya aktı Azadlıqların Boyuk Toplusu ( Magna Carta 1215 -ci il ) olmu?dur. ?lk yazılı konstitusiya AB? Konstitusiyasıdır ki, coxlu d?yi?iklil?rl? bu gun d? quvv?d?dir.

Konstitusiya:

• Dovl?t qurulu?unu v? dovl?t hakimiyy?tinin ali orqanlarını mu?yy?n edir, insan huquq v? azadlıqlarına dovl?t t?r?find?n z?man?t verir.
• Ali huququ quvv?y? malikdir.
• Dig?r huquqi normativl?r? nisb?t?n mu?yy?n stabilliy? malikdir.
• Qanunvericilik ucun ?sas rolunu oynayır.
• D?yi?ilm?sinin xususi qaydalarına malikdir.

Az?rbaycan Respublikasının Konstitusiyası 1995-ci il noyabrın 12-d? umumxalq s?sverm?sind? (referendumda) q?bul edilmi?dir. 1995-ci il noyabrın 27-d?n quvv?y? minmi?dir.

1. San-Marino , 1600-cu il, San-Marino Konstitusiyası ( Statuta Decreta ), Konstitusiyalı respublika ^[2]
2. AB? , 1789-cu il, AB? Konstitusiyası , Konstitusiyalı federativ respublika
3. Norvec , 1814-cu il, Norvec Konstitusiyası , Konstitusiyalı monarxiya ^[3]
4. Niderland , 1815, Niderland Konstitusiyası , Konstitusiyalı monarxiya ^[4]
5. Kosta-Rika , 1838, demokratik respublika
6. ?taliya , 1848-ci ild? Sardiniya krallı?ı kimi q?bul edilib, sonradan ?taliya krallı?ı
7. Argentina , 1853, federal prezidentli respublika
8. Kanada , 1867, Kanada Konstitusiyası , British North America Act ^[5]
9. Luksemburq , 1868, parlamentli monarxiya
10. ?svecr? , 1874, ?sve?r? Konstitusiyası
11. Avstraliya , 1901, Avstraliya Konstitusiyası
12. Meksika , 1917
13. Avstriya , 1920, Avstriya Konstitusiyası ^[6]
14. Lixten?teyn , 1921, Lixten?teyn Konstitusiyası
15. Latviya , 1922 ^[7]
16. ?rlandiya , 1937, ?rlandiya Konstitusiyası
17. ?slandiya , 1944
18. ?taliya , 1947, ?taliya Konstitusiyası
19. Yaponiya , 1947, Yaponiya Konstitusiyası
20. CXR , 1949, Cin Xalq Respublikası Konstitusiyası
21. Almaniya , 1949,
22. Macarıstan , 1949,
23. Hindistan , 1950, Hindistan Konstitusiyası
24. Danimarka , 1953
25. Misir , 1953
26. Fransa , 1958, Fransa Konstitusiyası
27. Kipr , 1960
28. Monako , 1962
29. Malta , 1964
30. Uruqvay , 1966
31. Pakistan , 1973
32. ?svec , 1975
33. Yunanıstan , 1975
34. Madaqaskar , 1975
35. Portuqaliya , 1976
36. ?spaniya , 1978, ?spaniya Konstitusiyası
37. Cili , 1980
38. Qayana , 1980
39. Turkiy? , 1982
40. Honduras , 1982
41. Qvatemala , 1985
42. Efiopiya , 1987
43. Filippin , 1987
44. Surinam , 1987
45. Braziliya , 1988
46. Xorvatiya , 1990
47. Andorra , 1991
48. Bolqarıstan , 1991, Bolqarıstan Konstitusiyası
49. ?imali Makedoniya , 1991
50. Kolumbiya , 1991
51. Rumıniya , 1991
52. Sloveniya , 1991
53. Cexiya , 1992
54. Estoniya , 1992, Estoniya Konstitusiyası
55. Litva , 1992
56. Paraqvay , 1992
57. Slovakiya , 1992
58. Peru , 1993
59. Belcika , 1993,
60. Andorra , 1993
61. Rusiya , 1994
62. Belarus , 1994, Belorus Konstitusiyası
63. Az?rbaycan , 1995, Az?rbaycan Respublikasının Konstitusiyası
64. Ekvador , 2008
65. Boliviya , 2009