Bu m?qal?ni vikil??dirm?k lazımdır. Lutf?n, m?qal?ni umumvikipediya v? redakt? qaydalarına uy?un ??kild? t?rtib edin.

Holokost (yunanca: holokauston), "holos" (butun) v? "kaustos" (yanmı?, koz olmu?) sozl?rinin birl??m?sind?n duz?lir v? tamamil? yanmı?, yanıb kul olmu? m?nasını verir Y?hudi soyqırımı ya da Ha-Shoa (ivritc?: f?lak?t) ? Almaniyanın fa?izm dovrund? tor?tdiyi, t?xmin?n 6 milyon insanın sistemli ??kild? oldurulduyu q?tliama veril?n addır.

Holokost sozu h?m d? y?hudi dini m?rasiml?ri zamanı yandırılaraq tanrıya t?qdim edil?n bir m?hsulun adıdır.

Y?hudil?r ba?da olmaqla sintl?r, romanlar v? dig?r "qaracı" q?bul edil?n insanlar, fa?izm ?lehdarı almanlar, ?lill?r, homoseksuallar v? doyu? ?sirl?ri bu q?tliamın qurbanı olmu?lar. Bir cox alim is? bu qrupları Holokosta daxil etm?y?r?k, Holokostu yalnız Y?hudi Soyqırımı olaraq q?bul etmi?l?r. Fa?istl?r Holokostu "y?hudi problemin? son h?ll" olaraq gorurdul?r. Butun Holokost qurbanları hesaba alınarsa h?yatını itir?nl?rin sayı b?zi aliml?r? gor? 17 milyon insana q?d?r qalxa bil?r. ^[1]

Bu insanların oldurulm? s?b?bl?ri fa?izm dovrund? son h?dd? catmı? y?hudi nifr?tinin v? fa?izm irqciliyin? gor? "ya?amaq haqqı olmayan a?a?ı irql?r" olaraq gorulm?l?ri idi. ^[2]

1933-cu ild? y?hudil?rin huquqlarının azaldılması il? addım-addım ba?layan f?lak?t sonda Fa?ist hokum?tinin ?lin? kec?n butun Avropa y?hudil?rini oldurm?si il? n?tic?l?ndi. Bu mudd?ti kobud ??kild? uc dovr? ayırmaq olar:

• Y?hudil?rin huquqlarının alınması v? yuks?k rutb?l?rd?n uzaqla?dırılmaları.
• Y?hudil?rin mallarının v? mulkl?rinin ?ll?rind?n alınması v? Gettolarda ya?ama?a m?cbur olunmaqları.
• "Son h?ll", toplanıb olum du??rg?l?rin? aparılmaları v? orada sistemli ??kild? qaz otaqlarına ya da f?rqli ??kild? oldurulub c?s?dl?rinin yandırılması.

Adolf Hitlerin 1933-cu ild? hakimiyy?t? g?lm?si il? y?hudil?rin huquqlarının m?hdudla?dırılması t?tbiq olunma?a ba?ladı. 1933-cu il 1 aprel tarixind? Adolf Hitler alman xalqını y?hudi dukanlarına qar?ı boykota d?v?t etdi. Bu boykot y?hudi dukanlarının sokulm?si, qar?t edilm?si v? sahibl?rinin doyulm?si il? n?tic?l?ndi.

1935-ci ild? y?hudil?rin v?ziyy?ti yen? pisl??di. Y?hudil?rin h?kimlik, ?czacılıq, ?sg?rlik v? bir cox i?l?rd? calı?ması qada?an edildi. 1935-ci ild? iyun ayında Berlind? t?krar y?hudi dukanlarının sokulm?si il? yenid?n bir dirc?lm? realla?dı. 15 sentyabr 1935-ci il tarixind? " Nurnberg qanunları " q?bul olundu. Bu qanuna gor? ari irqd?n olmayanlar " a?a?ı sinif " insanlardır v? ali irq? aid insanlarla ail? qurmaları qada?an olundu.

1936-cı ild? Berlind? keciril?n Olimpiada oyunları il? butun dunyanın diqq?tinin Almaniyaya yon?lm?si say?sind? bir mudd?t ucun y?hudi nifr?ti, antisemitizm t?tbiqetm?l?ri arxa planda qalır. Amma 1938-ci ild?n etibar?n antisemitizm ?vv?lkind?n daha ?idd?tli ??kild? geri donur. 1938-ci ilin yanvarından etibar?n y?hudil?rin yalnız y?hudi adlarından v? soyadlarından istifad? etm?si haqqında yeni qayda q?bul olundu. Y?hudi olan bir k?s artıq dovl?td?n sosial yardım ala bilm?z. Y?hudil?r? yen? bir cox pe?? qada?an olundu. Y?hudi t?l?b?l?r v? ?agirdl?r almanlardan ayrı t?hsil almalı idil?r. Berlind? 1600 y?hudi toplanaraq ba?lı du??rg?l?r? aparılır. Bu x?b?r yayıldıqddan sonra i?siz y?hudil?rd?n v? ?n kasıblarından bir qismi xaric? getm?y? m?cbur qalırlar. Qısa bir zaman sonra y?hudil?rin qacmaqları da c?tinl??ir ? bir cox olk? y?hudi kocl?rini geri qaytarma?a ba?lamı?dılar.

Alman Nasional Sosialist F?hl? Partiyası (ANSFP) 1938-ci ilin noyabrında bir cox qiyam t??kil etdi. ?n ?idd?tli qiyam 9?10 noyabrda h?yata keciril?n " Kristal gec? "dir. Bu qiyamda yuzl?rl? illik tarixi olan sinaqoqlar, y?hudil?rin dukanları, evl?ri v? dig?r mulkl?ri yandırıldı v? 400 y?hudi olduruldu. Dig?rl?ri doyuldu v? alcaldıldı. Bundan sonrakı bir nec? gun icind? 36.000 y?hudi xususi du??rg?l?r? kocuruldu.

Bu qiyamların m?qs?di, ?slind? xalqın n? reaksiya ver?c?yini t?sbit etm?k idi. Hitlerin sa? qolu Goebbels bu qiyamlardan sonra q?zetl?r? bu ba?lıqla x?b?r yazdı: " Xalqın ruhu qaynadı v? sonunda da?dı ". Bundan sonra y?hudil?rin b?zi dig?r haqqları da ?ll?rind?n alınmı?dır. Artıq y?hudil?r? ticar?t etm?k v? bir cox dig?r ?ey qada?an edildi. Artıq bir y?hudi sırf i?ci olaraq i?l?y? bil?r.

II Dunya muharib?si il? eyni zamanda, 1 sentyabr 1939-cu ild? y?hudi soyqırımı ba?lamı?dır. Adolf Hitler ?slind? bu q?rarını ? y?hudil?rin kokunu k?sm?k q?rarını 1925-ci ild? yazdı?ı " Mein Kampf " (M?nim mubariz?m) adlı kitabında coxdan acıqlamı?dı.

1939-cu ild? Almaniyada olan butun y?hudil?rin toplanıb Pol?ada gettolara yerl??dirilm?l?ri q?rarı verilmi?dir. 1940-cı ild? Pol?adakı gettoların sayları sur?tl? artma?a ba?layır. Bu gettolarda aclıqdan, soyuqdan v? epidemiyalardan cox insan olurdu. Gettolarda olum artıq o q?d?r t?bii bir ?ey idi ki, s?kil?rd? aclıqdan olm?k uzr? olan insanlarla v? c?s?dl?rl? kims? maraqlanmırdı.

9 oktyabr 1941-ci ild?n etibar?n butun y?hudil?rin yax?ı gorun?n ??kild? Davud ulduzu simvolunu uz?rl?rind? da?ımaları m?cbur edilirdi. Almaniyada ya?ayan y?hudil?rin evl?rin? "burda bir y?hudi ya?ayır" dey? bir yazı ya da Davud ulduzu ??klini yapı?dırırdılar. Bu zamana q?d?r 65 ya?dan cox ya?lı y?hudil?r d? du??rg?l?r? aparılırdılar. 19 oktyabr 1941-ci ild?n sonra bu movzu haqqında x?b?r yaymaq qada?an edildi. Almaniyadakı son y?hudil?r? ?t, bu?da, sud, bal kimi qidalar verilm?si qada?an edildi. Daha sonra x?st? y?hudil?r? d?rman verm?k bel? qada?an edilir. Y?hudil?rin bir m?hk?m?y? muraci?t etm? haqları da ?ll?rind?n alındıqdan sonra artıq Almaniyada qalan ?n son y?hudil?r ovlanma?ı gozl?y?n qurbanlardan f?rql?ri qalmamı?dı.

?lk olum du??rg?l?ri 1933-cu ild? Munhend? Dachau k?ndind? in?a edilmi?di. Bu du??rg? ilk ?vv?l sırf siyasi m?hbusları aradan qaldırmaq m?qs?dil? in?a edilmi?di. Y?ni fa?ist hokum?tini narahat ed?n sosial-demokratlar, pasifist v? dig?r fa?izm ?leyhdarları, intelektualları burada saxlanılırdı.

H?l? qır?ının ?n ba?larında Pol?ada t?tbiq edil?n toplu halda gull?l?m? q?tliamı fa?istl?rin fikrin? gor? az t?sirli idi v? buna gor? boyuk bir "t?mizl?m?" ucun yeni ba?cılar axtarılırdı. 1941-ci ilin payızından etibar?n "qazlama yuk ma?ınları"dan istifad? edilm?y? ba?landı. Y?hudil?r bu yuk ma?ınlarına ba?qa bir du??rg?y? ged?c?kl?rini du?unurdul?r lakin onlar bura doldurulduqdan sonra yuk ma?ınına qazın verilm?si n?tic?sind? onlar bo?ularaq olurdul?r.

1939?1941-ci ill?rd? ruhi v? fiziki ?lill?r "qaz otaqlarına" doldurularaq oldurulurdul?r. Q?tliamın bu dovrund? fa?ist h?kiml?r ?lil qurbanlar uz?rind? cox sayda yeni oldurm? metodları yoxlamı?dılar. Bu t?crub?l?rd? qazanılan t?crub?l?r qır?ının davamında fa?istl?rin cox i?in? yaradı.

Qaz yuk ma?ınları il? oldurm? metodu da fa?istl?rin gozl?dikl?ri t?siri verm?yinc? n?hay?t Fabrik usulu il? s?nayesi qurulma?a ba?landı. "Oldurm? Fabrikl?ri" bu yerl?rd? in?a edildi:

• Auschwitz-Birkenau (1941)
• Chelmno (ya da Kulmhof) (1941)
• Var?ava (1942)
• Lublin (1942)
• Belzec Lublin yaxınlı?ında (1942)
• Pol?a
• Minsk

Artıq heyvan vaqonları y?hudil?r il? doldurulub bu fabrikl?rin icin? q?d?r qatar il? aparılırdılar. Du? ota?ı gorunu?un? sahib olan qaz otaqlarına y?hudil?r cox etiraz etm?d?n toplu halda girirdil?r. Bel?c? rahatlıqla, ?n t?sirli oldurm? qazı olan "Zyklon B" bu otaqlara nasosla vurulur v? insanlar m?hv olurdular. Bu qaz 20 d?qiq? davam ed?n cox ?ziyy?tli bir olum? g?tirib cıxarırdı. Sonra bu c?s?dl?r, sırf bu m?qs?d ucun cıxarılmı? olan sobalarda yandırılırdı.

Qurbanlar uz?rind? alman h?kiml?ri v? elm adamları saysız t?crub? imkanları qazanmı?dılar. M?s?l?n insanlar cox yuks?k v? ya cox a?a?ı t?zyiqli otaqlara ba?lanılıb, hava t?zyiqinin insan uz?rind? t?sirl?ri, buzlu suya soxulub n? vaxt oldukl?ri ara?dırılır, insanların b?d?nin? neft yeridilib ya?ayıb ya?amadıqlarına n?zar?t edilir, bakteriyalarla yoluxdurulub t?sirl?ri izl?nilirdi v? yeni ?m?liyyat usulları sınanırdı. Bu t?crub?l?rd?n m??hur ad alman h?kim Yozef Mengele olmu?dur.

Oldurul?nl?rin qızıl di?l?ri yı?ılıb dovl?t banklarına gond?rilir v? b?zi deyil?nl?r? gor? h?tta k?sil?n sacları do??k istehsalında, vucud ya?larını is? sabun istehsalında istifad? edirdil?r. Olul?rd?n sabun istehsal edildiyi sohb?tl?ri muharib?d?n sonra ilk ?vv?l New York Times q?zeti ba?da olmaqla butun dunya mediasının ?l? aldı?ı bir mozvu olmu?dur. Ruslar t?r?find?n Nurnberg m?hk?m?sin? ara?dırılması t?l?b olunan sabunlar g?tirilmi? v? Rumıniyanın bir k?ndind? sabun dolu qutular y?hudil?ri t?msil ed?r?k d?fn edilmi?dir. Ancaq daha yeni zamanda aparılan ara?dırmalar n?tic?sid? olul?rd?n sabun duz?ltm? m?s?l?sinin sırf y?hudil?r haqqında l?tif?l?rl? ortaya cıxıb, ruslar t?r?find?n ciddi q?bul olunaraq bu olcud? boyudulmu? bir hekay? oldu?u ortaya cıxmı?dır.

Fa?izm dovrund?n qalma Holokostun layih? ??klini subut ed?n yazılı s?n?dl?rin sayı cox azdır. Bununla ?laq?dar olaraq fa?izm r?hb?rliyinin g?l?c?y? subut saxlamamaq ucun s?n?dl?ri ?uurlu olaraq yox etdikl?ri fikri hakimdir. Holokostun layih? ??kli dovl?t sirri olaraq d?y?rl?ndirilirdi v? Holokostu hazırlayan r?hb?rlik bu i?d? dig?r ?li olan insanlara bu movzunu col? cıxarmamaq ?mri almı?dılar. Y?ni Holokostu hazırlayanlar etdikl?rinin insanlıqdan k?nar oldu?unu d?rk edirdil?r.

Himmerin 1943-cu ilin sentyabr ayında toplu edamlara ba?lamı? SS ?sg?rl?rinin v? zabitl?rinin qar?ısında etdiyi Pozen danı?ı?ından sonra y?hudi soyqırımını Hitlerin ?mri il? artıq Himmer idar? etm?li idi. Himmerin ??xsi h?kimi Felix Karsten, Himmerin ona "Muharib?nin sonuna q?d?r bir t?k y?hudi bel? h?yatda qalmayaca?ını, Hitlerin bunu bel? ist?diyini" soyl?mi?di.

Muharib?nin gedi?ind? fa?istl?r Rusiyanın i??alını v? y?hudil?rin Rusiyanın ya?amaq mumkun olmayan ?razil?rin? kocurm?yi v? burada oldurulm?l?rini planla?dırırdılar. Lakin Rusiyanın rahatlıqla ?l? kecm?y?c?yini gor?n almanlar "Son h?ll" layih?sinin ??rqi Avropanın i??al olunmu? ?razil?rind? kecirm?yi q?rara aldılar.

20 yanvar 1942-ci ild? Adolf Eichmann t?r?find?n idar? olunan yuks?k dovl?t m?murlarının Y?hudi probleminin son h?llinin t??kil edilm?sinin detallarını danı?dıqları Wannsee Konfransı [1] realla?dı (Bu konfransın protokolu ?n qiym?tli d?lill?rd?n biridir). Bu protokola gor? oldurulm?l?ri planla?dırılan Avropa y?hudil?rinin sayı 11 milyon idi.

Holokost qurbanlarının sayı uzun zaman ancaq t?xmin edilmi?dir. Nurnberg m?hk?m?si 1946-cı ild? oldurul?n y?hudil?rin sayı ilk d?f? 6 milyon hesab olunurdu. 1945-ci il? q?d?r t?hluk?sizlik nazirliyind? i?l?mi? Wilhelm Hottl adlı m?mur Adolf Eichmannın ona dedikl?rini m?hk?m? qar?ısında bel? acıqlamı?dır:

" Olum du??rg?l?rind? c?mi dord milyon, dig?r formalarda 2 milyon y?hudi oldurulmu?dur. Dig?r formalarda oldurul?nl?rin coxu Rusiyaya do?ru ir?lil?y?n ordunun icind?ki SS komandaların tapdı?ı y?hudil?ri gull?l?m?si il? olmu?dur. "

Holokostu ara?dıranlar bundan sonrakı tarixd? daha a?a?ı saylar ortaya qoymu?dur. 1953-cu ild? ingilis tarixci Gerald Reitlinger ol?n y?hudil?rin sayını 4,2?4,7 milyon t?xmin etmi?dir. ^[3] AB?-lı tarixci Raul Hilberg is? 1961-ci ild? 5,1 milyon sayını ortaya qoymu?dur. ^[4] Dig?r bir ingilis tarixci Martin Gilbert 1982-ci ild? 5,7 milyon sayını ortaya qoymu?dur. ^[5]

1990-cı ild?n bu zamana q?d?r bilinm?y?n s?n?dl?rl? dolu Sovet arxivl?ri tarixcil?r? m?lum olmu?dur. Bu arxivd? du??rg?l?r? kocurul?nl?r siyahısı, surgun ucun istifad? olunan qatarların planları v? y?hudil?rin Holokostdan ?vv?lki sayını ehtiva ed?n s?n?dl?r tapılmı?dır. Bu s?n?dl?rin kom?yi il? oldurul?nl?rin sayları t?krar hesablanmı? v? m?s?l?n, Auschwitz olum du??rg?sind? 1,1 milyondan daha az y?hudi oldurulduyu ortaya cıxmı?dı. Dig?r olk?l?rd? d? ol?nl?rin sayları daha d?qiq olaraq hesablanmı?dır. ^[6]

Wolfgang Benzin yazdı?ı "Dimension des Wolkermords" (1991) adlı kitabda gunumuzd? ?n guv?nil?n m?lumatlara v? m?nb?l?r? ?saslanaraq hesablanmı? r?q?ml?r bu gunumuzd? ?n guv?nil?n saylar q?bul olunur. Burkhard Asmussun 2002-ci ild? ortaya qoydu?u daha kobud hesablardan sonra q?bul edil?n ?n muasir ?d?dl?r ?n az 5,6 milyon v? ?n cox 6,3 milyon ?d?dl?ri arasında h?r?k?t etm?kd?dir.

Dunyanın bir cox olk?l?rind? Holokost mubahis?sini acmaq bel? qada?andır. AB?-d?ki "nifr?t qanunları"na gor? y?hudi soyqırımını muzakir? etm?k c?miyy?td?ki nifr?ti artırdı?ına gor? bu movzunu muzakir? etm?k qada?an olunmu?dur.

Avropada is? bir ingilis yazıcı David Irving y?hudi soyqırımının cox boyuk olculu olmadı?ını, ol?nl?rin coxunun x?st?likd?n olduyunu soyl?yib, Almaniyanın hec bir du??rg?sind? qaz otaqlarının tapılmadı?ını dediyin? gor? 3 il h?bs? m?hkum edilmi?dir.

?ran prezidenti Mahmud ?hm?dinejat is? y?hudi soyqırımının y?hudil?ri F?l?stin? yerl??dirm?k ucun uydurulmu? bir yalan oldu?unu soyl?mi?dir. Bu ideya geni? yayılmı? v? bir cox mus?lman olk?l?ri d? daxil olmaqla geni? kutl?nin diqq?tini c?lb etmi?dir.

• Bakıda Holokost qurbanları anılır

• Sionizm
• Antisemitizm
• Holokosta a?a?ıdan-yuxarıya yana?ma