Humam T?brizi
fars. ???? ????? ?????? ‎
Humam T?brizi v? ?iraz ?eyxi hamamda. 1573?1574-cu ill?r? aid " Nigaristan " ?lyazmasından folio.
Do?um tarixi	1238
Do?um yeri	T?briz , T?briz ??hristanı , ??rqi Az?rbaycan ostanı , ?ran
V?fat tarixi	1314
F?aliyy?ti	?air
Tanınmı? ?s?rl?ri	" Divan " " Sohb?tnam? " " Kitab-i m?sn?viyyat "

Humam T?brizi v? ya Xac? Humam T?brizi ^[1] ( fars. ???? ????? ?????? ‎, Humamuddin T?brizi , Humam ibn M?h?mm?d ?la ; ^[2] 1238 , T?briz ? 1314 ) ? Elxanil?r dovl?tind? ya?amı? Az?rbaycan v? ?ran sufi ?airi. ^{[3] [4] [5]} O, ?eiri, t?limi, t?qvası, t?s?vvuf? ?saslanan m?n?viyyatına gor? dovrunun ?n secil?n simalarından biri idi.

Humam omrunun cox hiss?sini T?briz ??h?rind? kecirmi? v? burada nufuzlu ??xsiyy?t olmu?dur. O, Cuveynil?r ail?sin? yaxın olmu?, onlardan siyasi v? m?d?ni himay? almı? v? onların d?st?yi il? T?brizd? xan?gah qurmu?dur. 1284-cu ild? Humamın himay?darı ??ms?ddin Cuveyni edam edildikd?n sonra o, R??id?ddin H?m?dani kimi dig?r siyasi xadiml?r arasında d?st?k tapma?ı bacarmı?dır. Humam 78 ya?ında v?fat etmi? v? T?brizin Surxab mahalında d?fn olunmu?dur.

Onun poeziyasının ?ks?riyy?ti q?z?l formasında yazılmı?, muasiri S?di ?irazinin uslub v? ah?ngin? uy?un olmu?dur. O, h?mcinin iki m?sn?vi ? " Sohb?tnam? " v? " Kitab-i m?n?viyyat "ın mu?llifi olmu?dur.

Humamın erk?n ill?ri v? t?hsili il? ba?lı t?f?rruatlar, o cuml?d?n do?uldu?u yer qaranlıq qalmı?dır. Humamın olumund?n d?rhal sonra t?rtib edil?n " Divan "ına gor?, o, 78 ya?ında v?fat etmi?dir. Bu, Humamın 1238-ci v? ya 1239-cu ild? anadan oldu?unu, 1314-cu v? ya 1315-ci ild? v?fat etdiyini gost?rir. ^[4] Dig?r, daha az q?bul edil?n m?nb?l?rd? onun 116 ya?ında v?fat etdiyi v? do?um tarixinin d? 1198?1200-cu ill?r? t?saduf etdiyi bildirilmi?dir. ^[1] H?r halda, m?nb?l?rd? Humamın atasının adının ?la oldu?u, onun arabir ?eirl?r yazdı?ı qeyd edilmi?dir. ^[5] Atası Humamın t?lim-t?rbiy?si il? ciddi m???ul olmu?, xususil? ?r?b , fars dill?rini d?rind?n bilm?si ucun boyuk s?y gost?rmi?dir. ^[2] Humam omrunun cox hiss?sini Az?rbaycanın T?briz ??h?rind? ya?amı?dır. Bu region 1265?1307-ci ill?rd? monqol Elxanil?r dovl?tinin paytaxt bolg?si olmu?dur. ^{[6] [7]} O, vaxta?ırı ba?qa yerl?r? getmi?, o cuml?d?n Ba?dada s?f?r etmi? v? M?kk?y? h?cc ziyar?tin? getmi?dir. ^[3]

?ks?r m?nb?l?r bioqraf Dovl?t?ah S?m?rq?ndinin m?lumatlarını do?ru hesab edirl?r. O, Humamın N?sir?ddin Tusinin t?l?b?si oldu?unu ir?li surmu?dur. ^[4] Humam h?mcinin, Qutb?ddin ?irazinin t?l?b?si idi. O, " Mift?h ?l-mift?h " ( az?rb . Acarın acarı ‎) ?s?rini Humama h?sr etmi?dir. ?s?r Sirac?ddin S?kkakinin t?rtib etdiyi, ?r?b ritorikasına, qrammatikasına v? uslubuna diqq?t yetir?n " Mift?hul-ulum " ( az?rb . Elml?rin acarı ‎) d?rsliyin? ??rh idi. Humam cavabında Qutb?ddin ?iraziy? horm?t ?lam?ti kimi panegirik kitab t?rtib etmi?dir. ^[3]

Humam, Ra?idi xilaf?tinin dord x?lif?sini m?dh ed?n ?eirind?n gorunduyu kimi, sunni mus?lman idi. Onun sufi Kubraviyy? t?riq?tinin iki ustadı S?ad?tdin H?m?viyy? v? sonuncunun o?lu S?dr?ddin ?brahim H?m?viyy? haqqında ?r?bc? t?rifl?r soyl?m?si, Humamın, ehtimal ki, t?riq?tl? ?laq?li oldu?unu gost?rir. Hafiz Huseyn ibn K?rb?layinin yazdı?ına gor?, Humamın sufi ustadı H?s?n Bulqari olmu?dur. Buna baxmayaraq, XVIII ?sr? aid " T?zkir?-yi suhuf-i ?brahim " ( az?rb . ?brahimin kitab?sinin xatir?si ‎) m?tnind? Humamın ustadının S?id?ddin F?rqani oldu?u iddia edilmi?dir. Buna baxmaraq, Humamın yazılarında h?min r?q?ml?rin hec birind?n b?hs edilm?mi?dir. ^[3]

Humam m?hz T?brizd? siyasi v? ziyalı fiqurlar arasında ozunu f?rql?ndir? bilmi?dir. O, Cuveynil?r ail?sin? yaxın olmu?, ^[4] onlardan siyasi v? m?d?ni himay? almı?dır. ^[8] Humama T?brizd? bir xan?gah tikdirm?si ucun ??r?f?ddin Harun Cuveyni t?r?find?n v?sait ayrılmı?dır. O, mu?llifi oldu?u "Sohb?tnam?"ni ( az?rb . Yolda?lıq kitabı ‎) ??r?f?ddin Harun Cuveyniy? h?sr etmi?dir. Onun atası, Elxanil?r dovl?tinin s?dr?z?mi ??ms?ddin Cuveyni saray x?zin?sind?n alınan 1,000 dinar illik g?lirl? xan?gahı t?min edirdi. O, Humamı "butun fanil?r ucun numun?, dovrunun ?n yax?ısı … oz ca?ında b?nz?rsiz bir insan, butun insan novunun ?n muk?mm?l insanı" kimi t?svir etmi?dir. ^[3]

M?hz bu xan?gah vasit?sil? Humam farsdilli siyasi elitanın m?n?vi v? ?d?bi dair?sin? daxil ola bilmi?dir. ^[8] O, Elxanil?r dovl?tinin hokmdarlarının islamla?dı?ı bir dovrd? T?brizin m?d?ni v? siyasi muhitind? muhum rol oynamı?dır. Humam, xususil? Elxani hokmdarı Abaqa xanın (1265?1282-ci ill?rd? hakimiyy?td? olmu?dur) hakimiyy?ti dovrund? movcud dini sinkretizmi haqqında mut?madi olaraq q?z?ll?r yazmı?dır. ^[9] Humama daha sonra Rum sultanlı?ının v?ziri Muin?ddin P?rvan?nin mu?aviri olaraq Anadoluya t?yinat zamanı ??ms?ddin Cuveyni il? birlikd? olmaq imkanı verilmi?dir. Humam ??ms?ddin Cuveynini dord yuz cini qabda t?qdim olunan ziyaf?t? d?v?t ed?r?k bu lutfun qar?ılı?ını vermi?dir. ^[3]

??ms?ddin Cuveyni maliyy? m?nims?m? ittihamı il? 17 oktyabr 1284-cu ild? edam edilmi?dir. ^[10] O, edamından ?vv?l vida m?ktubu yazmı?, burada T?briz din xadiml?rin? muraci?t ed?rk?n Humamın adının xususiil? qeyd etmi?dir. ^[3] Humam Cuveynil?r ail?sin? yaxın olsa da, ??ms?ddin Cuveyninin edam edilm?si onun karyerasına x?l?l g?tirm?mi?di. O, ba? v?zir S?d?ddin Sav?ci, sonra is? onun varisi R??id?ddin H?m?dani il? yaxınlıq qurma?a nail olmu?dur. Humam ?s?rl?rinin coxunu H?m?daniy? h?sr etmi?dir. Humam Elxani sultanları T?kudar (1282?1284-cu ill?rd? hakimiyy?td? olmu?dur), Qazan (1295?1304-cu ill?rd? hakimiyy?td? olmu?dur) v? Olcaytu (1304?1316-cı ill?rd? hakimiyy?td? olmu?dur) arasında da d?st?k tapmı?dır. ^[11]

Humam 1314 v? ya 1315-ci ild? 78 ya?ında v?fat etmi?, T?brizin Surxab mahalında yerl???n, ^[3] ozunun tikdirdiyi xan?gahda d?fn edilmi?dir. ^[2] V?fatından az sonra R??id?ddin H?m?dan Humamıni h?m ?r?b, h?m d? fars dill?rind? yazdı?ı ?eirl?rini ozund? ?ks etdir?n " Divan "ını t?rtib etmi?dir. ^[4] Dovl?t?ahın m?lumatına gor?, Humamın xan?gahı 1487-ci ild? d? f?aliyy?t gost?rirdi. ^[3]

Humamın poeziyasında S?nai , ?nv?ri , S?di ?irazi kimi ?airl?rin t?siri olmu?dur. ^[4]

1972-ci ild? tarixci R??id Eyv?zi Humamın "'' Divan ''"ının t?nqidi n??rini t?rtib etmi?dir. Bu n??r 220 q?z?li v? bel?likl?, 165-i ?r?b dilind? olan 3944 m?sn?vini ?hat? edirdi. " Divan " be? q?z?l il? ba?layır, daha sonra bir q?sid? verilir, islam pey??mb?ri M?h?mm?di v?sf ed?n bir ?eirl il? davam edir, ardınca ??ms?ddin Cuveyni , R??id?ddin H?m?dani , Sultan T?kudar v? Sultan Olcaytu kimi Elxani s?lt?n?tinin gork?mli siyas?tcil?ri v? hokmdarları haqqında muxt?lif panegirikl?r t?qdim edilir. Humam h?mcinin, bir nec? sufi ustadının ??r?fin? coxlu q?sid?l?r yazmı?dır. ^[3]

Humamın iki m?sn?vi yazdı?ı m?lumdur. Birincisi, 40 ya?ının ortalarında tamamladı?ı, m?h?bb?t haqqında risal? olan, ^[3] Nizaminin '' Xosrov v? ?irin '' poeması v?znind? yazılmı? v? '' Sirl?r x?zin?si '' poemasının ?n?n?sin? uy?un olaraq q?l?m? alınmı? ^[5] " Sohb?tnam? " idi. ?kincisi omrunun son ill?rind? tamamladı?ı, h?cm baxımından daha boyuk " Kitab-i m?sn?viyy?t " ( az?rb . M?sn?vil?r kitabı ‎) idi. Sonuncu, S?nainin t?sirli " H?diq?tul-h?qiq?t " ( az?rb . H?qiq?t ba?ı ‎) ?eiri il? eyni metrd? yazılmı?dır. ^[3]

Humam S?dini romantik q?z?l janrının ?n boyuk yazıcısı hesab etmi?, onun uslubunu, ah?ngini t?qlid etmi?dir. ^[4] S?di kimi Humam da daha cox m?h?bb?t movzusunda yazıb-yaratmı?dır. O, " m?caz " (insanın romantik sevgisi) v? xusus?n d? " h?qiqi "y? (ilahi e?q) diqq?t yetirirdi. Humam S?dinin q?z?l v? q?sid?l?rinin ?ks?riyy?tin? m?nzum cavablar da yazmı?dır. ^[3] Buna gor? d? Humam sonralar "Az?rbaycan S?disi" adlandırılmı?dır. ^[4]

Humamın Az?rbaycan dilind? m?lum yegan? ?eiri '' Cum? gunu '' adında r?difli bir mur?bbedir . ^[5] Humamın bir q?z?li iki dilin qarı?ı?ında yazılmı?dır. ?ran?unas Ehsan Yar?aterin fikrin? gor?, bu, fars v? ?ran dill?ri qrupuna daxil olan az?ri dill?rinin qarı?ı?ı idi. ^[12]

AB? ?ran?unası Ricard N. Fray Humamı Az?rbaycanın yeti?dirdiyi "?n yax?ı fars yazıcıları v? klassik fars ?airl?ri" sırasına daxil etmi?dir. ^[13] Leonard Lyuison onu poeziyası, t?limi, t?qvası v? sufi m?n?viyyatına gor? dovrunun ?n gork?mli simalarından biri adlandırmı?dır. Muasir tarixci Z?bihullah S?fanın fikrin? gor?, " S?dinin q?z?ll?rind?n cox t?sirl?nm?sin? baxmayaraq, Humamın ozun?m?xsus orijinal v? ?irin uslubu var, onun tematik ixtiracılı?ı fusunkar v? t?rav?tlidir, poetik s?n?td? yuks?k d?r?c?y? malikdir". ^[3]

Ubeyd Z?kaninin " U???qnam? " ( az?rb . A?iql?r kitabı ‎) m?sn?visind? Humam ?n boyuk ustadlardan biri adlandırılır. Hafiz ?irazi v? Kamal Xoc?ndi kimi dig?r ?airl?r d? Humamı misralarına istinad ed?r?k t?rifl?mi?, M?h?mm?d ?irin M??ribi T?brizi is? yeddi q?z?lind? onun uslubunu t?qlid etmi?dir. ?mir Xosrov Humamı S?di il? b?rab?r "fars q?z?li janrının yegan? iki kamil ustadı" hesab etmi?dir. ^[3]