Eyn?lquzat H?m?dani ( fars. ?????????? ??????? ?? ??????? ???? ?????? ‎; 1098 ^{[1] [2] […]} , H?m?dan ? 7 may 1131 ^{[1] [3]} , H?m?dan ) ? tanınmı? ?ran ^{[5] [6]} filosofu v? ?airi, sufiliyin panteist f?ls?f?sinin yaradıcısı. ^{[7] [8] [9] [10]}

Eyn?lquzat Abdulla H?m?dani ?sl?n ?ranın H?m?dan ??h?rind?ndir.

Miyan?cil?r XI ? XII ?srl?rd? istedadlı ?airl?r, gork?mli aliml?r yetirmi? boyuk n?sildir. Soyadın etimoloqiyası cox guman ki Miyana ??h?ri il? ba?lıdır. AMEA -nın muxbir uzvu Zakir M?mm?dov bu m?s?l?ni ara?dırark?n mu?yy?nl??dirmi?dir ki, onlardan Eyn?lquzat Miyan?cinin babası ?bulh?s?n ?li H?s?n o?lu Miyan?ci muk?mm?l t?hsil gormu? huquq?unas alim v? inc? t?bli ?air kimi tanınmı?dır. M?nb?l?rd? onun haqqında cox az m?lumat qalmı?dır: "Qazi ?bulh?s?n ?li Miyan?ci 1079 ?cu ilin aprel (471?ci ilin ??vval) ayında subh namazı ?snasında oz m?scidind? q?tl edilmi?dir. Muasirl?ri mut?f?kkirin du?m?nl?r v? ona h?s?d aparanlar t?r?find?n m?hv edildiyini bildirirl?r". ^[6] Eyn?lquzat Miyan?cinin atası ?bub?kr M?h?mm?d Miyan?ci d? adlı?sanlı huquq?unas alim v? H?m?dan ??h?rinin qazisi olmu?dur. Orta ?sr mu?llifl?rind?n biri onun haqqında yazmı?dır: "F?zil?tli, f?zil?tlinin o?lu v? f?zil?tlinin atası. Y?ni o, Qazi ?li Miyan?cinin o?lu, Eyn?lquzat Abdulla Miyan?cinin atasıdır." ^[11]

Eyn?lquzat Miyan?ci H?m?danda do?ulub ya?adı?ına gor? H?m?dani kimi d? tanınmı?dır. O, ba? qazi v?zif?sind? d?rin horm?t qazandı?ından "Eyn?lquzat" (Ayn al?qudat ? Qazil?rin gozu) f?xri adını almı?dır. "?bulm?ali" l?q?bi is? "F?zil?tl?r atası" dem?kdir. ^[12]

Eyn?lquzat Miyan?ci t?hsil? cox erk?n ba?layıb, Om?r X?yyam ( 1048 ? 1131 ), ?hm?d Q?zali (…- 1126 ), M?h?mm?d Cuveyni ( 1057 ? 1135 ) v? ba?qalarından elmin muxt?lif sah?l?rini muk?mm?l oyr?nmi?dir. Filosof g?nc olmasına baxmayaraq dovrun acıqfikirli gork?mli aliml?ri il? mohk?m dostluq ?laq?l?ri yarada bilmi?, elm xadiml?ri il? muhum m?s?l?l?r ?trafında mubahis?l?r aparmı?, m?ktubla?mı?dır. ^[13]

Filosof ozu kecdiyi h?yat yoluna n?z?r salaraq yazırdı: "M?n bu yolu secdim. Muhum v? qeyri?muhum elml?ri n?z?rd?n kecirdim. Z?r?rli v? faydalı olan h?r ?eyi mutali? etdim. H?tta oz m?tl?bimd? m?ni maraqlandıran n? vardısa onun t?hsilin? nail oldum. Faydası az ?eyl?r? ba? qo?madım, elmd? dolanbac yolla getm?dim. Cunki elm cox, omurs? qısadır. Az fayda ver?c?k t?hsild? omru itirm?k axmaqlıqdır." ^[6]

Eyn?lquzat Miyan?ci 28?29 ya?larında azadfikirlilik ustund? mus?lman qanuncuları ? f?qihl?r t?r?find?n t?qibl?r? m?ruz qalır. Ayrı?ayrı yerl?rd? onu kafir elan edir, olumun? fitva verirl?r. O, 1127 ?ci ild? bu x?b?ri e?idib, dostu qazi K?maluddovl?y? yazmı?dı: "??h?rd? deyirl?r ki, Eyn?lquzat allahlıq iddiası edir. M?nim q?tlim? f?tva veribl?r. Ey dost, ?g?r s?nd?n fitva ist?s?l?r, s?n d? fitva ver." ^{[13] [14]}

Zakir M?mm?dov qeyd edir ki, azadfikirli filosof yaxın g?l?c?kd? c?zalandırılaca?ını yax?ı bilirdi. Lakin o, oz amalları, idealları u?runda qurban getm?yi ozun? boyuk s?ad?t sayır, m??rur?m??rur yazırdı: "Gunl?r kec?c?k, bir s?h?r gor?c?ks?n ki, Eyn?lquzat bu muv?ff?qiyy?t? nail olubdur." ^{[12] [15]}

N? sayılan ail?d?n cıxması, n? boyuk m?ns?b ? H?m?danın ba? qazisi v?zif?sini tutması, n? d? t?hsil mu?ss?sin? ? m?dr?s?y? r?hb?rlik etm?si onu bu ittihamdan xilas ed? bilmir. O, 1128 ?ci ild? h?bs edilib, Ba?dad zindanına gond?rilir. Oz muasiri ?mad?ddin ?sfahani yazır ki, "kutbeyin v?zir ?bulqasim D?rg?zini Eyn?lquzat Miyan?cini h?bs? aldı, oz zulmund? t?l?sdi, hokmund? insafsızlıq etdi. V?zir filosofun qanını axıtma?a imkan tapmaq v? cism?n ?ld? saxlamaq ucun onu qolba?lı Ba?dada apardı". ^[15] Eyn?lquzat Miyan?ci Ba?dad zindanında yazdı?ı "Olk?l?rin aliml?rin? v?t?nd?n ayrı salınmı? q?ribin ?ikay?ti" ("??kva ?l???rib ?n ?l-?vtan il? ul?ma ?l?buldan"), yaxud muxt?s?r "Q?ribin ?ikay?ti" ("??kva ?l???rib") adlanan traktatında a?rılı?acılı gunl?rind?n x?b?r verir. O, do?ma elind?n-obasından uzaq du?duyun? gor? iztirab kecirir, yuxusuz qalır, h?sr?t? dozm?yib goz ya?ları axıdır, "V?t?n sevgisi imandır, gizli deyildir ki, v?t?n sevgisi insan fitr?ti il? qatı?mı?dır" dey? al?m? car c?kir. ^[16]

Qurb?t diyarda t?k?t?nha, siyasi dustaq saxlanılan ulvi ideallar ?airi ozunun b?zi musib?tl?rini bildir?c?yi, oz d?rdin? ??rik etm?kl? t?skinlik tapaca?ı bir h?md?m, dovrun donuklukl?rind?n ?ikay?tini soyl?y?c?yi, a?ır i?d? ona ?lac etm?k ucun kom?k dil?y?c?yi bir munis olmadı?ını yazır. Mut?f?kkir h?m d? iftixar hissi il? bildirir ki, ona edil?n pislikl?rin mayasında bir h?s?d (paxıllıq) yatır. Bu is? h?r dovrd? boyuk ??xsyy?tl?rin uzl??diyi t?bii haldır, zira h?s?d f?zil?t? qar?ı yaranır. ^[11]

Zakir M?mm?dov m?nb?l?r ?sasında mu?yy?nl??dirmi?dir ki, bir mudd?t qurb?td? saxlanıldıqdan sonra Eyn?lquzat Miyan?cini H?m?dana qaytarır v? 1131 ?ci ild? 6 mayda (525?ci il, c?madal axir? ayında) otuz iki (hicri tarixi il? otuz uc) ya?ında d?rs dediyi m?dr?s?d? edam edirl?r. ^[12]

Eyn?lquzat Miyan?cinin qısa omur ya?asa da h?yatda d?rin iz qoydu?unu bildir?n Zakir M?mm?dov filosofun h?l? oz sa?lı?ında elmi ictimaiyy?tin diqq?tini c?lb etdiyini qeyd etmi?dir: ?mad?ddin ?sfahani yazırdı: "O, gork?mli aliml?rd?n idi. F?zil?t v? z?kada kim onun mislind? ola bil?r?!" Z?hir?ddin Beyh?qi Eyn?lquzat Miyan?cini sufi filosof kimi s?ciyy?l?ndirmi?, yaradıcılı?ından numun?l?r g?tirmi?dir. ^[11] ?bus?d S?mani is? Eyn?lquzat Miyan?ci haqqında yazır: "O, ?srin gork?mli aliml?rind?n biridir, z?ka v? f?zil?td? misal c?kilir. Boyuk huquq?unas v? istedadlı ?air idi." ^[13]

Az?rbaycanda Eyn?lquzat Miyan?cinin f?ls?fi irsinin yegan? t?dqiqatcısı Zakir M?mm?dovdur . Alim elmi yaradıcılı?a ba?ladı?ı ill?rd?n sufizmd? panteist sistemi ilk d?f? Muhyiddin ?bn ?l-?r?binin ( 1165 - 1240 ) i?l?yib hazırlaması haqqındakı mudd?anı t?kzib etmi?, ?bn ?r?bid?n h?l? yarım ?sr ?vv?l sufizmin panteist f?ls?f?sinin Eyn?lquzat Miyan?cinin yaratdı?ını m?nb?l?rl? subut etmi?dir. ^[17]

Eyn?lquzat Miyan?cinin z?ngin v? orijinal yaradıcılıq irsin? malik oldu?unu bildir?n Zakir M?mm?dov filosofun ozun? istinad?n qeyd edir ki, onun iyirmi dord ya?ına q?d?r yazdı?ı ?s?rl?rd? ?d?biyyat, h?dis, t?fsir, huquq, k?lam, habel? peripatetizm m?s?l?l?ri ?sas yer tutur. Filosofun bundan sonra q?l?m? aldı?ı "H?qiq?tl?rin m??zi" (Zubd?t ?l?h?qaiq), "Muq?ddim?l?r" (T?mhidat) v? "Q?ribin ?ikay?ti" kitablarında sufizmin muxt?lif aspektl?ri i?ıqlandırılmı?, ona bitkin f?ls?fi m?zmun verilmi?dir.

"H?qiq?tl?rin m??zi" ^[18] sufi?f?ls?fi traktatını Eyn?lquzat Miyan?ci iyirmi dord ya?ında ik?n yazıb ba?a catdırmı?dır. Mu?llif yuz f?sild?n ibar?t bu ?s?rd? ifrat sufi mut?f?kkirl?rin ist?yini yerin? yetirm?k m?qs?dini gudduyunu soyl?y?r?k onların panteist ?hval?ruhiyy?li fikirl?rini inki?af etdirib, t?s?vvufd? f?ls?f?y? geni? yol acmı?dır.

"Muq?ddim?l?r" Eyn?lquzat Miyan?cinin ?n iri h?cmli ?s?ridir. Onun yazılıb tamamlandı?ı vaxt, filosofun ciddi t?qibl?r? m?ruz qaldı?ı 1127 ?ci il? t?saduf edir.

"Q?ribin ?ikay?ti" Eyn?lquzat Miyan?cinin son ?s?ridir. Mut?f?kkir olum aya?ında q?l?m? aldı?ı bu traktatda oz yaradıcılıq f?aliyy?tin? bir nov xitam verir, panteist doktrinalarına, mut?r?qqi ictimai?siyasi baxı?larına haqq qazandırma?a calı?ır. ?s?r d?rin elmi?f?ls?fi m?zmun da?ımasına baxmayaraq, poetik numun?l?rin geni? yer verildiyi yuks?k b?dii uslubda t?rtib edilmi?dir. Bu ?s?rl?r doktor ?fif Useyran t?r?find?n 1962 ?ci ild? Tehranda cap olunmu?dur. Ulk?r Zakirqızı Eyn?lquzat Miyan?cinin Az?rbaycan ?r?bdilli ?d?biyyatında muhum xidm?t gost?rdiyini bildir?r?k yazır ki, "Q?ribin ?ikay?ti" ?s?rind? Eyn?lquzat Miyan?ci ?d?bi formaları h?m hekay?, h?m d? ?eiriyy?tin v?hd?tind? goturmu?dur. Bel? ki, traktatda b?dii cuml?l?rl? ifad? olunmu? fikirl?r arasında goz?l ?eirl?r soyl?mi?, bununla da hissl?rini daha t?sirli gost?rmi?dir. ^{[19] [20]}

Filosofun oz dostlarına v? muridl?rin? gond?rdiyi geni? mund?ric?li sufi v? elmi?f?ls?fi "M?ktublar" iki cildd? buraxılmı?dır. Eyn?lquzat Miyan?cinin panteist f?ls?f?sinin i?ıqlandırılmasında h?min m?ktubların xususi ?h?miyy?ti vardır. ^[13]

Zakir M?mm?dov filosofun irsini ara?dıraraq yazır ki, Eyn?lquzat Miyan?ci ozunun f?ls?fi sistemind? h?m varlıq t?limini, h?m d? idrak n?z?riyy?sini tamamil? orijinal ??kild? i?l?yib hazırlamı?dır. O, butun ?vv?lki filosoflardan oz yetkin dialektik muhakim?l?ri il? d? secilir. Eyn?lquzat Miyan?ci dinsizlikd? t?qsirl?ndirilib b?dnam edilm?sin? baxmayaraq, ?srl?r boyu tarixci v? t?zkir?cil?r t?r?find?n gork?mli sufi?filosof kimi yad edilmi?, onun ?s?rl?ri ayrı?ayrı olk?l?rd? muxt?lif vaxtlarda kocurul?r?k ?ld?n-?l? g?zmi?dir. ^[11]

2009 -cu ild? Eyn?lquzat Miyan?cinin anadan olmasının 910 illik yubileyi il? ?laq?dar Zakir M?mm?dovun mu?yy?n s?b?bl?r? gor? cap edilm?y?n "Eyn?lquzat Miyan?cinin panteist f?ls?f?si" kitabı ?sasında "M?nalı omrun faci?si" adlı m?qal? hazırlanmı? v? bununla da filosofun 910 illik yubileyi qeyd edilmi?dir. ^[21]

Allah il? butun movcud ?eyl?rin eyniliyi prinsipl?rini i?l?yib hazırlamı? Eyn?lquzat Miyan?ci panteist dunyagoru?un? malik olmu?dur. Zakir M?mm?dov yazır ki, Eyn?lquzat Miyan?cinin varlıq t?limind? "varlıq" butun movcud ?eyl?ri ?hat? ed?n ?n umumi qisml?r?, m?s?l?n, q?dim? v? sonradan meydana cıxmı?a, kamil? v? naqis?, vahid? v? coxa bolunur. Allah, substansiya v? onun atributları, aksidensiya v? sair istilahların ??rhi d? Eyn?lquzat Miyan?cinin varlıq t?liminin ba?lıca xususiyy?tl?rini ?ks etdrir. Varlı?ın qisiml?ri, novl?ri filosof t?r?find?n ba?qa istilahlarla da verilir. Eyn?lquzat Miyan?cinin panteist m?zmun da?ıyan varlıq t?limi oz mahiyy?ti etibaril? kreatsionizm? v? dualizm? muxalifdir. Panteist filosof Allah il? movcudat arasındakı munasib?ti Gun?? il? onun ?uaları timsalında aydınla?dırır. O yazır: "Umumi camaatın n?z?rind? deyildiyi kimi, ?rz? yayılan ?uaların varlı?ı ucun, qaim Gun??in uzu olmasaydı, ?uaların varlı?ı ?sla movcud olmazdı". ^[13]

Zakir M?mm?dov filosofun t?limind? Gun?? il? ?ualar arasındakı munasib?tin Xaliq il? m?xluqat arasındakı munasib?td?n f?rqli oldu?unu bildirmi?dir: Xaliq il? m?xluqat bir?birind?n zamanca ayrılır, zira m?xluqat sonradan meydana cıxmı?dır. Gun?? il? ?ualar is? birg? movcuddur. Eyn?lquzat Miyan?cinin varlıq t?limind? Gun??l? onun ?uaları kimi Allahla movcudat da bir?birind?n ayrılmazdır, vahid tamdır. ^[11]

Zakir M?mm?dov Eyn?lquzat Miyan?cinin ??rq peripatetizmin? munasib?ti haqqında yazmı?dır ki, Varlı?ı vacib v? mumkun qsiml?r? bol?n ??rq peripatetikl?ri bu qisiml?ri zamanca v? t?bi?tc? f?rql?ndirm?yib, mu?yy?n m?nada b?rab?r tuturdular. Eyn?lquzat Miyan?ci ??rq peripatetikl?rinin bu dualist movqeyini furs?t du?dukc? inkar etmi?, onların ?saslandıqları emanasiya (movcudatın mutl?q vahid varlıqdan z?ruri sur?td? cıxması) t?liminin t?nqidi uz?rind? xususi dayanmı?dır. Mvcudatın m?rt?b?l?rinin vahid ba?lan?ıcdan, ilk s?b?b sayılan vacib varlıqdan hasil olmasını t?min ed?n emanasiya n?z?riyy?sin? gor? vahid ilk s?b?bin ?m?l? g?tirdiyi ilk n?tic? h?mcinin vahid olmalıdır. ^[13]

Eyn?lquzat Miyan?ci emanasiya prinsipini t?nqid ed?rk?n yazır: "Dey? bil?rs?n "N?z?r ?hlinin (peripatetikl?rin) yanında a?kar m?lumdur ki, Allah?t?ala movcudatdan yalnz bir ?ey ucun s?b?b olur v? bel?likl?, bu hal insan varlı?ına g?lib catır. H?r c?h?td?n vahid olandan yalnız vahid ?eyin cıxması mumkundur." Bu, el? boyuk uydurma sohb?tdir ki, onu soyl?m?y? adamın dili g?lmir. O, b?sir?tlil?r yanında acıq kufrdur." ^[13]

Eyn?lquzat Miyan?ci emanasiya silsil?sind? h?r bir varlı?ın ozund?n sonrakı varlı?ı tor?tm?sini, onun ucun s?b?b olmasını q?bul etm?yi monizmd?n uzaqla?maq kimi qiym?tl?ndir?r?k yazır: "H?r bir ozu?ozluyund? vacib olan iki q?dim varlı?ı isbat ed?n k?s il? h?r biri vucuda g?tirm?k ucun yararlı iki s?b?bi isbat ed?n k?s arasında f?rq yoxdur" . ^[11]

Emanasiya n?z?riyy?sinin t?nqidi v? kreatsionizmin inkarı Eyn?lquzat Miyan?cinin substansiya v? atributlar, xusus?n aksidensiyalar haqqında t?limind? inki?af etdirilir. ^[13]

Zakir M?mm?dov mut?f?kkirin panteist f?ls?f?sind? ?n umumi m?nada goturul?n "varlıq" anlayı?ının son n?tic?d? "Allah" anlayı?ı il? eynil??dirildiyini qeyd etmi?dir: Allah movcudatın (movcud ?eyl?r al?minin) m?nb?yi, cıxı? yeri adlandırılır. Allaha filosof t?r?find?n panteist movqed?n varlı?ın m?nb?yi v? cıxı? yeri deyilm?si ciddi narazılı?a s?b?b olmu?, mut?f?kkirin dinsizlikd? t?qsirl?ndirilib edam edilm?si ucun ?sas d?lill?rd?n biri sayılmı?dır. Panteist filosofun ontologiyasında Allah ayrı?ayrı ?eyl?r al?mini t?msil etm?kl? eyni zamanda butovlukd? h?m cox, h?m d? vahid tamdır. O yazır: "H?qiq?tdir ki, qudr?tli v? ali olan Allah cox v? tamdır, ondan ba?qa n? varsa t?k v? hiss?dir. Ondan savayı h?r bir ?ey yalnız onun tamlı?ını v? coxlu?unu izl?y?n olması c?h?td?n h?m hiss?, h?m d? t?k olur". ^[11]

Movcud ?eyl?r al?minin mu?yy?n t?zahurl?rin? nisb?td? Allahı cox v? tam adlandırma?a "oz?ozluyund? qaranlıq k?lam" dey?n filosof h?min fikri bel? bir misalla aydınla?dırma?a calı?ır: "Bil ki, Gun?? vahid olsa da, ondan cıxan ?ualar coxdur. Haqdır ki, deyil?: Gun?? coxdur, ?ualar is? vahiddir." ^[13]

Zakir M?mm?dov yazır ki, "Q?ribin ?ikay?ti" traktatında bu mudd?anın da mus?lman ideoloqlarının hidd?tini do?urması gost?rilmi?dir. ^[11]

Eyn?lquzat Miyan?cinin fikrinc?, substansiya deyil?n q?dim (?z?li), yaxud vacib varlıq oz?ozund? movcuddur, onun hec bir ba?qasına ehtiyacı yoxdur. Bununla b?rab?r, o, meydana cıxmı? varlı?ın movcudlu?u ucun umd? ??rtdir: "?g?r varlıqda bir q?dim olmasaydı, meydana cıxmı? da ?sla movcud olmazdı." ^[11]

Filosof bu k?lamlardan m?ntiqcil?rin "birl??mi? ??rti sillogizm" adlandırdıqları apodiktik istidlalın n?tic? cıxdı?ını qeyd ed?r?k ?ql il? anla?ılan h?qiq?tl?rin idrakında guclu olmayıb, t?z? ba?layan k?s? asan olsun dey? yazır: "Deyilir: "?g?r varlıqda bir movcud olsaydı, varlıqda bir q?dimin olması vacib g?l?rdi." Bu, birisinin ?ubh? ed?c?yi t?s?vvur olunmayan y?qin ?sasdır. Sonra deyilir: "Varlıq q?ti olaraq m?lumdur." Bu da birinci kimi y?qin olan ikinci ?sasdır. Sonra iki ?vv?lki ?sasdan n?tic? cıxır: "Bir movcudun varlı?ı, z?ruri sur?td? q?dimdir." Bu, varlıq yolu il? q?dimi isbat ed?n istidlaldır. N? muxt?s?r dem?kd?, n? d? geni? t?hqiq etm?kd? bu b?yanın olması t?s?vvur edilm?z." ^[11]

Panteist filosof q?dim (?z?li) varlı?ın movcudlu?u haqqında geni? sohb?t acmadan o bar?d? ozund?n qabaq kifay?t q?d?r m?lumat oldu?unu qeyd edir: "H?min q?dimin movcudlu?u nec? olmu?dur? Bu m?lum mudd?adır v? kitablar onunla doludur." ^[13]

Substansiya oz?ozluyund? movcud v? oz?ozluyund? z?ruridir, q?dimdir, sonsuzdur, onun varlı?ı ucun bir ba?lan?ıc yoxdur v? i. a. bu kimi t?birl?r panteist f?ls?f?d? substansiyanın vahidliyini ?saslandırır. Filosofa gor?, substansiya vacib varlıq adlandırıldı?ı t?qdird? hec v?chl? ozund? ikilik olmayan vahiddir. Bel? ki, ikiliyin varlı?ı vacib varlıqda ?sla t?s?vvur edilm?z. Cunki mumkun deyildir ki, iki ?ey ola v? onlardan h?r biri ozu?ozluyund? vacib ola. ^[11]

Zakir M?mm?dov Eyn?lquzat Miyan?cinin substansiyanın birliyin? ?h?diyy?t v? v?hd?t baxımından yana?dı?ını yazaraq gost?rmi?dir ki, bu anlayı?lar sufi ?d?biyyatda muhum yer tutub, sufizmin ontologiyası haqqında mu?yy?n t?s?vvur yaradır. Y. E.Bertles onları muqayis? ed?r?k yazır: "?h?diyy?t mutl?q, ali birlikdir, burada coxluq haqqında t?s?vvur, tamamil? istisna edilmi?dir. Vahidiyy?t (v?hd?t) h?mcinin t?rkib hiss?l?r? ayrılmadı?ına v? yekcins oldu?una baxmayaraq, coxluq ideyası onda artıq qoyulmu?dur. Bu anlayı? bel? bir muqayis? il? izah edilir: A?ac toxumunda potensial sur?td? butun a?ac tamamil? qoyulmu?dur. Ancaq butun bunlar toxumda t?rkib hiss?l?r? ayrılmadan homogen ??kild? movcuddur. El?c? d? vahidiyy?td? bu birlikd? h?l? h?m gizli halda, h?m d? bu formada xaricd? gorunm?sin? baxmayaraq butun movcudatın ideyalar coxlu?u artıq qoyulmu?dur". ^{[ m?nb? gost?rin ] [13]}

Eyn?lquzat Miyan?cinin t?limind? Allah oz muxt?lifliyi il? movcud butun varlıqların cıxı? yeri v? m?nb?yi olmaqla b?rab?r, h?m d? onların yegan? s?b?bidir. Cunki, "ondan savayı olan h?r bir movcud ?eyin n? h?qiq?t, n? d? varlıq sarıdan substansiyası vardır". ^[13]

Eyn?lquzat Miyan?ci butun movcud ?eyl?rin yalnız vacib varlı?ın say?sind? gerc?k oldu?unu israrla soyl?mi?dir. Ayrı?ayrı ?eyl?rin substansional must?qilliyinin inkarı panteist mut?f?kkirl?rin hamısının ontologiyası ucun s?ciyy?vi xususiyy?tdir. M?s?l?n, XVII ?sr Niderland filosofu Benedikt Spinoza da Eyn?lquzat Miyan?ci kimi deyirdi: "Allahdan ba?qa hec br substansiya n? movud ola bil?r, n? d? t?s?vvur edil? bil?r." ^[11]

Zakir M?mm?dov yazır ki, Eyn?lquzat Miyan?ci batinil?rin Allahın atributlarına etinasız qalan ezoterik doktrinası kimi, zahiril?rin, onun fikrinc?, dualizm? aparıb cıxaran, ekzoterik doktrinasını da r?dd edir. O yazır: "Substansiyanı t?sdiq edib, atributları t?sdiq etm?y?n k?s bid?tci cahildir, substansiyadan h?qiqi f?rql?nm? il? f?rql?n?n atributları t?sdiq ed?n k?s is? kafir dualistdir v? bu kufru il? o, cahildir" . ^[11]

Eyn?lquzat Miyan?cinin f?ls?f?sind? substansiya il? aksidensiya butunlukd ? Allahla movcudatı, vacib varlıqla mumkun varlı?ı t??kil edir. Filosof mumkun varlı?ı eyni zamanda caiz varlq adlandıraraq yazır: "Caiz varlıq movcud olmaya da bil?r. Onun yoxlu?u qeyri?caiz olduqda o, m?n?vi i?ıqlar v? ruhlardır. Bu olmadıqda, o, movcud ola da bil?r, movcud olmaya da bil?r. N? ki varlı?a daxil deyil, o, yoxluqdur". ^[11]

Eyn?lquzat Miyan?cinin fikrinc? ?eyl?rin movcud v? qeyri?movcud olması onların Allaha nisb?tind?n ir?li g?lir. O yazır: "Varlı?ın cıxdı?ı ?z?li h?qiq?t? n?z?r saldıqda, Ondan vucuda g?lmi? ?ey v? Ondan h?l?lik vucuda g?lm?mi? ?ey (lakin o, adlandı?ı m?qamda v? m?lum vaxtda vucuda g?lir) n?z?r? alındıqda ?z?li h?qiq?td?n vucuda g?lmi? ?ey ucun el? bir nisb?t olur ki, bu nisb?t h?l?lik Ondan cıxmamı? ?ey ucun movcud deyildir. Bu, movcud olanların v? yox olanların Allaha nisb?td? f?rql?nm?sidir. ^[13]

Prof. Zakir M?mm?dov yazır ki, Eyn?lquzat Miyan?cinin varlıq t?limi o dovrun dini f?ls?fi fikrind? varlı?a dair baxı?lardan ?saslı sur?td? f?rql?nir. ?g?r sxolastlar maddi al?mi Allahdan zamanca ayırırdılarsa, ??rq peripatetikl?ri is? mumkun varlı?ın vacib varlıqla yana?ı, movcudlu?unu dualistc?sin? soyl?yirdil?rs?, Eyn?lquzat Miyan?ci Allahı movcud ?eyl?rin m?nb?yi, s?b?bi saymaqla onu, movcudatın ozu il? v?hd?td?, eyniyy?td? gotururdu. ^[11]

Eyn?lquzat Miyan?cinin idrak n?z?riyy?sinin onun varlıq t?limi il? uzvi sur?td? ba?lı oldu?unu yazan Zakir M?mm?dov qeyd edir ki, filosofun panteist f?ls?f?sind? butun varlı?ın v? onun qisiml?rinin, Allahın, onun substansiyasının v? atributlarının, habel? aksidensiyaların, movcud ?eyl?rin hallarının d?rk olunması mumkun sayılır. Burada idrak prosesnin uc m?rh?l?si q?bul edilir: hissi m?rh?l?, ?qli m?rh?l? v? ?ql arxası m?rh?l? (m?rif?t ? intuisiya). ^[13]

Eyn?lquzat Miyan?cinin ?s?rl?rind?n m?lum olur ki, o, idrakın hissi v? ?qli m?rh?l?l?rinin ??rhind? ??rq peripatetikl?rinin movqeyin? yaxındır. Hissi idrakı Aristotelin "hissd?n (duy?udan) m?hrum olan k?s, idrakdan da m?hrumdur" tezisi m?zmununda ba?a du??n filosofun fikrinc?, r?ngl?r gorm? duy?usuna gor?, dadlar dadbilm? duy?usuna gor?, qoxular iybilm? duy?usuna gor?, s?sl?r e?itm? duy?usuna gor? qavranılır. Bu duy?ulardan biri dig?rini ?v?z ed? bilm?z. Eyn?lquzat Miyan?ci duy?uları uy?un olaraq gorun?n, dadılan, qoxulanan, s?sl?n?n ?eyl?rin d?rk edilm?sind? t?r?zi adlandırılmı?dır. M?s?l?n, r?ngl?rin t?r?zisi yalnız gorm? duy?usudur. Mut?f?kkir qeyd edir ki, h?r ?eyin oz t?r?zisi var, h?r i?in oz meyarı var. ^[11]

Eyn?lquzat Miyan?ci hissi idrak m?s?l?l?ri uz?rind? oz s?l?fl?ri olan ??rq peripatetikl?ri q?d?r geni? dayanmamı?dırsa da idrak prosesinin bu birinci m?rh?l?sinin rolunu duzgun qiym?tl?ndirmi?dir. Filosofun fikrinc?, hissl?r, duy?ular obyektiv gerc?kliyi ?ks etdirir, onların m?nb?yi xarici al?mdir, maddi muhitdir, buna gor? d?, m?s?l?n, "birisi dadmazsa, dadı duymaz" . ^[11]

Eyn?lquzat Miyan?ci bildirir ki, hissi idrak ucun mu?yy?n imkan h?ddi vardır. Bu m?rh?l?d?n sonra ?qli (m?ntiqi) idrak m?rh?l?si g?lir. Filosof insan ?qlinin gucun?, gerc?kliyi d?rk etm?kd? onun boyuk imkanına inanırdı. "H?qiq?tl?rin m??zi" traktatında deyilir: "Bil ki, ?ql duzgun t?r?zidir, onun hokml?ri yalana yol verm?y?n do?ru y?qinlikdir. O, adildir, ondan hec zaman haqsızlıq t?s?vvur edilm?z" . ^{[11] [22]}

?bulh?s?n B?hm?nyar v? ba?qa ??rq peripatetikl?ri kimi Eyn?lquzat Miyan?ci d? sozl?ri qurulu? v? m?na etibaril? n?z?rd?n kecirmi?, onları sad? v? mur?kk?b, habel?, t?km?nalı v? coxm?nalı olmalarına gor? t?hlil etmi?dir. Mut?f?kkir soz? fikrin ifad?cisi, m?na gost?ricisi kimi baxmı?dır. O yazır: "Bil ki, h?r bir m?nanın h?min m?naya mutabiq t?birl? ifad? olunması t?s?vvur edilir. H?tta mu?llim o m?nanı h?min t?birl? bir, iki v? daha artıq d?f? ?agird? ??rh ed?rs?, m?na il? onun haqqındakı biliyi eynil??dir?r." Filosofun idrak n?z?riyy?sind? soz anlayı?la, dil t?f?kkurl? ?laq?l?ndirilir. O bu munasib?tl? deyir ki, adamın k?lamı onun a?lının v? elminin k?malını gost?rir. ^[11]

Eyn?lquzat Miyan?ci t?f?kkur formalarından hokml?ri, onların muxt?lif novl?rini ?sas?n peripatetik movqed?n ??rh etmi?dir. Mut?f?kkir hokml?ri umumi v? xususi, iqrari v? inkari olması baxımından n?z?rd?n kecirmi?, m?zmun sarıdan onların muq?dd?m mudd?alar, z?nn? ?saslanan mudd?alar v? s. novl?ri haqqında soz acmı?dır. Filosof m?ntiqd?n br metod kimi geni? b?hr?l?nmi?dir. O oz ?s?rl?rind? istidlalın muxt?lif formalarını i?l?tmi?, elmi muhakim?l?rind? sillogizmin t?biiliy? yaxın fiqurlarını, apodiktik istidlalları, subutları t?tbiq etmi?dir. Formal m?ntiqin butun qayda?qanunlarından m?har?tl? istifad? ed?n alim t?f?kkur formalarının duzgunluyunu onun ?ks etdirdiyi m?zmunun gerc?kliyi il? v?hd?td? goturmu?dur. ^[13]

Eyn?lquzat Miyan?cinin hissi idrak kimi ?qli (m?ntiqi) idrakın da mu?yy?n imkan h?ddind? q?bul etmi?dir: O ozunun idrak n?z?riyy?sind? hissi il? rasionalın movqeyini, nisb?t?n aydınla?dırark?n yazır ki, goz b?zi movcud ?eyl?ri d?rk etm?y? qabildir. Goz e?idil?n, qoxulanan v? dadılan ?eyl?rin qavranılmasında acizdir, el?c? d?, ?ql movcud ?eyl?rin coxunun d?rk olunmasında c?tinlik c?kir. Panteist filosofun fikrinc?, idrak novl?rind?n hec biri dig?rini ?v?z ed? bilm?z, duy?u da, qavrayı? da, ?ql d? obyektiv gerc?klikd?n ozun? muy?ss?r olan c?h?tl?ri ?ks etdirir. D?rkedici quvv?l?rd?n birin? aid olan inikas o birisi ucun sirr gorun? bil?r. ^[11]

?drakda ?qlin acizlik c?kdiyi ?eyl?r? g?ldikd?, filosof onları metafizik t?f?kkur t?rzi il? izah edil? bilm?y?n m?s?l?l?r saymı?dır. Eyn?lquzat Miyan?cinin f?ls?f?sind? substansiyanı anlama peripatetizmd?ki ilk s?b?bi d?rk etm? il? qar?ılıqlı goturulur. Mut?f?kkir, peripatetik filosofların "n?tic? olan h?r bir varlı?ı tor?d?n ilk s?b?b n?tic? olan varlıqla t?dqiq edilir" mudd?asından cıxı? ed?r?k yazırdı ki, ?qlin imkanı ilk s?b?bin varlı?ını movcudatın varlı?ına gor? istidlal etm?kdir. Dem?li, Eyn?lquzat Miyan?cinin fikrinc?, ?ql movcudata v? onun atributlarına ?sas?n substansiya haqqında n?tic? cıxarır. ^[11]

Zakir M?mm?dov yazır ki, Eyn?lquzat Miyan?ci emanasiya n?z?riyy?sini q?bul ed?n ??rq peripatetikl?rind?n v? kreatsionizm? ?saslanan ilahiyyatcı sxolastlardan f?rqli olaraq, panteist monizm movqeyind? durub, Allahın insanla eynil??dirdiyi ucun insanın ozunu d?rk etm?sini Allahı d?rk etm?k kimi qiym?tl?ndirmi?dir. O, panteist m?zmunlu k?lamlara istinad ed?r?k, "Ozunu d?rk ed?n k?s Allahı d?rk etmi?dir" fikri uz?rind? ?saslı dayanmı?dı, cunki "Ozunu d?rk etm?kd? aciz olan k?s R?bbini d?rk etm?kd? daha artıq d?r?c?d? acizdir" . ^[13]

Zakir M?mm?dov Eyn?lquzat Miyan?cinin idrak n?z?riyy?sind? "e?q" anlayı?ının muhum yer tutdu?unu gost?rmi?dir: O, e?qi Allahı d?rk etm?yin gost?ricisi, a?iqi m??uq? qovu?duran quvv? adlandırmı?dır. E?qin ba?lan?ıcında a?iq mu?ahid? ed?n, m??uq mu?ahid? edil?n sayılır. Lakin bu psixoloji halın sonunda onlar arasında f?rq silinir: "Mu?ahid? ed?n il? mu?ahid? edil?n birl??dikd? mu?ahid? ed?n mu?ahid? edil?n?, mu?ahid? edil?n mu?ahid? ed?n? cevrilir" . ^[13]

Panteist filosofun fikrinc? ?z?liyy?t? qovu?an k?sl?r, y?ni arifl?r h?r ?ey? panteist movqed?n yana?ırlar. O bu m?nada "Arifl?r Allah ?eyl?rd?n baxmırlar, ?ksin?, Allahda ?eyl?r? baxırlar" dey?r?k, "Bir ?eyi gozd?n kecirm?mi? ondan qabaq Allahı gordum" k?lamını yayır. ^[11]

Eyn?lquzat Miyan?cinin idrak n?z?riyy?sin? gor?, konkret hissi ?eyl?rin zahiri c?h?tl?ri duy?ularla, onların mahiyy?ti ?qll?, Allahla eynil??diril?n ?eyl?r al?minin butovu is? intuisiya il? d?rk edilir. Bundan ?lav?, filosof inki?af prosesinin sırf formal m?ntiq qanunları il? d?rk etm?yin c?tinliyi qar?ısında qalark?n h?qiq?tin yalnız intuisiya vasit?siyl? ?ld? edildiyini soyl?mi?dir. ^[11]

Filosofunun dialektikası onun varlıq t?limi v? idrak n?z?riyy?si il? sıx ba?lıdır. Eyn?lquzat Miyan?ci "oz cinsl?rinin v? novl?rinin muxt?lifliyi uzr? olan varlı?ın" bir sıra qisml?r?, m?s?l?n, q?dimd? v? sonradan meydana cıxmı?a, kamil? v? naqis?, vahid? v? coxa bolunduyunu yazmı?dır. Onun vacib v? mumkun, substansiya v? atributlar, substansiya v? aksidensiya, mu?ahid? edil?n v? mu?ahid? ed?n kimi ba?qa bolgul?ri d? qeyd edilir. Eyn?lquzat Miyan?cinin varlıq t?limind?n m?lum olur ki, bu t?r?fl?rd?n b?zisim dig?rini ?v?z ed? bilir, zira, burada ?kslik munasib?til? yana?ı, eynilik munasib?ti d? vardır. M?s?l?n, Eyn?lquzat Miyan?ci yazır: "Varlı?ın qisiml?rinin saysız?hesabsız atributların qisiml?rini gost?rm?si odur ki, h?min atributlar h?qiq?td? n? substansiyanın eyni, n? d? ondan ba?qadır" . ^{[13] [22]}

Panteist filosof aqill?rin, daha do?rusu, yalnız formal m?ntiq? ?saslanan filosofların movqeyind?n baxdıqda bu mudd?anın anla?ılmaz oldu?u qeyd etmi?dir. ?eyl?rd? daxili ziddiyy?tli c?h?tl?ri, meyll?ri gor?n Eyn?lquzat Miyan?ci yazırdı: "Bil ki, birisinin "bu ?ey, m?s?l?n, bir c?h?td?n h?min ?eyin n? eyni, n? d? ondan ba?qadır" dem?si m?ntiqi baxımdan qeyri-mumkundur. Onun qeyri?mumkunluyu ?ql ucun son d?r?c? aydındır. Ancaq onun m?nasında iki c?h?t n?z?r? alınarsa v? iki muxt?lif m?na t?l?bind?n i?l?dil?rs?, o, a?kar gerc?klikdir. Onun b?yanı budur ki, ?ey b?z?n bir c?h?td?n movcud, ba?qa bir c?h?td?n is? yoxluq olur" . ^{[11] [22]}

Bir?birin? ?ks olan "xeyir" v? "??r" anlayı?ları, onların dialektik ?laq?si Eyn?lquzat Miyan?ci t?r?find?n geni? ara?dırılmı?dır. Filosofa gor?, xeyir v? ??r oz t?bi?tin? muvafiq ?eyi ?kslikl? d?rk ed?n varlı?a, ba?qa sozl?, insana nisb?td? movcuddur. O yazır: "M?nims?y?n quvv?y? muvafiq ?ey ozunun m?nims?nilm?sind? m?nims?y?n? uy?un g?ldikd?, ona nisb?td? xeyirdir. O ikisi arasında bu nisb?t ba?qa cur olduqda, dem?li, muvafiq ?eyin m?nims?nilm?si m?nims?y?n? uy?un g?lm?yib, ?ksin? z?r?r vurduqda, o ?ey m?nims?y?n? nisb?td? ??rdir. Bunun ucun caizdir ki, vahid ?ey bir halda iki m?nims?y?n? nisb?td? xeyir v? ??r olsun. Birisi bel? des? gerc?kdir: bir qrup adamın musib?tl?ri, dig?r qrup adam ucun s?rf?dir" . ^{[13] [22]}

Zakir M?mm?dov yazır ki, Eyn?lquzat Miyan?ci ?eyl?ri daim d?yi?m?d?, meydana cıxma v? yox olmada t?s?vvur edirdi. O, "H?qiq?tl?rin m??zi" traktatında yazırdı: "Kamil olmayanlar z?nn edirl?r ki, h?r bir anda movcud olan ?ua, m?s?l?n, ozund?n qabaqkı v? ozund?n sonrakı anda movcud olan ?uanın eynidir... ?ksin?, h?r bir anda movcud olan ?ua h?min anda movcud nisb?ti t?l?b edir. H?min anlarda movcud nisb?tl?r is? z?ruri sur?td? bir?birind?n f?rql?nir". ^{[13] [22]}

Filosof mohk?m inandı?ı h?qiq?ti yalnız arifl?r? deyil, h?m d? aqill?r? (aliml?r?) catdırma?a s?y gost?rmi?dir: "Aqill?rd?n kim bu movzunun f?hmind? ozund? h?r an ba?qa bir varlı?ın yenil??diyi cıraq i?ı?ına diqq?t yetirs?, bunu d?rk etm?k ona asan olar. U?aqlar z?nn edirl?r ki, vahid qayda uzr? ?ol?l?n?n gordukl?ri cıraq i?ı?ı eyni bir ?eydir. Aliml?r q?ti bilirl?r ki, h?r bir anda onun ucun ba?qa bir sur?t yenil??ir. Ola bilsin ki, ona n?z?r yetirs?n v? onunla f?hmini tanı? ets?n, ?qlin bundan bir ?ey m?nims?y?" . ^{[11] [22]}

Zakir M?mm?dov panteist filosofun inki?afın inkarla davam ed?n istiqam?tini q?bul etdiyini bildirmi?dir: "H?r bir movcud ?ey daimi varlıqdır. O, ?b?di qaim canlıya gor? daim t?krarlanır. H?min ?ey ucun h?r bir anda ozund?n qabaqkına ox?ar ba?qa varlıq yenil??ir". ^{[11] [22]}

• Eyn?lquzat Miyan?ci ? H?qiq?tl?rin m??zi. (traktatdan parcalar). ?r?b dilind?n t?rcum? ed?n: Zakir M?mm?dov. ??rq f?ls?f?si (IX-XII ?srl?r). Bakı, 1999
• Firoozeh Papan-Matin ? Beyond death: the mystical teachings of ?Ayn al-Qu??t al-Hamadh?n?
• Zakir M?mm?dov ? Eyn?lquzat Miyan?ci. Bakı, 1992
• Zakir M?mm?dov ? Orta ?sr Az?rbaycan filosofları v? mut?f?kkirl?ri. Bakı, 1986
• Zakir M?mm?dov ? Az?rbaycan f?ls?f?si tarixi. Bakı, 1994
• Закир Мамедов ? Азербайджанские философы и мыслители средневековья. Баку, 1993

• Frederic P. Miller, Agnes F. Vandome, John McBrewster ? Ayn al-Quzat Hamadani