Dekabristl?r usyanı
Восстание декабристов
Yer	Sankt-Peterburq , Rusiya imperiyası
Tarix	14 dekabr 1825
S?b?b	1825-ci il s?lt?n?t fasil?si
?sas m?qs?d	Mutl?qiyy?tin v? t?hkimcilik huququnun l??vi, Konstantin Pavlovicin taxta cıxarılması, I Nikolay t?r?find?n konstitusiya t?sdiq edilm?si
N?tic?	Usyanın yatırılması
T??kilatcılar	Dekabristl?r
H?r?k?tverici quvv?l?r	?imal gizli c?miyy?ti [1] , Moskva leyb-qvardiya polku [2] [3] , Qrenader leyb-qvardiya polku [4] , Qvardiya ekipajı [5]
??tirakcı sayı	t?qrib?n 3000 n?f?r
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Dekabristl?r usyanı ( rus. Восстание декабристов ) ? 14 dekabr 1825-ci ild? ^[6] Rusiya imperiyasının paytaxtı Peterburqda ba? vermi? dovl?t cevrili?i c?hdi. ^[7]

XIX ?srin ?vv?ll?rind? Rusiyanın beyn?lxalq v?ziyy?ti son d?r?c? mur?kk?b idi. Tilzit sulh muqavil?sind?n ^[8] sonra da Rusiya must?qil xarici siyas?t yeritm?kd? davam edirdi. 1812-ci ild? Car ordusu Fransanı m??lub etdi.

Napoleon uz?rind? q?l?b?d?n sonra Q?rbi Avropa h?yatı il? tanı? olmu? b?zi mut?r?qqi fikirli rus zabitl?ri Rusiyada d?yi?iklikl?r aparmaq u?runda mubariz?y? ba?ladılar. Milyonlarla k?ndli , h?l? d? a?ır t?qibl?r? m?ruz qalırdı. Avropada doyu??n rus ?sg?rl?ri, olk?l?rinin dovl?t qurulu?unun, sosial h?yatlarının v? qurumlarının n? q?d?r gerid? qaldıqlarını gormu?dul?r. Carlı?ın boyunduru?u altındakı xalqın boyuk bir bolumunu t??kil ed?n k?ndlil?rin torpa?a t?hkimciliyi saxlaması ?sg?rl?r ucun narahat bir g?rc?k idi.

I Aleksandrın t?qibl?ri ve militarist rejimind?n narazı olan ?sg?rl?r, k?ndlil?r, c?miyy?tl?r yeni cevr? yaratdılar. ?ki ?sas istiqam?t muzakir? olunurdu: m?hdud monarxiya v? federativ dovl?t .

Aleksandrın olumund?n sonra I Nikolayın taxta cıxaca?ı gun ^[a] Rusiya tarixind? bir Cara qar?ı yon?lmi? ilk silahlı usyan gerc?kl??di.

1825-ci il dekabrın 14-d? h?rbcil?rin usyanı ba? verdi. Bu usyan tarix? dekabristl?r usyanı kimi daxil oldu. Dekabristl?r usyanı Rusiyada inqilabi h?r?katın ba?lan?ıcını qoydu.

XIX ?srin ?vv?ll?rind? Rusiya ictimai-iqtisadi inki?af baxımından Q?rbi Avropa olk?l?rind?n xeyli gerid? idi. 1801-ci ild? Rusiyada saray cevrili?i ba? verdi. I Pavel olduruldu v? onun o?lu I Aleksandr taxta cıxarıldı (1801?1825). K?ndli m?s?l?sinin k?skinliyini z?ifl?tm?k ucun 1803-cu ilin 20 fevralında "azad taxılcılar" haqqında f?rman ^[9] verildi. F?rmana gor? mulk?darlara icaz? verilirdi ki, oz arzularına gor? pul alıb k?ndlil?ri torpaqla birlikd? azad etsinl?r. 1810-cu ild? yaradılan Dovl?t ?urası ali idar?etm? orqanı kimi f?aliyy?t gost?rs? d?, carın yanında m??v?r?tci orqan idi.

1812-ci il V?t?n muharib?sinin v? 1813?1814-cu ill?rd? Q?rbi Avropaya yuru?l?rin n?tic?l?ri a?ır bir yuk kimi Rusiya iqtisadiyyatının uz?rin? du?du. Du?m?nin mudaxil?si n?tic?sind? ??h?r v? k?ndl?r, o cuml?d?n Rusiyanın kohn? paytaxtı Moskva v? Smolensk kimi ??h?rl?r xarabazara cevrilmi? v? yandırılmı?dı. Olk?y? yuz milyonlarla rubl d?y?rind? ziyan d?ymi?di. T?qrib?n milyon yarım kimi rekrut v? xalq qo?unu ?sg?ri kimi silahlandırılmı?dı. Doyu? meydanlarında v? x?st?likl?r n?tic?sind? kulli miqdarda adam h?lak olmu?du. ?kinl?rin m?hv edilm?si, mal-qaranın t?l?f olması ?halinin var-yoxdan cıxması dem?k idi. Muharib? maliyy? i?ini v? pul t?davulunu son d?r?c? pozmu?du. Mulk?dar-t?hkimci hokum?ti yaranmı? iqtisadi v?ziyy?tin a?ırlı?ını butunlukl? xalq kutl?l?rinin uz?rin? salmı?dı. Dovl?t budc?sinin k?siri adamba?ına vergil?r, k?ndlil?rd?n alınan toycu rusumları v? ickid?n ( araqdan ) ?ld? edil?n g?lir hesabına od?nilirdi. Olk?nin t?s?rrufat h?yatının umumi t?n?zzulu v? kutl?l?rin var-yoxdan cıxması uzund?n bu "g?lirl?r" az oldu?una gor? dovl?t ka?ız pullar ( ?ksinaslar ) buraxma?a ba?lamı?dı, bu pullar is? ild?n-il? qiym?td?n du?murdu. 20-ci ill?rd? gumu? rublun m?z?nn?si ka?ız pulun t?qrib?n 3 rubluna b?rab?r tutulurdu. Bahalı?ın artması xalqın v?ziyy?tini daha da pisl??dirirdi.

Xalq arasında milli hissin yuks?lm?si, 1812-ci ild? du?m?n? qar?ı mubariz?d? ozunu gost?rmi? quvv?nin ba?a du?ulm?si mulk?dar k?ndind?, votcina manufakturasında v? ?sg?r kazarmasında k?ndlinin oz t?hkimci v?ziyy?tini daha aydın ba?a du?m?sin? t?kan verdi. ^[10] Xalq etirazının ruhu gucl?nmi?di. K?ndlil?r biyar v? toycunun daha da artırılmasına v? mulk?darların onları torpaqdan m?hrum etm?k c?hdl?rin? getdikc? daha tez-tez etiraz cıxı?ları il? cavab verirdil?r. 1813?1825-ci ill?rd? 200-d?k k?ndli i?ti?a?ı ba? vermi?di, bu ill?rd? i?ti?a?ların orta illik sayı is? V?t?n muharib?sind?n ?vv?lki ill?r? nisb?t?n iki-uc d?f? artıq idi. ^[11] H?min ill?rd? k?ndli mubariz?si inadkarlı?ı v? sur?kli olması il? s?ciyy?vi idi. Bir sıra hallarda k?ndlil?r mulk?darlara qar?ı bir nec? il mubariz? aparmı?dılar. M?s?l?n, Ryazan quberniyasında, yerli qubernatorun m?lumatına gor? k?ndlil?r tez-tez "ita?tsizlik v? co??unluq" gost?rirdil?r v? b?z?n bu h?r?k?tl?r iki-uc il davam edirdi. Kostroma quberniyasında mulk?dar Me??aninovun doqquz k?ndinin t?hkimlil?ri 1818-ci ild? "qiyama" ba?lamı? v? mubariz?ni, 1820-ci il?d?k davam etdirmi?dil?r, h?min il is? mulk?dar qadın Abaldueyevanın min n?f?rd?n artıq t?hkimli k?ndlisi qiyamcılara qo?ulmu?du. Usyan ed?n k?ndlil?rin getdikc? daha cox inadkarlıq gost?rdikl?rini burdan gorm?k olardı ki, hokum?t k?ndlil?ri "sakitl??dirm?k" ucun ?sg?r d?st?l?ri gond?rilm?sin? getdikc? daha tez-tez ?l atmalı olurdu. 1816-cı ild?n 1825-ci il?d?k k?ndlil?ri yuz d?f?d?n cox h?rbi quvv? hesabına sakitl??dirm?k, y?ni k?ndli i?ti?a?larının yarıdan coxunu silah gucun? yatırtmaq lazım g?lmi?dir.

1818?1820-ci ill?rd? Don sahilind?ki k?ndli h?r?katı ?n kutl?vi h?r?kat idi. Vaxtil? Don cayının v? onun qollarının sahill?rind? s?rb?st ya?ayan ?hali oz kazak ba?cıları-getmanlar v? dig?r ba?cılar t?r?find?n ?sar?t altına alınmı?dı. Butun torpaqlar yuks?k zutb?li kazakların s?r?ncamına verilmi? v? bel?likl?, onlar torpaq v? t?hkimlil?r uz?rind? huquqları olan yeni zad?ganlara cevrilmi?dil?r. Don sahilind? Ukraynanın v? Rusiyanın m?rk?zi quberniyalarından qacıb g?lmi? coxlu k?ndli ya?ayırdı. Onlar bu yerl?rd? azadlıq axtarırdılar, amma yen? d? kol? v?ziyy?tin? du?mu?dul?r, i?ti?a?lar ba?lanmı?dı. Hokum?t Donda mulk?darların torpaq sahibliyini nizama salma?ı q?rara almı? v? bunun ucun xususi komit? t?sis etmi?di. K?ndlil?r hokum?tin q?rarını ozl?rin? xeyirli olan t?rzd? ba?a du?mu?dul?r, ona gor? d? i?ti?a?lar xususi bir quvv? il? geni?l?nib boyuk bir ?razini burumu?du. H?r?katda 45 mind?n cox k?ndli i?tirak edirdi. General-adyutant Aleksandr Cernı?ov k?ndlil?ri sakitl??dirm?y? gond?rilmi?di, onun s?r?ncamında altı piyada alayı, iki suvari eskadronu v? altı top vardı. General qırmalı top m?rmil?rind?n v? gull?l?rd?n istifad? ed?r?k usyanı yatırtdı. Usyancılara amasızcasına divan tutuldu, 263 n?f?r qamcı, cubuq c?zasına m?hkum edildi, katorqaya v? Sibir? surgun? gond?rildi.

Kazarmalarda ?sg?rl?ri m?nasız d?r?c?d? xırda h?rbi t?lim t?l?bl?rinin yetirilm?sind? ?n kicik x?talara gor? v?h?ic?sin? c?zalar t?tbiq ed?n arakceyevcilik gozl?yirdi. ^[12] 1816?1825-ci ill?rd? ?sg?rl?rin ?n azı 15 acıq cıxı?ı ba? vermi?di. ^[13]

1820-ci ilin oktyabrında Semyonovsk polkunun qiyamı paytaxtda boyuk siyasi hadis? oldu. Yuru?l?r zamanı bir cox ?sg?ri i?l?ri il? ?ohr?t qazanmı? polk v?t?n? qayıtdıqdan sonra Arakceyevin ?laltısı ?vartsın komandalı?ı altına du?du. T?z? komandir humanist zabitliy? ^[b] alı?mı? ?sg?rl?rin q?lbind? "s?rb?stlik" ruhunu oldurm?yi q?rara almı?dır. Cubuq intizamı, ?sg?rin ??xsiyy?tinin t?hqir edilm?si ?vartsın ?sg?rl?r? t?sirini ba?lıca metodu idi. Semyonov polku ?sg?rl?rinin cıxı?ı "hokmdar rotasının" ^[c] ?ikay?ti il? ba?landı. Polkun r?hb?rliyi rotanı h?bs edib Petropavlovsk qalasında t?crid etdil?r. Polkun qalan rotaları etiraz ed?nl?ri mudafi?y? qalxdılar v? butun polk qalaya salınmı? olundu. Peterburqun hakimiyy?t orqanları v? xaricd?n t?l?sik qayıtmı? car polkun cıxı?larından qorxuya du?dul?r. Kazarmalarda ?sg?rl?r arasında hokum?t ?leyhin? intibahnam?l?r yayılırdı. ?ntibahnam?l?rd? cara v? zad?ganlara qar?ı mubariz? aparmaq, zad?ganların ?v?zin? oz komandirl?rini secm?k haqqında ca?ırı? vardı, car zad?ganların m?nafeyini qoruyan "?n boyuk quldur" adlandırılırdı. Hokum?t "qiyamcılara" amansızcasına divan tutdu. T?hrikcil?ri bir nec? d?f? ?sg?r sıraları arasından kecirib cubuqladılar; bel? cismani c?zadan sonra sa? qalanları katorqaya gond?rdil?r. Butun polk l??v edildi. Katorqaya gond?rilmi? v? ucqar h?rbi hiss?l?r? s?p?l?nmi? semyonovcuların q?lbind? hakimiyy?t orqanlarına nifr?t ya?ayırdı v? onlar dig?r inqilabi cıxı?larda d?f?l?rl? i?tirak etdil?r. Semyonovcuların cıxı?ları zamanı tapılmı? intibahnam?l?rin birind? t?hkimci k?ndlil?rin v?ziyy?tind?n, altı gunluk biyardan, son d?r?c? a?ır vergil?rd?n, k?ndlil?rin "katorqacılardan secilm?dikl?rind?n" danı?ılırdı. Bu onu gost?rirdi ki, ?sg?rin i?ti?a?lar t?hkimcilik ?leyhin? umumk?ndli mubariz?si il? ?laq?lidir, lakin bu ?laq? h?rbi m?skunların usyanlarında daha ?yani v? dol?un ??kild? ozunu gost?rirdi.

1815?1825-ci ill?rd? carizmin daxili siyas?ti Napaleonla muharib?d?n sonra Q?rbi Avropada yaranmı? v?ziyy?ti s?ciyy?l?ndir?n umumi murt?ce x?tti ?ks etdirirdi. Muq?dd?s ittifaq beyn?lxalq meydanda ayrı-ayrı olk?l?rd? irticanın ?saslandı?ı prinsipl?ri mohk?ml?ndirirdi.

Murt?ce siyas?tin istinad noqt?si I Aleksandr, onun gost?ri?l?rinin sadiq icracısı ^[14] is? A. A. Arakceyev idi. ^{[15] [16] [17]} Zad?gan zumr?sind?n olan muasirl?rind?n biri Vikel, Arakceyev haqqında bel? yazırdı:

Arakceyevd?n artilleriya ucun islah t?dbiri kimi, sonra orduya c?za vasit?si kimi v? n?hay?t, butun rus xalqından qisas almaq vasit?si kimi istifad? edildi.

Bu q?ddar v? kobud artilleriya generalı imperiyada cardan sonra birinci adam oldu. K. F. Rıleyev "Carın ist?klisin?" ( rus. К временщику ) ^[19] adlı satirasında Arakceyevi bel? s?ciyy?l?ndirmi?di ^[20] :

Do?ma olk?sinin s?rt must?bidi idi, Hiyl?yl? m?ns?b? yuks?lmi? idi. [21]

Olk?d? t???kkul tapmı? siyasi rejimi "arakceyevcilik" ^[22] adlandırma?a ba?ladılar. Bu, t?kc? k?ndlil?r bar?sind? t?hkimcilik t?dbirl?ri, ?sg?rl?r ucun amansız h?rbi t?lim dem?k deyildi, h?m d? h?r cur " qiyam " ?lam?tinin kokunu k?sm?k m?qs?dil? casuslu?a geni? yer verilm?si, nadan senzura m?murlarının ?li il? m?tbuatın ?sassız olaraq sıxı?dırılması, yuxarıdan v? a?a?ıdan idar?etm?d? sarsaqlıq h?ddin? catan xırdacı, amansız v? laqeyd formalizmd?n, ?n ba?lıcası is? Arakceyev rejiminin h?r hansı bir c?h?tin? qar?ı narazılı?ını v? ya etirazını bildir?nl?rin hamısına amansızcasına divan tutması dem?k idi.

Arakceyevcilik maarif sah?sind? ozunu daha ?yani gost?rirdi. I Aleksandrın carlı?ının ilk ill?rind? t?sis edilmi? xalq maarifi nazirliyi, gork?mli tarixci Nikolay Karamzinin ifad?sin? gor?, "nadanlıq nazirliyin?" cevrilmi?di. ^[23] 1816-cı ild? knyaz A. N. Qolitsın bu nazirliyin ba?cısı t?yin edildi, ^[24] h?m d? nazirliyin ozu kils? i?l?ri il? birl??dirildi. Pu?kinin epiqramında Qolitsıni "xolop" ur?kli v? "maarif du?m?ni" adlandırılır. Qolitsın oz ?trafına Maqnitski, Runic kimi c?hal?tp?r?stl?ri toplamı?dı. Qabaqcıl ideyalara qar?ı mubariz?d?, " Muq?dd?s ?ttifaq "ın etiqadının r?mzi ? ?ncil , din, mistika ir?li surulmu?du.

Universitetl?rd? v? ba?qa t?dris mu?ssis?l?rind? oxuyan g?ncl?r ilk novb?d? kils?nin t?sirin? m?ruz qalırdılar. O dovrun ?n yax?ı professorlarından K. ?. Arsenyev , E. V. Raupax, K. F. German , A. P. Kunitsın "azadfikirlilik" yaymaq ustund? universitetl?rd?n uzaqla?dırılmı? v? m?suliyy?t? c?lb edilmi?dil?r. T?dris butunlukl? muq?dd?s kitab ?sasında aparılmalı idi. Oz n?tic?l?rin? gor? ?ncinin ehkamlarına uy?un g?lm?y?n butun f?nnl?r t?drisd?n xaric edilirdi. M?s?l?n, t?biiyyat elml?rini ??rh ed?rk?n dunyanın yaradılması v? adamların Ad?ml? H?vvadan tor?m?si haqqında Bibliyadakı ?fsan?ni r?hb?r tutmaq lazım idi. ?nsan b?d?ninin anatomiyasını oyr?n?rk?n meyit yarmaq qada?an olunurdu, cunki insan b?d?ni olm?z ruhun m?sk?ni hesab edilirdi. H?tta riyaziyyatın ozund? ilahi ?sasları r?hb?r tutmadan kecinm?k mumkun deyildi. Kazan universitetinin bir professoru hesab edirdi ki, " vahidsiz r?q?m olmadı?ı kimi dunya da Allahsız movcud ola bilm?z ".

S?rt senzura ?n z?r?rsiz v? h?tta ?n "xo?niyy?t" kitabları qada?an edirdi. M?s?l?n, gob?l?kl?rin z?r?ri haqqında kitab n??r edil? bilm?zdi, cunki gob?l?k p?hriz ?rzaqı idi, yaxud E. Stanevicin "Korp?nin tabutu onund? ruhun olm?zliyi haqqında sohb?t" ( rus. Разговор о бессмертии души над гробом младенца ) ^[25] kitabı kils? t?limin? uy?un g?lm?y?n kitab kimi qada?an edilmi?di. M?hk?m? prosesl?ri haqqında x?b?rl?r d?rc etm?k, xususil? d? daxili v? xarici siyas?t m?s?l?l?rin? toxunmaq qada?an idi.

?sas m?qal?: Dekabristl?r

?lk rus inqilabcıları dekabristl?r t?hkimci idar? usuluna qar?ı vuru?an doyu?cul?r olmu?lar. Oz m?qs?dl?ri u?runda onlar ?ll?rind? silah 14 dekabr 1825-ci ild? o vaxtkı Rusiya imperiyasının paytaxtı Peterburqda Senat meydanında I Pyotrun abid?si onund? numayi? etmi?dil?r. Dekabr ayındakı bu qiyama gor? onlar dekabristl?r adlanırılırdılar.

Fransa maarifcil?ri: Volter , Jan Jak Russo , Deni Didro , ?arl Lui Monteskyo

?ks?riyy?ti xaricd? t?hsil alan dekabristl?r qada?an olunmu? rus ?d?biyyatından ba?qa o dovr ucun yenilik sayılan fransız maarifcil?ri ^[26] Volter , Russo , Deni Didro , Jan Leron Dalamber , Monteskyod?n b?hr?l?nmi?dil?r. Monarxiyanın m?hvi b???riyy?tin ?sas m?s?l?l?rind?n idi. S?rh?dsiz car v? kral hakimiyy?ti mutl?qiyy?t ? kohn?lmi? feodal-mulk?dar qurulu?unu mudafi? edir, xalqların inki?afına mane olurdu. 1789?1871-ci ill?ri ?hat? ed?n dunya tarixinin bu periodunu ^[d] Lenin " burjuaziyanın qalxan x?tti, t?miz q?l?b?si" adlandırmı?dır. ^{[27] [28]} Bu period ?rzind? coxlu sayda burjua inqlabı ?uari altında inqilab v? inqilabi cıxı?lar olmu?du. Dekabristl?rin ?sas ?uarları t?hkimci feodal mulk?dar rejiml?rinin m?hvi, burjua inqilabları ?uari idi. Hansi ki, oz dovrunu ba?a vurmu? feodalizmi m?hv etm?y? v? yeni yaranmı? kapitalizm qurulu?unu mohk?ml?ndirm?k v? inki?af etdirm?y? ca?ırırdı. Ancaq bu hec d? o dem?k deyil ki, dekabristl?r burjuaziyanı t?msil edirdil?r. Burjua inqilabları b???riyy?t tarixinin cox vacib m?rh?l?si idi v? hec d? dem?k olmaz ki, h?mi?? burjuaziyanın hegemoniyası altında ba? verirdi. O dovr Rusiyada burjuaziya yeni yaranırdı v? carlıqdan asılı idi v? hec cur inqilabi guc sayıla bilm?zdi.

T?hkimcilik sisteminin hokmranlı?ının davam etm?si n?tic?sind?, kapitalizm ukladı unsurl?rinin getdikc? artdı?ı bir ??raitd? olk?nin iqtisadi h?yatında yaranan ziddiyy?tl?r, k?ndlil?ri , i?ci adamları v? ?sg?rl?ri buruy?n, Q?rbi Avropadakı hadis?l?r kimi Rusiya imperiyasının ?saslarının sarsılmasından mujd? ver?n kutl?vi h?r?katın vahim? oyadan vus?ti varlı sinifl?r arasında da t??vi? do?urmu?du. ?halinin ticar?t v? s?naye il? m???ul olan t?b?q?l?rin i?baz t???bbuskarlıq gost?rilm?si, habel? fabrik v? zavodda mane?l?r? ^[e] rast g?lirdil?r. "Zamanın ruhuna uy?un", y?ni ticar?t v? i?bazlıq yolu il? t?s?rrufat f?aliyy?ti gost?rm?y? can atan zad?ganlaran bir hiss?si d? narazı idi. Kohn? t?hkimli zad?ganlar movcud qaydaları ?saslarının sarsılmazlı?ına ?min deyildil?r. T?r?ddudl?r "yuxarı dair?l?rd?" d? ba? verirdi. M?s?l?n, bunu Aleksandrın siyas?tind? liberal h?r?katlardan irticaya do?ru "doyu?l?r" gost?rirdi.

Rusiyada inqilabi h?r?kat da umumi narazılıq ??raitind?, hokum?tin t?nqid edilm?si, ba?lıcası is? yaxınla?maqda olan f?lak?tin intizarı ??raitind? meydana g?ldi. Bu t?hkimcilik huququna v? mutl?qiyy?t? qar?ı ?uurlu siyasi v? mut???kkil mubariz?nin ba?lanması dem?k idi. Bu V. ?. Leninin t?birinc?, Rusiya inqilabi h?r?katında XIX ?srin 60-cı ill?rinin ?vv?ll?rin?d?k davam ed?n zad?gan m?rh?l?sinin ba?lan?ıcı idi.

Qabaqcıl ziyalı zad?ganlar burjua inqilabı ideologiyasının ifad?cisin? cevrildil?r. Zad?ganların ?n yax?ı numay?nd?l?ri siyasi proqram i?l?yib hazırladılıar; olk?nin iqtisadi v? siyasi inki?afını burjua yoluna yon?ltm?k ucun h?min proqram h?yata kecirilm?li idi. ?n yax?ı zad?ganlar ilk gizli t??kilatlar da yaratdılar ki, bunlar da Rusiyada mutl?qiyy?rin devrilm?sin? v? t?hkimcilik huququnun l??v edilm?sin? nail olmalı idil?r.

1825-ci ilin dekabrında carizm? qar?ı mubariz?y? ba?layan ilk zad?gan iqilabcılar " dekabristl?r " adlanırdılar. ^[29]

Dekabristl?ri birl??dir?n inqlabi proqram muxt?lif amill?rin t?siri altında t???kkul tapmı?dı. Onların fikirl?rini t?nqid m?carasına yon?ld?n h?r ?eyd?n ?vv?l Rusiya h?yatının biabırcı iqtisadi v? siyasi uy?unsuzluqlarına qar?ı umumi narazılıq v? etiraz ruhu idi. Dekabristl?rin boyuk ?ks?riyy?ti rus ordusunun doyu? gormu? zabitl?ri idi; onların coxu 1812-ci il V?t?n muharib?sind? v? xarici yuru?l?rd? i?tirak etmi?di. G?l?c?k dekabristl?r ?sas?n g?ncl?r idi; onlar olk?nin azadlı?ı v? istiqlaliyy?ti ucun t?hluk? yaratmı? du?m?n? qar?ı mubariz?d? mill?ti buruyub, xalqı aya?a qaldıran boyuk v?t?np?rv?rlik ruhunu gormu? v? h?ssaslıqla duymu?dular. H?rbi hadis?l?rin dekabristl?rin ?qid?sin? t?sirini M. Muravyov-Apostol bel? ifad? etmi?di:

Biz 1812-ci il ovladları idik. V?t?nin rifahı namin? h?r ?eyi,  h?tta h?yatımızı qurban verm?k q?lbimizin hokmu idi. [30] [31]

XVIII ?srin axırlarında v? XIX ?srin ?vv?ll?rind? rus ictimaiyy?tinin t?nqidi fikrini ?ks etdir?n rus publisistikası v? rus ?d?biyyatı yeni n?sl? guclu ideya t?siri gost?rm?y? bilm?zdi. A. N. Radi??evin t?hkimcilik ?leyhin? ca?ırı?larla dolu olan "Peterburqdan Moskvaya s?yah?t" kitabı, ^[32] A. S. Pu?kinin azdlıq e?qil? dolu ?eirl?ri, Qriboyedovun zad?gan c?miyy?tini satira il? qamcılayan " A?ıldan b?la " pyesi, ^{[33] [34]} ?van Pninin , ^[35] N. Turgenevin ^[36] v? ba?qalarının iqtisadi v? siyasi t?dqiqatları c?miyy?td? qabaqcıl ideyalar do?urur v? onları d?rinl??dirirdi. Dekabristl?rin baxı?larının formala?masında b???riyy?tin boyuk m?d?ni ir?lil?yi?ini ?ks etdir?n Q?rbi Avropa maarifci v? materialist f?ls?f?sinin d? boyuk ?h?miyy?ti vardı. Volterin , Russonun , ensiklopediyacıların ?s?rl?ri g?l?c?k dekabristl?rin inqilabi dunyagoru?unu geni?l?ndirirdi.

Qriboyedovun "dekabrist usyanında i?tirakı n?d?n ibar?t idi?" sualına onun yaxın dostu Jandr: "Tam" ? dey? cavab vermi?dir. ^{[37] [38]}

Usyanda Qriboyedov bil?vasit? i?tirak etm?mi?di, lakin dekabrist m?fkur?sin? husn-r??b?t b?sl?yirdi. Bu onun yalnız yaradıcılı?ından , "A?ıldan b?la"nın q?hr?manı Catskinin usyanlarından deyil, eyni zamanda Qriboedovun dekabristl?rl? olan ??xsi ?laq?sind?n d? b?llidir.

Dekabristl?rin "?imal" c?miyy?ti t??kil edil?rk?n Qriboyedov da Peterburqda idi, v? ?ubh?siz ki, bu muham hadis?d?n x?b?rdar olmaya bilm?zdi. Uzun mudd?t f?aliyy?tsizlikd?n sonra, Pestelin mohk?m irad?si n?tic?sind?, "?imallılar" c?miyy?ti 1823-cu ilin payızında yenid?n f?aliyy?t gost?rm?y? ba?ladı. Yeni uzvl?r c?lb etm?k q?rara alındı. "C?nub" c?miyy?tinin uzvl?ri il? qız?ın yazı?ma ba?ladı. R?hb?rliyin? N. Muravyov , knyaz S. Trubetskoy ^[39] v? knyaz Y. Obolenski secildil?r. Bunların hamısı Qriboyedovun tanı?ları v? dostları idi. 1823-cu ilin axırlarından ba?layaraq c?miy?t uzvl?rinin munt?z?m iclasları ca?ırılma?a ba?ladı, lakin Pestelin ??xs?n Peterburqa g?lm?sin? (1824-cu ill?rin ?vv?ll?rind?) baxmayaraq "?imallılarla" "c?nublular" arasında tam bir anla?ma ?ld? edilm?di. "?imallıların" kohn? uzvl?ri birl??m?k ist?mirdil?r, cunki oz r?hb?rlik nufuzlarının du??c?yind?n qorxurdular. Yalnız Rıleyevin ?trafında topla?mı? f?al d?st? "?imallıların" mut?r?ddid qismin? ustun g?ldikd?n sonra, dekabristl?rin c?nub v? ?imal c?miyy?tl?ri arasında ?lbir i?l?m?k bar?d? yenid?n danı?ıqlara giri?ildi. Gizli s?f?rl?r, qulluq i?ind?n otru ezamiyy?tl?r ba?landı.

Qriboyedov may ayında paytaxtdan ayrılıb ayın axırında Kiyev? g?ldi v? burada g?l?c?k dekabrist S. Muravyov ? Apostolla, A. Muravyovla , Bestuyev ? Ruminl? , knyaz Trubestkoyla goru?du. Qriboyedovun s?yah?t zamanı yazdı?ı m?ktublardan onun Kiyev? g?lm?sinin ?sl m?qs?di m?lum olmur. Bu m?ktublar tarixi abid?l?rd?n aldı?ı t??ssuratla, s?n?t haqqında muhazir?l?rl? doludur; bununla Qriboyedov quss?l?rini da?ıtmaq ist?yirdi. H?r halda Qriboyedovun Qafqaza g?l?rk?n yoldan ayrılıb Kiyev? getm?si m?nasız deyildi. Kiyevd? o oz diplomatik istedadını h?r iki d?st? arasında sazı? yaratmaq ucun t?tbiq ed? bil?rdi. 1825-ci ilin yayında bu sazi? yarandı.

G?l?c?k dekabristl?rin Q?rbd? mu?ahid? etdikl?ri il? Rusiya h?yatı arasındakı t?zad onlara xususil? a?ır t?sir ba?ı?layırdı. Onlar Q?rbd? s?naye v? k?nd t?s?rrufatında t?r?qqi, Rusiyada is? dur?unluq v? ?tal?t gorurdul?r. Q?rbd? olk?l?rin ?ks?riyy?tind? xalq kutl?si t?hkimli v?ziyy?td? deyildi, burada is? k?ndlinin mulk?dar a?adan qul kmi asılılı?ının ?n a?ır forması hokm sururdu. Orada mulki azadlıqlar, maarif v? ictimai h?yatın "Avropaya m?xsus" formaları oldu?u hiss olunurdu, burada is? h?dsiz ozba?nalı?a, casuslu?a v? ??xsiyy?t uz?rind? zorakılı?a ?saslanan arakceyevcilik hokm sururdu.

Zabitl?r carın irad?si il? orduda inadkarlıqla t?tbiq edil?n s?rt t?limi, c?bh?bazlı?ı, ?sg?r intizamının v? ??xsiyy?tin t?hqir edilm?si rejimini aydın duyurdular. Qabaqcıl zabitl?r ?sg?rl?r? t?lim verilm?sind? Prussiya sisteminin ?leyhin? idil?r; onlar orduda t?lim v? t?rbiy? verm?k sah?sind? Suvorovun yaratdı?ı rus milli sistemini ustun tuturdular. G?l?c?k dekabristl?rin mutl?qiyy?t? qar?? f?al mubariz?y? kecm?sind? h?min ill?rin beyn?lxalq hadis?l?rinin d? boyuk ?h?miyy?ti vardı. C?nubi v? Q?rbi Avropanın bir sıra olk?l?rind? ba?lanmı? milli azadlıq h?r?katı v? inqilabi h?r?kat onlarda r??b?t oyadır v? bu ?qid?ni mohk?ml?ndirirdi ki, Rusiya da h?min yolla getm?lidir. ?spaniyada v? ?taliyada usyana qalxmı? xalqlara divan tutulmasının ?sas ihamcılarından biri olan rus carizminin jandarm rolu oynaması bu qabaqcıl zabitl?ri hidd?tl?ndirirdi.

Qar?ısına inqilabi m?qs?dl?r qoyan ilk gizli c?miyy?t 1816-cı ild? yaradılan "Nicat ittifaqı" ^[40] v? ya "V?t?nin h?qiqi v? s?daq?tli o?ulları c?miyy?ti" oldu. ^{[41] [42]}

T??kilatın oz?yini Aleksandr v? Nikita Muravyovlar , Sergey v? Matvey Muravyov-Apostol qarda?ları, Yaku?kin, Pestel, Lunin, Trubeskoy v? ba?qaları t??kil edirdi?r. C?miyy?tin uzvl?ri sayca cox deyildi ? 30-d?k adam idi. Nizamnam? v? proqram i?l?nib hazırlanmı?dı. C?miyy?tin ba?lıca m?qs?di Rusiyada konstitusiya yaratmaq v? t?hkimcilik huququnu l??v etm?k idi. Nizamnam?y? gor? "Nicat ttifaqı" son d?r?c? gizli ??aritd? f?aliy?t gost?r?n m?rk?zl??dirilmi? t??kilat idi. Burada c?miyy?ti t?sis ed?nl?r (" boyarlar ") r?hb?r rol oynayırdılar. C?miyy?tin qalan uzvl?ri "xadiml?r" v? "qarda?lar"a bolunurdul?r. "Xadiml?r" c?miyy?tin siyasi m?qs?dl?rind?n x?b?rdar edilir, "qarda?lar" is? onun f?aliyy?tin? yardım gost?rirdil?r. Bu adamlar c?miyy?tin gizli q?rarlarından tam x?b?rdar olmurdular. Nizamnam? v? taktika m?s?l?sind? c?miyy?td? ixtilaflar meydana cıxdı. Onun uzvl?rind?n bir qrupu f?aliyy?t? cara qar?ı terrorculuq h?r?k?tl?rind?n ba?lama?ı m?qs?d?uy?un hesab edib, dig?r qrupu is? t?bli?ata daha cox meyl gost?rirdi. C?miyy?tin uc kateqoriyaya bolunmu? uzvl?rinin huquqlarının qeyri-b?rab?rliyi b?zi uzvl?r t?r?find?n pisl?nirdi. Uzvl?rin sayı az oldu?una v? qism?n d? proqram v? taktika m?s?l?l?ri kifay?t q?d?r aydınla?dırılmadı?ına gor? "Nicat ittifaqı" c?miyy?tin f?al uzvl?rinin bir coxunu qane etmirdi.

1818-ci ild? "Nicat ittifaqının" ardınca "S?ad?t ittifaqı" adlı gizli c?miyy?t t??kil edildi. C?miyy?tin " Ya?ıl kitab "da yazılmı? proqramı t?hkimciliyin l??v edilm?si v? siyasi qurulu?un d?yi?dirilm?si t?l?bl?rini acıq elan etmirdi, lakin "Ya?ıl kitab"da b?hs edildiyi kimi, c?miyy?tin umumi ruhu v? onun f?aliyy?tinin istiqam?ti t?hkimcilik ?leyhin? baxı?ları ?ks etdirirdi. Proqramın bel? xususiyy?ti onunla ?laq?dar idi ki, "Ya?ıl kitab" "S?ad?t ittifaqına" mumkun q?d?r cox uzv c?lb etm?k m?qs?dil? geni? yayılmaq ucun n?z?rd? tutulmu?du. "Ya?ıl kitab"da uzvl?r? t?kllif edilirdi ki, t?hkimli k?ndlini mulk?dardan mudafi? etsinl?r, mulk?darı adam alverind?n c?kindirsinl?r, xalqa ziyan d?ym?sin dey? m?hk?m?l?rd? v? idar?l?rd? ?dal?t u?runda mubariz? aparsınlar, ticar?tin, s?nayenin v? k?nd t?s?rrufatının inki?afına yardım gost?sinl?r v? i.a. " S?ad?t ittifaqı" k?miyy?tc? sur?tl? artırdı v? 1821-ci ild? onun 200-d?k uzvu vardı. Bundan ?lav? c?miyy?tin ?trafında ?lav? "upravalar" y?ni bu v? ya dig?r d?r?c?d? ideyaca "ittifaqla" ba?lı olan t??kilatlar vardı. Sergey Trubetskoy , Fyodr Qlinka , Yakov Tolstoy , habel? gork?mli ?air Aleksandr Pu?kin v? Anton Delviqin d? f?al i?tirak etdiyi " Ya?ıl lampa " ^[43] c?miyy?ti, ^[44] "Rus ?d?biyyatı h?v?skarlarının azad c?miyy?ti", "Lankaster m?kt?bl?rini yayan c?miyy?t" v? leqal f?aliyy?t gost?r?n dig?r c?miyy?tl?r bel?l?rind?n idi. ^[45] C?miyy?tin b?zi uzvl?ri yerl?rd? geni? f?aliyy?t gost?rirdil?r. M?s?l?n, Ki?inyovdakı piyada diviziyasının komandanı olan general A. F. Orlov "S?ad?t ittifaqı"nın proqramı ?sasında ?sg?rl?r? cismani c?za verilm?sini qada?an etmi?, onların maddi v?ziyy?tini yax?ıla?dırılmı? v? h?tta ?sg?rl?rl? v?h?ic?sin? r?ftar ed?n uc zabiti m?hk?m?y? vermi?di. H?min diviziyada Lankaster m?kt?bin? r?hb?rlik ed?n mayor V. Rayevski is? ?sg?rl?r v? yunkerl?r qar?ısında inqilabi ideyaları inki?af etdirirdi.

Lakin t?bli?at f?aliyy?tinin leqal formalarını hokum?t ?leyhin? ?sas m?qs?dl?rl? ?laq?l?ndir?n t??kilat olmaq etibaril? "S?ad?t ittifaqı" da hokum?t? qar?ı acıq mubariz?y? ba?lamaq ucun az hazırlıqlı idi. Oz agentl?ri vasit?sil? hakimiyy?t orqanları "ittifaqın" varlı?ı v? f?aliyy?ti haqqında kifay?t q?d?r m?lumat almı?dılar. T?kilatın t?rkibinin geni?l?ndirilm?si ona yekcins olmayan unsurl?rin daxil olmasına g?tirib cıxardı: "?ttifaq"da radikal-inqilabcı uzvl?rl? yana?ı liberal ?hval-ruhiyy?li mot?dil baxı?lı xeyli adam vardı. H?m d? 1818?1820-ci ill?rd? Rusiyada v? Avropada siyasi v?ziyy?t getdikc? k?skinl??irdi. Rusiyada kutl?vi h?r?kat ( Donda k?ndlil?rin, Cuquyevd? h?rbi m?skunların, Peterburqda semyoncuların h?r?katı) geni?l?nirdi, Avropada is? ?spaniyada v? Neapol krallı?ında inqilablar ba? vermi?di, Turkiy?nin hokmranlı?ından xilas olmaq u?runda yunanlar ?idd?tli mubariz? aparırdılar.

Bu hadis?l?r "S?ad?t ittifaqının" uzvl?ri arasında umumi ehtirası v? narazılı?ı gucl?ndirdi. Mubahis?l?r v? muxt?lif noqteyi-n?z?rl?rin toqqu?ması 1821-ci ild? Moskvada "S?ad?t ittifaqı"nın qurultayının ca?ırılması il? n?tic?l?ndi. Qurultayda aydın oldu ki, t??kilatı oldu?u ??kild? saxlamaq yaranmı? v?ziyy?tin t?l?bl?rin? uy?un deyildir. Qurultayın r?hb?rl?ri "S?ad?t ittifaqı"nın f?aliyy?tini dayandırma?ı t?klif etdil?r, t??kilatın sa? t?yamullu uzvl?ri bu t?klifi razılıqla qar?ıladılar; onların fikrinc?, "ittifaqın" t?zahur etm?kd? olan " yakobinci "istiqam?ti qorxuludur v? bel? hesab edirdil?r ki, h?min istiqam?t "zaman kecdikc? ba?sızlı?a v? f?lak?t? g?tirib cıxaracaqdır". "S?ad?t ittifaqı" buraxıldı, lakin eyni zamanda kecmi? "S?ad?t ittifaqının ?n i?guzar v? inqilabi uzvl?rin birl??dirm?k m?qs?dil? yeni gizli t??kilat yaradılmasına hazırlıq gorulm?sin? ba?lanıldı.

"S?ad?t ittifaqı"nın Moskva qurultayından sonra iki guclu t??kilat-dekabristl?rin Peterburqda ?imal c?miyy?ti ^[46] v? c?nubda (Tulcind?, Kamenkada v? Vasilkovda) Ukraynada yerl???n ordu hiss?l?ri arasında C?nub c?miyy?ti meydana g?ldi. Kecmi? "S?ad?t ittifaqı"nın c?nubda ?n nufuzlu t??kilatı olan Tulcin upravası Moskva qurultayının q?rarından x?b?r tutduqda "qurultayın oz hakimiyy?t h?ddini a?ması" haqqında fikir ir?li surdu v? f?aliyy?ti davam etdirm?yi q?rara aldı. Bel?likl?, C?nub c?miyy?ti meydana g?ldi v? sonra o, uc upravanı-Tulcin, Kamenka v? Vasilkov upravalarını birl??dirdi. Pestel, Yu?neviski, sonralar is? Vasilkov upravasından S. Muravyov-Apostol c?miyy?tin direktoru secildil?r. Dekabristl?rin t?rkibin? Nikita Muravyov (Peterburqun numay?nd?si) d? daxil edilmi?di ki, bu da paytaxtda bir q?d?r gec yaranmı? ?imal c?miyy?ti il? c?nubluların oz f?aliyy?tini birl??dirm?y? can atdıqlarını gost?rirdi.

C?nub c?miyy?tind? Pestelin f?aliyy?tinin boyuk ?h?miyy?ti vardı. Pavel ?vanovic Pestel ^[47] dekabristl?r arasında gork?mli, h?r c?h?td?n istedadlı sima idi. ^[48] Geni? t?hsili, iti z?kası olan bu adam yenilm?z irad?si il? f?rql?nir, t?crub?li t??kilatcı v? quvv?tli n?z?riyy?ci kimi ba?qalarından secilirdi. A. S. Pu?kin onu s?ciyy?l?ndirib demi?di: ^[49]

Sozun tam m?nasında a?ıllı adamdır... tanıdı?ım ?n orjinal z?ka sahibl?rind?n biridir.

T??kilatın tap?ırı?ı il? Pestel ozunun cap etdiyi "Russkaya pravda" ( az?rb . Rus h?qiq?ti ‎) proqramında c?miyy?tin inqilabi ideyalarını ??rh etdi, bu kitab C?nub c?miyy?tinin uzvl?ri arasında muzakir? edildi v? c?miyy?tin proqramına cevrildi. 1824-cu ilin martında Pestel, ozu il? boyuk "Russkaya pravda" ?lyazmasını da gotur?r?k, umumi proqram ?ld? etm?k v? g?l?c?k f?aliyy?t planlarının prinsipl?rini aydınla?dırmaq ucun, v? n?hay?t ?imal C?miyy?ti il? razılı?a g?lm?k ucun, Sankt-Peterburqa getdi, lakin o hec bir guz??t? ged?n deyildi. Pestel 1824-cu ilin aprel ayının axırına q?d?r Sankt-Peterburqda qaldı, qeyd ed?k ki, bu t?xmin?n bir ay idi. Mayın sonlarında Qriboyedov Moskvanı t?rk ed?r?k Sankt-Peterburqa yola du?du v? iyunun 1-d? oraya g?lib catdı. Gizli ?uranın direktoru v? ?imal c?miyy?tinin uzvl?ri Qriboyedov il? umumi siyasi muzakir?l?r zamanı silahlı usyan hazırlamaq movzusunda danı?ıqlar oldu. ^[51]

C?nublular bel? hesab edirdil?r ki, qar?ıdakı siyasi cevrili? zamanı d?rhal mu?ssis?l?r m?clisinin ca?ırılması taktiki c?h?td?n m?qs?d?uy?un deyildir. Onlar inqilabın muv?ff?qiyy?tini mohk?ml?ndirm?k ucun muv?qq?ti inqilabi hokum?tin ??xsind? diktatura yaratma?ı z?ruri sayırdılar. "Russkaya pravda" h?min hokum?t? tap?ırıq rolunu oynamalı idi. ^[52]

Pestelin "Russkaya pravda" proqramının ?sas mudd?aları bundan ibar?t idi: ^[48] Rusiyada t?hkimcilik v? silki qurulu? tamamil? l??v edilir, butun Rusiya v?t?nda?larının qanun qar?ısında b?rab?rliyi elan edilir v? a?a?ıdakı sxemd? gost?ril?n dovl?t orqanlarından ibar?t respublika qurulurdu:

• Ali m?clis ^[f] ? Vecenin v? Dumanın f?aliyy?tinin formal qanuniliyi noqteyi-n?z?rd?n onlar bar?sind? mu?ahid?ci orqanı.
• Xalq vecesi ? be? il mudd?tin? secil?n birpalatalı ali qanunvericilik orqanı.
• Dovl?t duması ? be? uzvd?n ibar?t ali icraedici hakimiyy?t orqanı.

"Russkaya pravda" proqramına gor? 20 ya?ına catmı? butun ki?i cinsli v?t?nda?lar secki huququna malik idil?r. ^[53] ?mlaka v? ba?qa c?h?tl?r? gor? hec bir m?hdudiyy?t qoyulmurdu v? bel?likl?, ki?il?r ucun umumi secki huququ mu?yy?n edilirdi. Yerli idar?etm? orqanları kimi h?min secki sistemi ?sasında "yerli" m?clisl?r (quberniya, q?za, volost m?clisl?ri) yaradırdı. Pestel ciddi sur?td? m?rk?zl??dirilmi? dovl?t qurulu?unun t?r?fdarı idi; "Russkaya pravda" proqramına gor?, qeyri-rus xalqların must?qil siyasi varlıq huququ yox idi. Mu?llifin fikrinc?, onların hamısı dil, m?i??t xususiyy?tl?rin? v? ba?qa xususiyy?tl?r? gor? t?dric?n rus xalqı il? qovu?malı idi. Polyaklar istisna t??kil edirdil?r. Pol?a inqilabdan sonra inqilabi Rusiya il? sıx ittifaqda olan must?qil dovl?r kimi ayrılırdı. ^[54]

"Russkaya pravda" aqrar m?s?l?ni ozun?m?xsus t?rzd? h?ll edilirdi. K?ndlil?r torpaq payı almaqla t?hkimcilik asılılı?ından azad edilm?li idil?r. ?ki mudd?anın-torpaqdan z?hm?tl? istifad? edilm?si prinsipini v? torpaq uz?rind? xususi mulkiyy?t prinsipini birl??dirm?k niyy?ti il? "Russkaya pravda" da h?r volostda torpa?ı iki hiss?y?: ictimai torpa?ı v? t?s?rrufatın geni?l?ndirilm?si ucun xususi mulkiyy?t? satılan torpa?a bolm?k t?klif edilirdi. ?ctimai torpa?ı satmaq, girov qoymaq olmazdı, ondan ancaq h?r k?sin oz t?s?rrufatı ucun ^[g] istifad? edil? bil?rdi. ?ctimai fond ucun torpaq zad?gan torpaqlarının bir hiss?sini musadir? etm?k yolu il? yaradılırdı. ^[h] Aqrar islahatının bu yolu zad?gan torpaq sahibliyini xeyli sarsıtmalı v? k?nd t?s?rrufatında burjua ?saslarının inki?afına kom?k etm?li idi.

1825-ci ild? "Birl??mi? slavyanlar c?miyy?ti" ^[55] Pestelin proqramını q?bul edib C?nub c?miyy?tin? qo?uldu. Must?qil sur?td? yaranmı? bu t??kilat Rusiyanın, Pol?anın, Cexiyanın, Serbiyanın v? Avropanın ??rqind? v? c?nub-??rqind? yerl???n dig?r slavyan v? qeyri-slavyan olk?l?rini ( Macarıstanı , Moldaviyanı v? Valaxiyanı ) birl??dirm?kl? "dord d?niz" arasında slavyan olk?l?rinin demokratik federasiyasını yaratma?ı qar?ısına m?qs?d qoymu?du. "Slavyanların" qo?ulması dekabristl?rin C?nub c?miyy?tini gucl?ndirdi, cunki ?n demokratik zabitl?ri, 1825-ci ild? c?nubdakı usyanın f?al i?tirakcılarını bu c?miyy?t? daxil etdi. "S?ad?t ittifaqı" buraxıldıqdan sonra Peterburqda yaradılmı? ?imal c?miyy?tin? N. Muravyov, N. Turgenev, S. Trubetskoy, Y. Obolenski, ?. Pu??in (A. S. Pu?kinin dostu) daxil idil?r. Sonralar K. F. Rıleyev, Bestujev qarda?ları, P. Q. Kaxovski v? ba?qaları bu c?miyy?t? daxil oldular. C?nub c?miyy?ti kimi ?imal c?miyy?ti d? t?hkimcilik qurulu?una v? mutl?qiyy?t? qar?ı umumi mubariz? platformasında birl??mi?di. ?imal c?miyy?tinin uzvl?ri bir sıra proqram m?s?l?l?ri bar?sind? muxt?lif fikird? idil?r. M?s?l?n, o dovrun m??hur azadlıqsev?r ?airi, Araqceyev haqqında satiranın, "Voynarovski", ^[56] "Du?unc?l?r" ^[57] poemalarının mu?llifi K. F. Rıleyev ^[58] bir nov c?miyy?tin sol cinahını, respublikacıları (Bestujev qarda?larını, Kaxovskini, Odoyevskini, Kuxelbekeri) oz ?trafında birl??dirdi. Onlar Nikita Muravyovun konstitusiya layih?sind? ifad? edilmi? mot?dil baxı?ların t?r?fdarları il? coxlu mubahis? edirdil?r.

Nikita Muravyovun "Konstitusiyası" ^{[59] [60]} proqramının b?zi muhum m?s?l?l?rini Pestelin "Russkaya pravda"sında oldu?undan daha m?hdud ??kild? v? daha az ardıcıllıqla h?ll edirdi. M?s?l?n, Muravyovun fikrinc?, cevrili?d?n sonra Rusiya konstitusiyalı monarxiya olmalı, imperatorun simasında "dovl?tin ali m?murunu", icracı hakimiyy?ti qoruyub saxlamalı idi. Muravyov olk?nin idar? olunmasının t??kilini Pestelin sxemind? oldu?undan bir q?d?r ba?qa ??kild? t?s?vvur edirdi:

• Xalq vecesi ? iki palatadan ibar?t qanunverici hakimiyy?t orqanıdır.
• Ali duma ? iki il mudd?tin? secil?n xalq numay?nd?l?ri palatasıdır. ^[i]
• Qanunvericilik m?clisi ? iki palatadan ibar?tdir: bir illiy? secil?nl?r palatası; uzvl?rinin dordd? bir iss?si bir ild?n sonra yenid?n secil?n Dovl?t Duması.
• Dovl?t ba?cısı ^[j] ? dovl?td? icraedici hakimiyy?tdir. ^[61]

N. Muravyovun "Konstitusiyası"na gor? secki huququ bir sıra m?hdudiyy?tl?rl? verilirdi: ?mlak senzi ^[k] ), 21 ya?, daimi ya?ayı? yeri, ??xsi asılılı?ın olmaması ^[l] secki huququ ucun m?cburi idi ^[62] . Bu v? ya dig?r dovl?t orqanına secilm?k ^[m] ucun adamların g?r?k daha boyuk mulkiyy?ti ^[n] olaydı.

Pestelin dovl?t hakimiyy?ti orqanları v? secki huququ sxemi il? bu sxemin muqayis?sind? gorunur ki, bir sıra mudd?alarına gor? N. Muravyovun layih?si daha mulayimdir. N. Muravyovun layih?sinin zad?ganlı?ın t?sirind?n ir?li g?l?n daha boyuk m?hdudlu?u mulk?dar hakimiyy?tind?n azad edilmi? k?ndlil?r ucun torpaq m?s?l?sinin h?llind? ozunu gost?rirdi. N. Muravyov bel? hesab edirdi ki, torpaq bir mulkiyy?t kimi mulk?darın ?lind? qalmalıdır, k?ndliy? malikan? v? h?r ail?y? 2 desyatin torpaq hesabı il? ?kin sah?l?ri verilirdi. Umumiyy?tl?, N. Muravyovun layih?si h?r halda acıq inqilabi xarakter da?ıyırdı, cunki t?hkimcilik huququnun tamamil? l??v edilm?si, h?r cur silki imtiyazların m?hv edilm?si, hamı ucun s?n?tkarlıq v? sahibkarlıq azadlı?ı, habel? idar?etm? sissteminin burjua istiqam?tind? d?yi?dirilm?si N. Muravyovun t?klif etdiyi kimi Rusiyanın inki?afını xeyli ir?lil?tm?li, sinfi mubariz? ucun geni? imkanlar acmalı idi.

?nqilabi cıxı?lara hazırla?an h?r iki gizli c?miyy?tin uzvl?ri oz proqramını bir-biri il? uzla?dırma?a calı?ırdılar, Rusiyanın dovl?t qurulu?unu d?yi?dirm?yin ?sas m?s?l?l?rind? lazımi fikir birliyin? nail olmu?dular. Quvv?l?ri t??kilatca birl??dirm?k, cıxı?a ba?lamalı olan m?rk?zi mu?yy?nl??dirm?k d? lazım idi. Buna gor? d? 1823?1825-ci ill?r ?rzind? "?imal" il? "C?nub" arasında danı?ıqlar aparıldı. 1824-cu ild? Pavel Pestel xususi olaraq Peterburqa g?ldi. Tam yekdillik ?ld? etm?k mumkun olmasa da inqilabi t??kilatlar arasında ?laq?l?r h?r halda geni?l?ndi v? mohk?ml?ndi. C?nubda "Birl??mi? slavyanlar c?miyy?ti"nin "c?nublularla" qovu?ması ba? verdi, Pol?a inqilabcıları il? ^[o] danı?ıqlar aparıldı. ?nqilabi mubariz?nin taktikası m?s?l?sind? C?nub v? ?imal c?miyy?tl?rinin uzvl?ri eyni fikird? idil?r. Leninin fikrinc?, onlar "xalqdan cox uzaq idil?r", h?rbi inqilab yolunu, zad?gan sinfinin hokum?tin? qar?ı ordunun usyanı yolunu q?bul edirdil?r, onlar xalq usyanından qorxurdular, bel? fikirl??irdil?r ki, zalq usyanı qanlı hadis?l?r?, anarxiyaya v? da?ıntılara s?b?b ola bil?r. Onlar orduya arxalanmaqla qan tokm?d?n cevrili? etm?k v? hakimiyy?ti ?l? alıb xalqın m?nafeyi namin? d?yi?iklikl?r h?yata kecirm?k ist?yirdil?r.

I Aleksandrın q?fil olumu v? bundan sonrakı hadis?l?r gizli c?miyy?tl?rin cıxı?ını sur?tl?ndirdi. I Aleksandr 1825-ci ilin noyabrında Taqanroqda v?fat etdi. Olmu? carın u?a?ı olmadı?ından taxt-tacın varisi onun boyuk qarda?ı Konstantin idi, lakin h?l? Aleksandrın sa?lı?ında Konstantin taxt-taca varis olmaq huququndan yazılı ??kild? imtina etm?y? m?cbur olmu?du. Bu sirri cara yaxın olan yalnız az-az adam bilirdi. Buna gor? d? carın olumu x?b?ri alınan kimi Peterburqda qo?unlar, m?murlar v? h?tta Konstantinin ya?ca kicik olan qarda?ı Nikolay imperator Konstantin? s?daq?t andı icdil?r. Nikolay Konstantinin taxtdan imtina etdiyini bils? d? onun bu i?? munasib?tinin aydınla?dırmamı? oz huquqlarını t?l?b etm?y? c?sar?t gost?rm?di. Konstantin is? carın Pol?adakı cani?ini kimi Var?avada ya?ayırdı. O, Peterburqdan x?b?r alan kimi taxt-tacdan imtina etdiyini bildirdi v? Nikolaya and icdi. Bir-birin? and ic?n qarda?ın ail?vi "oyunu" yuxarı hokum?t dair?l?rind? son d?r?c? dumanlıq carlıq v?ziyy?ti yaratmı?dı. Konstantin? and icildiyi gund?n ba?layaraq bu v?ziyy?t dekabrın 12-d?k davam etdi. H?min gun is? Nikolay qarda?ının taxtdan imtina etdiyini manifestl? elan edib taxta cıxma?ı q?rara aldı.

20 dekabr 1825-ci ild? I Nikolaya unvanladı?ı m?ktubda Konstantin Pavlovic yazırdı:

Ulu Tanrı, bu n? hadis?l?rdi! Bu ?claf, hokmdar m?l?k oldu?una gor? ondan narazı oldu v? ona qar?ı q?sd t??kil etdi. Bunlara n?y? lazımdır? Bu mudhi? v? d?h??tlidir, h?r ?eyi ?hat? edir, h?tta tamamil? gunahsız olsa da, ba? ver?nl?ri bel? du?unm?z! ^[63]

Dekabristl?rin r?hb?rl?ri: A. A. Bestujev, M. A. Bestujev, N. A. Bestujev, Dmitri ?epin-Rostovski

Dekabrın 14-d? yeni and icm?, bu d?f? imperator Nikolaya and icm? t?yin edildi. ^[65]

Yaranmı? v?ziyy?t ?imal c?miyy?tind? qız?ın muzakir? edilirdi v? bundan cıxı? ucun ?lveri?li v?ziyy?t kimi istifad? etm?k q?rara alındı. C?miyy?td? sol cinahın nufuzu gucl?nmi?di. M. Bestujev oz xatir?l?rind? yazır:

Rıleyevin evi bizim ucun m??v?r?t? topla?maq yerin?, onun ozu is? h?min mu?avir?l?rin ba?lıca simasına cevrilmi?di.

Xalqın h?y?canlı v?ziyy?ti, hokum?tin yuxarı dair?l?rind? t?r?ddudl?r, habel? gizli c?miyy?t haqqında hokum?tin x?b?rcil?rd?n m?lumat aldı?ı v? h?bsl?r ba?landı?ı ^[p] haqqındakı x?b?rl?r-butun bunlar c?miyy?tin uzvl?ri t?r?find?n n?z?r? alındı. Dekabrın 14-d?, Nikolaya "yenid?n and icm?" m?rasiminin t?yin edildiyi gun c?miyy?tin uzvl?rinin komandirlik etdikl?ri qo?un hiss?l?rini Senat meydanına cıxarmaq v? bel?likl? senatorları v? Dovl?t ?urasının uzvl?rini Nikolaya and icm?kd?n imtina etm?y? m?cbur etm?k v? "Rus xalqına manifest"i ^[66] elan etm?k q?rara alındı. ^[67] C?miyy?tin uzvl?rinin t?rtib etdikl?ri "Manifest"d? t?hkimcilik huququnun l??v olundu?u, mulki azadlıqlar mu?yy?n edildiyi xalq seckicil?ri m?clisinin ("Boyuk m?clisin"), y?ni Rusiyada idar?etm? formasını t?yin etm?li olan m?clisin ca?ırıldı?ı elan edilirdi. Eyni zamanda plana gor? Qı? sarayı tutulmalı, car ail?si h?bs edilm?li idi. Hakimiyy?t Muv?qq?ti hokum?tin ?lin? kecm?li idi. 12 dekabr 1825-ci ild? Nikolay Pavlovic ittifaq haqqında x?b?r tutdu v? h?min an uzunu imperator elan etm?k q?rarına g?ldi. Usyancılar 13 dekabr planına gor? 14 dekabrda s?h?r Qı? sarayını ?l? kecirm?li v? car ail?sini h?bs etm?li idi. Onlar Petropavlovsk qalasını ?l? kecirm?li, Senatın meydanına daxil olmalı v? senatorıarı rus xalqına manifest verm?y? m?cbur etm?li idil?r. Manifestd? t?hkimcilik huququnun, h?rbi m?sk?nl?rin, rekrut muk?ll?fiyy?tl?rin l??vi, v?t?nda? azadlıqlarının deklarasiyası, h?rbi xidm?t mudd?tinin azaldılması oz ?ksini tapırdı. Dekabristl?r hesab edirdil?r ki, hakimiyy?ti Muv?qq?ti ?nqilabi Komit?y? verm?lidirl?r. Bir nec? aydan sonra is? novb?ti yı?ıncaq ca?ırılmalı, olk?nin g?l?c?k siyasi qurulu?u mu?yy?nl??m?li v? konstitusiya q?bul edilm?lidir. Sui-q?sdcil?r be? qvardiya polku v? d?niz ekipajının ? umumilikd? 6000 adamın d?st?yin? umid edirdil?r. ^[68] Tarix elmind? dekabristl?rin usyan gunund? h?rbi q?l?b?l?rin mumkunluyu haqqında vahid fikir yoxdur. Bir sıra t?dqiqatcılar qeyd edirl?r ki, usyan m??lubiyy?t? m?hkum idi. Dig?r mu?llifl?r is? hesab edirdil?r ki, usyanın q?l?b?si real idi. ?g?r usyancılar yenid?nqurmanın hec olmazsa cox az hiss?sini bel? realla?dıra bils?ydil?r, olk?nin inki?afında cox boyuk yuks?li? olardı.

S?h?r tezd?n zabitl?r- ?imal c?miyy?tinin uzvl?ri- oz hiss?l?rind? ?sg?rl?ri Nikolayın h?rbi s?f?rb?rliyin? qar?ı t??viq etdil?r. Senat meydanında ilk olaraq 671 n?f?rd?n ibar?t olan Moskva polku A. A. Bestujev , M. A. Bestujev v? D. A. ?epin-Rostovskinin ^[69] ba?cılı?ı altında daxil oldular. D?niz qvardiya ekipajı N. A. Bestujev v? A. P. Arbuzovun ba?cılı?ı altında senat meydanına daxil oldu. Bir saatdan sonra usyancılara A. N. Suttofomun ba?cıl?ı altında daha bir polk qo?uldu (1250 n?f?r). Senat qar?ısında 2870 ?sg?r v? matros yı?ıldı. 19 zabitd?n ba?qa burda daha 16 dekabrist d? vardı. Bu vaxt artıq yeni imperator olmu? I Nikolay ona sadiq quvv?l?ri meydana yeridirdi. ^[q] ?mperatorun usyancıları t?slim olma?a razı salmaq c?hdl?ri u?ur qazanmadı. ^[70]

Dekabrın 14-d? s?h?r tezd?n t??kilatın uzvl?ri oz hiss?l?rind? idil?r v? ?sg?rl?r arasında t??viqat aparırdılar ^[72] . Moskva polkunu, d?nizcil?r hey?tini Leyb-qrenadyorları, c?mi 3 mind?n bir q?d?r cox adamı Senat meydanına cıxarmaq mumkun oldu. Usyancılar meydanda dayanıb novb?ti ?mrl?ri gozl?yirdil?r, lakin S. B. Trubetskoy gor?nd? ki, n?z?rd? tutulmu? plan ba? tutmayıb, usyan m??lubiyy?t? m?hkum olunub, meydana g?lm?di. Usyancılar t???bbusu v? onların strategiyasının sirli tutulması kimi q?nim?tl?ri ?ld?n verdil?r. ?lveri?li m?qamları itir?n usyancılar v?ziyy?ti oz xeyirl?rin? d?yi?? bilm?dil?r v? passiv mudafi?y? kecdil?r. Onlar ?dal?tli olaraq guman edirdil?r ki, qaranlı?ın du?m?si il? qo?unun bir hiss?si onların t?r?fin? kec?c?k. I Nikolay 1825-ci il 14 dekabr gec?si adyutant Kondratiy Rılyevi h?bs? gond?rir. H?min vaxtdan etibar?n o artıq imperatorun etimadını qazanır. ^[73]

?mperator I Nikolay usyancılara at?? acma?ı ?mr etdi. Ax?am saat altıda h?r ?ey qurtarmı?dı. R?smi m?lumatlara gor? meydanda 1271 n?f?r, el?c? d? 970 ??h?r mudafi?cisi olmu?du. ?imal c?miyy?tinin uzvl?rinin h?bsi ba?landı. 14 dekabr usyanı butun m?rh?l?l?rd? h?lledici hucuma kecm?m?k s?b?bind?n v? sui-q?sdcil?rin passiv taktikasına gor? m??lun oldu. Onun ucun cox az bir mudd?t? hazırlanan a?a?ı s?viyy?li t??kilat, lazımı birlik v? mut???kkil f?aliyy?tin olmaması xarakterik idi. Dekabristl?r h?rbi numayi? il? kifay?tl?nm?li oldular. Qar?ıya qoyulmu? m?qs?dl?r? catmaq mumkun olmadı. N?z?rd? tutulan plan yerin? yetiril? bilm?di. Senatın v? Dovl?t ?urasının uzvl?ri usyancıların meydana topla?masından qabaq and icmi?dil?r. Diktator secilmi? Trubetskoy meydana g?lm?di. Ancaq Nikolayın general Mixail Miloradovic ^[75] v? ali ruhanil?r vasit?sil? ?sg?rl?ri dil? tutub "qiyamın" dayandırılmasına nail olmaq c?hdl?ri d? muv?ff?qiyy?tsizliy? u?radı. ?sg?rl?r hokum?t suvaril?rinin h?ml?l?rini m?tan?tl? d?f edirdil?r. Meydanda v? yaxın kuc?l?rd? usyancıların ba?ına coxlu siravi adam, usyancılara r??b?t b?sl?y?n adamlar topla?mı?dı. Dekabristl?r ba?qa h?rbi hiss?l?rin onlara t?r?f kec?c?kl?rini gozl?yirdil?r: ax?ama yaxın yeni diktator secildi. Bu ??xs Aleksandr Odoyevski idi, lakin furs?t ?ld?n verilmi?di. Nikolayın qo?unları xeyli cox idi, onun s?r?ncamında artilleriya vardı. Nikolay paytaxt qarnizonunda t?r?ddud ed?n hiss?l?r oldu?unu bildiyin? gor? qaranlı?ın du?m?sind?n v? "qara camaatın" ?hval-ruhiyy?sind?n qorxaraq i?i sur?tl?ndirm?yi q?rara aldı v? qırma il? at?? acma?ı ?mr etdi. Guclu qırma at??l?ri altında usyancıların sıraları sarsıldı. Bir coxları yerind?c? h?lak oldu, ba?qaları yaralandılar, qalanları qacma?a ba?ladılar. Gec?y? yaxın Peterburqda usyan yatırıldı.

Peterburqda usyan yatırılsa da, dekabristl?r c?nubda mubariz?ni davam etdirm?y? c?hd gost?rdil?r. Paytaxtdakı hadis?l?r haqqında m?lumat c?nublulara bir nec? gund?n sonra catmı?dı. Sergey Muravyov-Apostolun komandanlıq etdiyi Cerniqov polku usyana qalxdı. ^{[77] [78] [79]} Usyan dekabrın 29-da ba?landı. ^{[80] [81]} Vasilkov ??h?rind? usyancı qo?unların toplanı?ı v? onlara baxı? oldu. S. Muravyov-Apostolun v? onun dostu Bestuyev-Ruyminin t?rtib etdikl?ri inqilabi " katexizis " ?sg?rl?r? oxundu: ^[82] mu?llifl?r burada Muq?dd?s Kitabdan istifad? ed?r?k inqilabi ideyaları ?sg?rl?rin ?uuruna catdırırdılar. Polk Vasilkovdan cıxıb dig?r hiss?l?rin oldu?u yerl?r? t?r?f ir?lil?di, onlrın da ozun? qo?ulaca?ını umid edirdi, lakin hokum?t buna yol verm?m?k ucun qabaqcadan lazımi t?dbirl?r gormu?du.

1826-cı il yanvarın 3-d? Cerniqov polku hokum?t qo?unlarının boyuk bir d?st?si il? qar?ıla?dı v? darmada?ın edildi. ^[83] C?nub c?miyy?tinin uzvl?ri ? S. S. Muravyev- Apostol v? M. P. Bestujev- Ryumin 14 dekabr usyanının da?ılması x?b?rini alanda 29 dekabr 1825-ci ild? Kiyev quberniyasında ba?layan silahlı usyan t??kil etdil?r. Cerniqov polkunun usyanı adlanan cıxı?da 1000 ?sg?r v? zabit i?tirak edirdi. S. S. Muravyev- Apostol tez v? qansız inqilab ideyasını realla?dırma?a calı?ırdı. Yuru? zamanı usyancılar guman edirdil?r ki, dig?r sui-q?sdci zabitl?rin ba?cılı?ı il? qalxmı? hiss?l?r? birl???c?kl?r. H?min vaxt is? usyan qaldırmı? rayonlara yeridilmi? hokum?t qo?unları usyancılar izolasiya etdil?r. 3 yanvar 1826-cı ild? S. S. Muravyev- Apostolun qo?unu gull?l?ndi. Usyanın r?hb?rl?rini tutub Peterburqa g?tirdil?r.

Bel?likl?, c?nubda da usyan muv?ff?qiyy?tsizlikl? n?tic?l?ndi. Carizmin usyancılara bel? tez v? asanlıqla qalib g?lm?sinin ?sas s?b?bi bu idi ki, usyancılar xalqa arxalanmırdılar, ?slind? oz zad?gan m?hdudluqları il? arxalana da bilm?zdil?r. Vladimir Lenin o vaxt yaranmı? v?ziyy?ti a?a?ıdakı kimi s?ciyy?l?ndirir: ^[84]

T?hkimcilik Rusiyası tam ?sar?t altındadı v? onda hec bir h?r?k?t yoxdur. Zad?ganların cuzi bir azlı?ı protest? qalxır; bunlar xalq t?r?find?n yardım gorm?diyi ucun gucsuz idi". Dekabristl?r Peterburqda Senat meydanını dovr?y? alan xalq kutl?sinin h?mr?yliyind?n istifad? etm?y? c?hd gost?rm?dil?r, onlar c?nubda da bunu etm?dil?r, h?rc?nd yerli k?ndlil?r usyana qalxmı? cerniqovculara ur?kd?n r??b?t b?sl?yidi v? onlara kom?k etm?y? calı?ırdılar. H?tta cıxı?da i?tirak ed?n, o zaman h?l? t?hkimli k?ndlil?rd?n ibar?t olan ?sg?rl?r kutl?si passivlik gost?rmi?di.

Usyanın I Nikolay t?r?find?n yatırılmasından sonra P. Pastel , ^[85] K. Rılyev , P. Kaxovski , S. Muravyov-Apostol, M. Bestujev-Ryumin edam edilmi?, ^{[86] [87]} qalanları is? Sibir? v? Qafqaza surgun edilmi?, ictimai-siyasi h?yatdan uzaqla?dırılmı?dılar. Carizm dekabristl?r? amansızcasına divan tutdu. ^[88] Pestel, S. Muravyov-Apostol, Bestujev-Ryumin, Kaxovski v? Rıleyev asıldılar. Katorqaya m?hkum edil?n, h?bs edil?n, surgun edil?n v? rutb?si l??v edilib sıravi ?sg?rliy? keciril?n (100 n?f?rd?n artıq adam) dig?r dekabristl?rin bir coxu c?za yerind? vaxtsız oldu, b?zil?ri d?li oldular v? yalnız onların az bir hiss?si 30 ild?n sonra " amnistiya " aldı v? V?t?n? qayıtdıqdan azacıq sonra v?fat etdi. ^{[89] [90]}

Dekabristl?rin ?ks?riyy?ti katorqa v? surgun c?zasını Sibird? c?kirdi. ^[91] Sibirin "darısqal katorqa sı?ınacaqlarının" a?ır m?hrumiyy?tl?rin? v? ?zablarına baxmayaraq onların, dem?k olar, hamısı oz inqilabi baxı?larına axırad?k sadiq qaldı. Sibir "m?sk?nl?rind?" onlar oz maarifcilik f?aliyy?tl?rini dayandırmırdılar, Sibirin ??h?r v? k?nd ?halisin? t?sir edib onların ?uurunda d?rin iz qoymu?dular.

A. S. Pu?kinin Sibir "Katorqa sı?ınacaqlarına" gond?rdiyi m?ktuba Odoyevskinin cavab m?ktubunda deyilirdi ki, dekabristl?r oz i?l?rinin olm?diyin? inanırlar. Onun m?ktubundakı "Qı?ılcımdan alov qalxar" ^{[92] [93]} sozl?ri il? ifad? edil?n bu inam 1917-ci ild? ozunu do?rultdu . V. ?. Lenin "Gertsenin xatir?si" ^[94] m?qal?sind? yazırdı: "Dekabristl?r Gertseni oyatdılar." ^{[95] [96]} Gertsen inqilabi t??viqatı geni?l?ndirdi. Cernı?evskid?n ba?layaraq " Narodnaya volya " ^[97] q?hr?manlarına q?d?r raznocin inqilabcılar bu t??viqatı davam etdirdil?r, geni?l?ndirdil?r, mohk?ml?ndirdil?r, quvv?tl?ndirdil?r. Mubariz?l?rin dair?si geni?l?ndirildi, onların xalqla ?laq?si quvv?tl?ndi. Gertsen bunları "g?l?c?k fırtınanın g?nc ?turmanları" adlandırmı?dı, lakin bu h?l? fırtınanın ozu deyildi. "Fırtına kutl?l?rin ozl?rinin h?r?katıdır." ^{[98] [99]} Lenin qeyd etmi?dir ki, fırtınanın birinci dal?ası 1905-ci ild? qalxdı.

Dekabristl?r usyanı u?ursuz olsa da, Pu?kinin liderlik ettiyi bir cox ?air v? yazar t?r?find?n yaradılan h?y?can sonradan butun olk?ni burudu. Yuzilliyin ilk rubund? Lermontovun ?eirl?ri, ^{[100] [101]} Nikolay Qoqolun oyun v? hekay?l?ri, ^[102] Vissarion Belinskinin ?d?biyyat t?nqidl?ril? ^[103] siyas?t v? sosial m?s?l?l?rd?ki m?qal?l?ri buna orn?k sayıla bil?r.

Dekabrist usyanının Rusiya tarixind? must?sna yeri var. Sonradan olk?ni ir?liy? aparacaq butun h?r?katlar bu usyandan boyuk d?rs aldılar. 1861-ci ild? carın f?rmanı il? t?hkimcilik huququ l??v edildi. Dekabristl?r rus m?d?niyy?tinin, elminin v? maarifciliyin inki?afına ?v?zsiz xidm?t gost?rdil?r. Onlar alovlu v?t?np?rv?r idil?r ? qabaqcıl ideyaların butun xalqın s?rv?ti oldu?una inanır, yeni du?unc? t?rzinin, ictimai fikir anlayı?ının formala?masına calı?ırdılar. H?tta "Sibir m?d?nl?rinin d?rinliyind?" d? maarifcilikl? m???ul olurdular.

• ?rkutsk ??h?rind? dekabristl?rin tarixi-memorial muzeyi; ^{[104] [105]}
• Yalutorovsk ??h?rind? muzey kompleksi; ^{[106] [107]}
• Buryatiyada Novoselengin dekabristl?r muzeyi; ^{[108] [109]}
• Dekabristl?rin Turin ev-muzeyi; ^{[110] [111]}
• Petrovs-Zabaykalskda dekabristl?r muzeyi; ^[112]
• Dekabristl?rin Kurqan ??h?rind?ki muzeyi; ^[113]
• Cita ??h?rind? "Dekabristl?rin kils?si" muzeyi; ^[114]
• Krasnodar diyarının Minusinsk ??h?rind? dekabrist muzeyi; ^{[115] [116]}
• ?rkutsk ??h?rind? Trubetskoyun ev-muzeyi; ^{[117] [118]}
• ?rkutsk ??h?rind? Volkonskinin ev-muzeyi. ^[119]

• Dekabristl?r (1926) ? rejissor Aleksandr ?vanovskinin c?kdiyi tarixi- bioqrafik dram janrında olan s?ssiz film ; ^[120]
• Cazib?dar xo?b?xtlik ulduzu ( rus. Звезда пленительного счастья ; 1975) ? rejissor Vladimir Motılın c?kdiyi tarixi dram filmi; ^[121]
• Nicat ittifaqı (2019) ? rejissor Andrey Kravcukun b?dii filmi. ^{[122] [123]}

	" Rusiya " portalı

• Восстание декабристов и программные документы   (rus.)
• Музей декабристов
• Сенатская площадь со спутника .
• Николай Троицкий Декабристы: Восстание // Россия в XIX веке. Курс лекций. М., 1997.
• Тайные организации декабристов
• Приговор Верховного уголовного суда и другие документы
• Decembrist exile in Irkutsk   (ing.)
• Decembrist exile in Siberia   (rus.)
• Online Museum of the Decembrist movement   (rus.)