|
Bu m?qal?
Culfa ??h?ri
haqqındadır.
Dig?r m?nalar
ucun
Culfa
s?hif?sin? baxın.
|
Culfa
?
Az?rbaycan Respublikası
,
Naxcıvan Muxtar Respublikası
,
Culfa rayonunda
respublika tabeli ??h?r,
Culfa rayonunun
inzibati m?rk?zidir.
??h?r
respublika paytaxtından
524 km c?nub-q?rb,
muxtar respublika paytaxtından
36 km c?nub-??rqd?,
Araz cayının
sol sahilind?,
?ran ?slam Respublikası
il? s?rh?dd? yerl??ir.
?ran
?razisind?,
Araz cayının
?ks sahilind? Culfa ??h?rin? simmetrik ??kild?
eyniadlı ??h?r
yerl??ir. Bu, vaxtil? vahid ??kild? movcud olmu? Culfa ??h?rinin sonradan iki yer? bolunduyunu gost?rir.
Culfa
Naxcıvan Muxtar Respublikasının
ikinci ?n boyuk ??h?ridir.
Culfa
Az?rbaycanın
q?dim ??h?rl?rind?n biridir. Tarixi m?nb?l?rd? Culfa ??h?rinin salınması bizim eranın VI ?srin? aid edilir.
Tarixci ??raf?ddin ?li Y?zdi “Z?f?rnam?” ?s?rind? yazır ki, Culfa ??h?ri Az?rbaycanın ?imal v? c?nub torpaqlarının gorunduyu yerd?,
Araz cayının
da?ın ?t?yind?n kecdiyi ?razid? yerl??ir. Burada m??hur Ziya-ul-mulk korpusu d? salınmı?dır.
Culfa ??h?ri q?dim dovrl?rd? onun indi yerl??diyi ?razid?n bir q?d?r aralıda q?rar tutmu?dur.
Araz cayı
boyunca uzanan karvan yolu uz?rind? yerl???n Q?dim Culfa o dovrd? bolg?nin iqtisadiyyatının t?nziml?nm?sind? muhum rol oynayırdı. Q?dim Culfa indiki Culfa ??h?rind?n 4 km q?rbd? yerl??mi?dir. T?dqiqatlar n?tic?sind? burada ya?ayı? binaları, qala divarları, karvansara, bazar v? dini binaların qalıqları, o cuml?d?n q?dim q?biristanlıq a?kar edilmi?dir. 1939-1940-cı ill?r ?rzind? Culfa ??h?rind? aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı is? tunc dovrun? aid monoxrom v? polixrom boyalı gil qablar, tunc x?nc?r, ox v? niz? ucluqları, toppuz, bil?rzik, boyunba?ı v? s. a?kar edilmi?dir.
Tranzit karvan yolu uz?rind? yerl???n Culfa bolg?nin iqtisadi ?h?miyy?tinin artmasında daim muhum rola malik olmu?dur. IX-XII ?srl?rd? Culfada s?n?tkarlıq v? ticar?t daha da inki?af etmi?dir. Culfa ??h?ri XI ?srin ikinci yarısından etibar?n beyn?lxalq ip?k ticar?tind? muhum rol oynama?a ba?lamı?dır. H?min dovrd? Culfada t?qrib?n 3000 ev movcud idi v? 15-20 min n?f?r ?hali ya?ayırdı. Culfa tacirl?ri
?ran
,
Rusiya
, ??rq olk?l?ri, habel?
Venesiya
,
Marsel
v? s. Avropa ??h?rl?ri il? ip?k ticar?ti edirdil?r.
Culfa
S?f?vil?r dovl?tinin
ba?lıca ??h?rl?rind?n biri kimi tanınmı?dır. XVI ?srin ikinci yarısında Culfa beyn?lxalq ip?k ticar?tinin iri m?rk?zi kimi ?ohr?t qazanmı?dır. ??h?r
Avropa
-
Asiya
ip?k ticar?tinin iri birja v? anbar yeri olmu?dur. Culfa
Boyuk ip?k yolu
uz?rind? yerl??mi?, beyn?lxalq ip?k ticar?tinin inki?afı il? ?laq?dar XVI ?srd?n ??h?r kimi daha da t???kkul tapmı?dır. XVI ?srd?, qısa bir dovr ?rzind? Culfa yuks?k s?viyy?d? inki?af etmi?,
S?f?vil?r dovl?tinin
olk? ?h?miyy?tli Az?rbaycan ??h?rl?ri arasında ticar?t v? s?n?tkarlı?ın muhum m?rk?zl?rind?n hesab edil?n
T?briz
,
??ki
,
?amaxı
,
?rd?bil
,
?sfahan
??h?rl?ri il? bir sırada dayanmı?dır. Buna s?b?b olan muhum amill?rd?n biri d?
S?f?vil?r
dovrund? Az?rbaycanın q?rb bolg?l?rinin ?sas ticar?t yollarının Culfa ??h?rind?n kecm?si idi.
[1]
Qeyd etm?k lazımdır ki, XVI ?srd? ??h?rin iqtisadi imkanlarının artmasında burada ya?ayan tacirl?rin d? muhum rolu olmu?dur. Muxt?lif ??h?rl?rl? sıx ticar?t ?laq?l?ri aparan Culfa tacirl?ri xam ip?yi istehsal olundu?u yerl?rd?n ?
?amaxı
v?
??kid?n
alır, sonra is? onu
Q?rbi Avropa
v? ??rq olk?l?rind? satırdılar. Bu s?b?bd?n, ??h?rin iqtisadi ?h?miyy?tini n?z?r? alan
I ?ah T?hmasib
onu 1545-ci il f?rmanı il? xas torpaq fonduna kecirmi?dir. Sozuged?n f?rmanla Culfa ?halisin? bir cox imtiyazlar da verilmi?dir. Bu imtiyazlardan biri olan vergi imtiyazına gor? Culfa ?halisi vergil?ri
Dovl?tin
divanına deyil, birba?a olaraq
?ahın
x?zin?sin? od?yirdil?r. Culfada vergi yı?maq v?zif?si
?ah
t?r?find?n xususi olaraq t?yin edilmi? ??xsl?r? h?val? edilirdi.
S?yyah v? tacirl?r oz kitablarında Culfanın XVI ?srin 80-90-cı ill?rind? inki?afının yuks?k sur?tl? davam etdiyini qeyd etmi?l?r. 1603-cu ild? burada olmu? alman s?firi Tektonder ??h?rin mohk?m qala divarları il? ?hat? olunması, h?r evd? s?h?r? kimi ?amların yandırılması v? s. haqqında m?lumat vermi?dir. S?firin qeydl?rind?n gorunduyu kimi, o dovrd? Culfa guclu mudafi? olunan qala olmu?, evl?r d?bd?b?li tikilmi?, ?hali z?ngin h?yat t?rzi ya?amı?dır.
[1]
Qeyd etm?k lazımdır ki,
S?f?vi-Osmanlı muharib?l?ri
Culfanın iqtisadiyyatına boyuk z?rb? vurmu?, onun iqtisadi ?h?miyy?tini xeyli azaltmı?, h?mcinin ?halisinin d? ?vv?lki dovrl?r? nisb?td? xeyli sayda azalma?ına s?b?b olmu?du. O cuml?d?n
I ?ah Abbasın
apardı?ı kocurm? siyas?ti Culfanın ip?k ticar?tind? tutdu?u movqeyin? a?ır z?rb? vurmu?, ?halisinin
?ranın
m?rk?zi bolg?l?rin? kocurulm?sin? s?b?b olmu?du. Alman alimi A.Oleari oz ?s?rind? qeyd edirdi ki,
I ?ah Abbas
Culfa ?halisini kocurm?kl? kifay?tl?nm?mi?, h?mcinin ??h?ri da?ıtmı?dı.
[2]
Yevgeni Zevakin "Elci Voliskinin 1715-1718-ci ill?r? aid jurnalı"nda gost?rir ki, Culfa tacirl?rinin cox hiss?si oz ?mt??l?rin? malik olmaqla yana?ı,
H?l?b
v?
Samir?
??h?rl?ri il? d? ticar?t edirl?r.
J.B.Tavernye qeyd edir ki, Culfanın c?nubunda yerl???n kicik bir bolg? dunyada qızılboyanın yeti?dirildiyi yegan? yerdir. O, h?mcinin Culfanın c?nub-??rqind? da? caylarının suyu vasit?sil? torpaqların m?hsuldarlı?ının artmasını t?svir edir. Bu s?b?bd?n, Tavernye h?mcinin qeyd etmi?dir ki,
Avropadan
f?rqli olaraq
Az?rbaycanda
, y?ni Culfada cayların suyu m?ns?b? catdıqca artmaq ?v?zin? azalır.
Culfa ??h?ri, 1906-cı il
?kinci Dunya muharib?si
dovrund?
fa?izm?
qar?ı mubariz?d? Culfa ??h?rinin boyuk rolu olmu?dur. Bel? ki, ?ran d?hlizi vasit?sil?
Boyuk Britaniyanın
v?
AB?
-nin
Lend-liz
yardımı m?hz Culfa ??h?ri vasit?sil?
SSR?
-y? catdırılmı?dır.
[3]
1926-cı ild?n dair? m?rk?zi olan Culfaya ??h?r statusu 1948-ci ild? verilmi?dir. ??h?rin ?halisi 1970-ci ild? 5 min n?f?r, 1991-ci ild? is? 9 min n?f?r olmu?dur.
Culfa Az?rbaycanın must?qilliyi u?runda ged?n mubariz?d? xususi rola malik olmu?dur. 1989-cu ilin dekabr ayının 4-d?n etibar?n ??h?rd? etiraz tonqalları qalanmı?, minl?rl? insanın i?tirakı il? Sovet hokum?tin? qar?ı numayi?l?r kecirilmi?, numayi?l?rd? Az?rbaycanın must?qilliyinin b?rpası, Da?lıq Qaraba?da erm?ni separatcılarının ozba?ınalıqlarına, h?mcinin Erm?nistan SSR-d?n az?rbaycanlıların kutl?vi ??kild? deportasiyasına son qoyulması Sovet hokum?tind?n t?l?b olunmu?dur. Bu numayi?l?r sonradan Dunya Az?rbaycanlılarının H?mr?yliyi munasib?til? h?r il qeyd edil?n ?lam?tdar Gunun formala?masına s?b?b olan S?rh?d H?r?katına cevrilmi?dir.
Bildirilir ki, Culfa ??h?rinin adı orta ?srl?rd? "cukki" adını da?ıyan tacir t??kilatının adı il? ?laq?dardır. Culfanın adı b?zi m?nb?l?rd? "Cula?" kimi d? c?kilir. ??h?rin adı haqqında olan dig?r mulahiz?l?r? gor? is?, "Culfa" adı muxt?lif variantlarda i?l?nib. B?zil?ri bu sozun "toxucu" m?nasını verdiyini, muxt?lif m?nb?l?rd? "Cula", "Culah?", "Culh", "Culha" ??klind? qeyd olunan bu sozun fonetik d?yi?iklikl?r? m?ruz qalaraq "Culfa" ??klin? du?duyunu qeyd edirl?r. Tarixi m?nb?l?rd? d? Culfada toxuculu?un olduqca m??hur oldu?u gost?rilir. Qeyd olunur ki, Culfa ??rq v? Q?rb arasında muhum ticar?t ?laq?l?rinin ?sas kecid m?nt?q?si olmaqla yana?ı, burada h?mcinin muxt?lif istehsal sah?l?ri d? movcud olmu?dur.
[4]
??h?r
Z?ng?zur da? silsil?sinin
Culfa rayonu
?razisind?ki qurtaraca?ında, alcaq da?lıq zonada yerl??ir. ??h?rin ?trafı alcaq da?larla ?hat? olunmu?dur.
Araz cayı
Culfa yaxınlı?ında
??h?r ?razisind? k?skin kontinental iqlim hakimdir.
Az?rbaycanda
?n yuks?k (+44 °C) v? ?n a?a?ı (-33 °C) temperatur Culfa ??h?rind? qeyd? alınmı?dır.
??hidl?r Xiyabanı
Heyd?r ?liyev prospekti
??h?rd? 1 prospekt, 16 kuc? vardır. Son ill?rd? ??h?rin inzibati ?razi bolgusun? 3 m?h?ll? d? ?lav? edilmi?dir.
??h?rin ?halisi 15,3 min n?f?r, orta sıxlıq is? 1 km²-d? 255 n?f?rdir.
??h?r ?halisinin etnik t?rkibi
az?rbaycanlılardan
ibar?tdir.
Culfa Rayon ?cra Hakimiyy?tinin binası
Culfa D?mir Yolu Va?zalı
Hazırda Culfa ??h?rind? 5 cor?k istehsalı, 1 gob?l?k emalı mu?ssis?si, 2 ?adlıq evi, bazar, 2 ticar?t m?rk?zi v? dig?r istehsal, emal v? xidm?t mu?ssis?l?ri f?aliyy?t gost?rir.
 |
|---|
| ??h?rl?r
| | |
|---|
| K?ndl?r
| |
|---|
|
|---|
| Muxtar respublika
| |
|---|
| Rayonlar
| |
|---|
Respublika
tabeli ??h?rl?r
| |
|---|
Muxtar Respublika
tabeli ??h?rl?r
| |
|---|
Rayon tabeliyind?
olan ??h?rl?r
| |
|---|
| Dig?r
| |
|---|
|