Con Milton
ing. John Milton
Do?um tarixi	9 dekabr 1608 ( 1608-12-09 ) [1] [2]
V?fat tarixi	8 noyabr 1674 ( 1674-11-08 ) [1] [2] (65 ya?ında)
V?fat s?b?bi	boyr?k catı?mazlı?ı [d]
F?aliyy?ti	?air
?s?rl?rinin dili	ingilis dili
Tanınmı? ?s?rl?ri	Paradise Lost
Con Milton Vikim?nb?d?
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Con Milton ( ing. John Milton ; 9 dekabr 1608 ^{[1] [2]} ? 8 noyabr 1674 ^{[1] [2]} ) ? ?ngilt?r? ?airi.

XVII ?sr ingilis ?d?biyyatının ?n parlaq siması Miltondur. Mut?f?kkir v? inqilabcı ?air olan Milton doyu??n, ir?liy? do?ru h?r?k?t ed?n, iztirablar v? s?hvl?r arasından kec?r?k h?qiq?t axtaran insana himn yaradır. Onun ?s?rl?rind? XVII ?srin ?n muhum hadis?l?ri ?ks olunmu?, ba? ver?n hadis?l?r t?hlil edil?r?k umumb???ri n?tic?l?r cıxarılmı?dır. Onun poeziyasında mu?ahid? olunan barokko romantizmi d?, v?t?nda?lıq ideyaları il? a?ılanmı? klassisizm d? c?miyy?tin h?yatında c?r?yan ed?n n?h?ng hadis?l?rin t?zahuru, onların d?rk olunması c?hdinin ifad?si idi. Con Milton Londonda notarius ail?sind? anadan olmu?dur. ?airin atası sadiq, mohk?m ?qid?li bir puritan idi, o?lunu da puritanlıq ?n?n?l?ri ruhunda t?rbiy? edir. Milton ilk t?hsilini Muq?dd?s Pavel kils?sinin n?zdind?ki m?kt?bd? alır. Bu m?kt?b ?n qatı puritanlar olan Cill?rin ?lind? idi. Miltonun dunyagoru?u v? ?d?bi zovqunun formala?masında bu m?kt?bin muhum rolu olmu?dur. Varlı puritan ail?l?rind?n cıxan ?ks?r g?ncl?r kimi Milton da Kembricd? oxuyur. Burada o, parlament t?r?fdarları il? feodal-zad?gan irticası t?r?fdarları arasında ged?n mubariz?l?r? qo?ulur. Mutl?qiyy?t hakimiyy?ti t?r?fdarları burada n? q?d?r az olsalar da, cox inamla v? q?tiyy?tl? h?r?k?t edirdil?r. Milton mu?lliml? n?s? bir siyasi m?s?l? il? ?laq?dar toqqu?ur v? onu muv?qq?ti olaraq universitetd?n cıxarırlar. Buna baxmayaraq o, universiteti ?la qiym?tl?rl? qurtarır. Universiteti bitirdikd?n sonra Milton h?yatının bir nec? ilini atasının yenic? aldı?ı Qorton malikan?sind? ya?ayır, vaxtının coxunu kitablar arasında kecirir. ?vv?ll?r ke?i? olma?a hazırla?an ?air sonra bu fikird?n vaz kecir. 1638-ci ild? Milton Avropa olk?l?rin? s?f?r edir, Fransa , ?taliyada olur. O, ?taliyada daha cox l?ngiyir, italyan ?d?biyyatı v? klassik filologiya sah?sind?ki biliyini xeyli t?kmill??dirir. ?ngilt?r?d? inqilabi hadis?l?rin yaxınla?ması x?b?rini e?id?n Milton v?t?n? qayıdır, siyasi mubariz?l?r? qo?ularaq bir publisist kimi yepiskop ?leyhin? cıxı? edir. 40-cı ill?rin ortalarında o, independentl?r? yaxınla?ır, onların tap?ırıqlarını yerin? yetir?n bir adama cevrilir. 50-ci ill?rd? is? independentl?r respublikasının "latın katibi", y?ni beyn?lxalq siyas?t uzr? m?sl?h?tci olan Milton h?ddind?n artıq cox i?l?diyind?n gorm?k qabiliyy?tini itirir. Sa?lamlı?ının pisl??m?sin?, du?m?nl?rinin h?d?l?rin? baxmayaraq i?d?n ayrılmır. Mutl?qiyy?tin b?rpa edilm?si onu c?tin v?ziyy?td? qoyur, onu edam t?hluk?si h?d?l?yir, t?zminat is? onu muflisl??dirir. Royalistl?rin istehza v? t?hqirl?rin? baxmayaraq yoxsulluq icind? ya?ayan ?air feodal-zad?gan irticasına qar?ı mubariz? aparır, respublika qurulu?unun q?l?b?sin? inamını itirmir.

Miltonun yaradıcılı?ını, bir qayda olaraq, dord dovr? bolurl?r:

• 1. 1620?1630;
• 2. 1630?1640;
• 3. 1640?1660;
• 4. 1660?1670.

Miltonun 60?70-ci ill? poeziyası v? publisistikası il? muqayis?d? yaradıcılı?ının Kembric v? Qorton dovrund? yazdı?ı ?s?rl?r nisb?t?n az ?h?miyy?tlidir, bunlarda ?airin sonrakı ?s?rl?rind? gor?c?yimiz umumil??dirm?l?r, poetik orijinallıq catmır, onlardakı boyuk tematika gorunmur. Bununla yana?ı artıq bu ?s?rl?rd? ?airin siyasi hadis?l?r? ciddi maraq gost?rdiyi sezilir. Bu dovrd? onun latınca v? ingilisc? yazdı?ı ?eirl?r, poemalar v? s?hn? ?s?rl?rind? metafizik ?airl?rl? du?m?n movqed? dayandı?ı gorunur. "5 noyabr gunun?" adlı poemasında ?air feodal katolik irticasının v? Roma papasının du?m?ni kimi cıxı? edirs?, "Yunqun olumun? m?rsiy?" ?eirind? kral Yakovun alman protestantlarına kom?k etm?diyin? gor? narahatlı?ını bildirir.

Qortonda yazdı?ı "H?yatsev?r", "K?d?rli" poema-larında yeni insan problemi on plana c?kilir. ?air feodal zad?gan ?d?biyyatının poz?un v? x?yalp?rv?r q?hr?manlarının ?ksin? olaraq h?yatsev?r, ciddi, savadlı humanist alim sur?ti yaradır. Onun q?hr?manı h?yatın qoydu?u suallardan qacmır, onları h?ll etm?y? calı?ır. Miltonun q?hr?manları Con Donnun ?s?rl?rind? oldu?u kimi taleyin ?lind? oyunca?a cevrilmir, a?lın ustunluyu il? a?ılla hissin v?hd?tini q?bul edir.

"Komus" pyesind? bu ideya ardıcıl bir ??kild? t?sdiq edilir. Komus me?? v? c?ng?llikl?r hakimidir, s?rh?d bilm?z ehtiraslar v? ??nlikl?r ?cinn?sidir. O, me??d? azmı? t?miz, gunahsız bir qızı yoldan cıxarmaq ist?yir. Qızın qarda?ları Xeyir M?l?yinin kom?yi il? qızı Komusun p?nc?sind?n qurtarırlar. Lakin ?n muhum c?h?t budur ki, qarda?larının g?li?in? q?d?r d? Komus v? onun yarı insan, yarı heyvan mahiyy?ti qızın irad?sini sındıra bilmir. Onların h?d?l?ri, v?dl?ri hec bir n?tic? vermir. Qız ikrahla onların butun t?klif v? v?dl?rini r?dd edir. "Komus" pyesi Miltonun bir ?air kimi xeyli inki?af etdiyini gost?rir. O, t?bi?tin heyranedici m?nz?r?l?rini yaradır, ingilis dilinin inc?likl?rin? h?ssaslıqla yana?dı?ını, ?eir texnikasına d?rind?n yiy?l?ndiyini numayi? etdirir. Qızın m?tin sur?ti iblis Komusun poz?unlu?una qar?ı qoyulur. "Komus" ?s?rind?ki bir cox siyasi parcalar acıq-acı?ına zad?ganlı?a qar?ı yon?lmi?dir. Lakin onu da qeyd ed?k ki, "Komus"dakı guclu n?sih?tcilik meyli Miltonun dunyagoru?und? puritanlıq unsurl?rinin gucl?nm?sind?n x?b?r verir. Miltonun t?r?nnum etdiyi a?ıl, ?ntibah dovrunun gost?rdiyi usyankar a?ıldan f?rqlidir. Miltonun t?r?nnum etdiyi a?ıl t?bi?t qanunlarına tabe olan a?ıldır. Bu dovrd? Milton t?bi?t? panteistc?sin? yana?ır v? onu allahın t?zahuru kimi q?bul edir.

Yaradıcılı?ının ucuncu dovrund?, 1640?1660-cı ill?rd? Miltonun h?yatı g?rgin siyasi mubariz?l?rd? kecir. O, feodal mutl?qiyy?t irticası il? doyu?l?rd? i?tirak ed?r?k z?ngin h?yat t?crub?si qazanır, alovlu, humanist yazıcı publisist kimi formala?ır. Miltonun bu dovrd? yaratdı?ı traktatlar, m?qal?l?r v? t?dqiqatlar b?dii materiallarla z?ngin olmaqla b?rab?r obrazlı bir dill? yazılmı?dır. M?hz bu c?h?tl?rin? gor? onlar XVII ?sr ingilis ?d?biyyatının ?n muhum abid?l?ri kimi diqq?ti c?lb edir. Bir ?air, alim, siyas?tci v? publisist kimi Miltonun n?sri ?ngilt?r? burjua inqilabının tarixi-m?d?ni xususiyy?tl?rini oyr?nm?k v? ba?a du?m?k ucun ?v?zedilm?z bir x?zin?dir. O, ilkin xristianlı?ın v? Avropa dini h?r?katlarının tarixin? ?saslanaraq anqlikan kils?sini if?a edir, yepiskopatlı?ı m?hv etm?y? ca?ırır. Miltonun yepiskopal kils?y? qar?ı yazılmı? traktatları insan vicdanını ?sar?td? saxlamaq ?leyhin? co?qun etiraz ruhu il? a?ılanmı?dır. Bo?anma haqqında yazdı?ı bir sıra traktatlarda da /"Bo?anma haqqında t?lim", "Martin Bukerin bo?anma bar?d? mulahiz?si", "Tetraxordon" v? b./ eyni etiraz ruhu hakimidir. Milton insanın ozun? h?yat yolda?ı, kom?kci secm?k huququnu co?qunluqla mudafi? edirdi. ?air ki?ini "iki b?rab?r icind? birinci" saysa da, onun sevgi haqqındakı baxı?ları XVI ?sr humanistl?rinin goru?l?ri il? h?mah?ngdir.

Miltonun erk?n traktatları arasında 1644-cu ild? yazılan "Aeropaqitika" xususi yer tutur. Burada o, m?tbuat azadlı?ını mudafi? edir. Qabaqcıl fikrin yayılması ucun azadlıq t?l?b ed?n ?air, katolikliy? bel? bir azadlıq verilm?si fikri il? razıla?mır. Miltonun fikrinc? yezuitl?rin f?aliyy?ti, bu dini t?limin qeyri-insani mahiyy?ti bir daha butun aydınlı?ı il? a?kar edildiyind?n o, katolikliy? m?tbuat v? t?bli?at azadlı?ı verilm?sini a?la, insanlı?a zidd bir h?r?k?t sayır. "T?rbiy? haqqında" adlı pedaqoji traktatında Milton yenid?n ozunun antifeodal meyll?rini ?ks etdirir, insanı ??xsi v? ictimai h?yatda t?bi?tin qanunlarına tabe olma?a ca?ırır. 40-cı ill?rin ortalarından ba?layaraq Milton presvi-terianlardan uzaqla?ır, onun r?hb?rl?rinin must?bidlik meyll?rini gor?r?k independentl?rl? yaxınla?ır. Bu dovrl?rd? o, "Hokmdarların v? dovl?tl?rin v?zif?l?ri" /1649/, "?kona du?m?ni" /1649/ traktatlarını yaradır v? bunlarda tarixi v? huquqi baxımdan kralı edam etm?y? b?ra?t qazandırır. "?kona du?m?ni" traktatı birba?a independentl?rin sifari?i il? yazılmı?dır. Presviterianların v? royalistl?rin I Karlı ??hid kimi gost?rm?k c?hdl?rin? qar?ı yazılan bu ?s?r butun Avropada boyuk ?ks-s?da oyadır. Milton must?bidl?r? qar?ı xalqı mubariz?y? ca?ırırdı. Miltonun ?s?rinin muv?ff?qiyy?ti n?inki t?kc? muhacir?td? olan ingilis kralp?r?stl?rini, h?m d? Fransa, ?spaniya v? ?taliyanın hokmdarlarını narahat etm?y? ba?ladı. Beyn?lxalq irticanın t?kidi il? Leyden Universitetinin professoru Salmazi Somez v? onun h?mkarları Miltonu nufuzdan salmaq, onun fikirl?rini alt-ust etm?k m?qs?dil? bir sıra kitablar yazırlar. S. Somezin "Kral I Karlı mudafi?" /1649/ kitabı bu ?s?rl?rd?n birincisi idi. Milton bu kitaba "?ngilis xalqının mudafi? traktatı" il? cavab verdi. Bu vaxt royalistl?r t?r?find?n muzdla satın alınan bir d?st? Miltona hucuma kecir. Milton onlara cavab ver?r?k "?ngilis xalqını ikinci mudafi?" /1654/, "Ozunu mudafi?" /1655/ traktatlarını yazır. M?hz bu mudafi?l?r Miltonu 50-ci ill?rin Avropa publisistikasının korifeyi kimi tanıtdırdı. T?kc? 1650?51-ci ill?rd? "?ngilis xalqını mudafi?" traktatı be? d?f? n??r edildi. "?ngilis xalqını ikinci mudafi?"d? Milton v?t?nda? muharib?si hadis?l?rinin q?hr?manlıq m?nz?r?l?rini yaradır, h?mv?t?nl?rini aza qane olmaqda qazanc arxasınca getm?kd? t?qsirl?ndirir. ?air inanırdı ki, ingilis xalqı vaxtında do?ru yol tutmasa, onu hec bir Kromvel xilas ed? bilm?y?c?k.

Bu dovrd? Miltonun Kromvel? munasib?ti d? d?yi?ir. "Mudafi?l?r"d?, "Lord general Kromvel?" sonetind? Kromveli ilhamla t?rifl?y?n ?air h?m d? onu acıq-acı?ına x?b?rdar edir, inqilab i?i ucun qorxulu olan h?r?k?tl?rd?n c?kinm?y? ca?ırır. 50-ci ill?rin ikinci yarısında Milton siyasi muba-riz?d?n uzaqla?ır, "Xristian t?limi haqqında" adlı iri h?cmli traktat uz?rind? i?l?yir. Bu ?s?rd? filosof Miltonun ziddiyy?tl?ri daha qabarıq gorunun, o, elmi fikirl? dini barı?dırma?a c?hd edir, allahı maddi al?m? s?p?l?n?n, onda t?c?ssum ed?n bir varlıq kimi goturur. Alın yazısına qar?ı cıxıb Ad?min gunah i? tutmasının ?vv?lc?d?n allah t?r?find?n mu?yy?nl??dirilmi? bir hadis? olmadı?ını subuta calı?ır.

Kromvelin olumund?n sonra Milton yenid?n q?l?m? sarılır v? can ustund? olan respublikanı xilas m?qs?dil? axırıncı traktatlarını yazır. 1660-cı ild? o, "Azad respublika qurma?ın h?qiqi v? asan yolu" traqetatında yeni dovl?t qurulu?u bar?d? oz planını ??rh edir. Kral hakimiyy?tinin b?rpa edilm?sini ?air ?n boyuk ??r, ingilis xalqı ucun f?lak?t sayır, xalqı buna yol verm?m?y? ca?ırır. Bu traktatın bir cox s?tirl?ri azadlıq ucun rekviyem kimi s?sl?nir. Geni? xalq kutl?l?rinin respublikanın m?hvin? laqeyd yana?masının s?b?bl?rini anlaya bilm?s? d?, bu laqeydliyin n?tic?l?ri il? ?laq?dar xalqa x?b?rdarlıq edirdi. ?rticanın t?nt?n?si ?r?f?sind? yazdı?ı bu traktatda Milton bir daha u?runda vuru?du?u prinsipl?rin q?l?b? calaca?ına inandı?ını bildirirdi.

1660-cı ild? mutl?qiyy?tin b?rpasından sonra Miltonun h?yatının ?n a?ır, yaradıcılı?ının ?n parlaq dovru ba?lanır. ?airin presviterian du?m?nl?ri sevinirl?r ki, kor Milton v? onun h?mkarları h?mi??lik gozd?n du?url?r. Milton ancaq boyuk m?bl??d? c?rim? hesabına edamdan canını qurtarır v? azadlıq ?ld? edir. 1660-cı il avqustun 13-d? icmalar palatasının q?rarı il? v? Kralın f?rmanı il? "?konodu?m?ni" v? "?ngilis xalqını mudafi?" kitabları c?lladın ?li il? yandırılır.

Bu zamanlar bir coxlarına el? g?lirdi ki, irtica uzun mudd?t? q?l?b? calmı?dır. 60-cı ill?rin ingilis c?miyy?tind? muxt?lif dini c?miyy?tl?r, t?riq?tl?r, mistik c?r?yanlar geni? yayılmı?dı. Ba? ver?n hadis?l?r dini ??kild? izah olunurdu. ?rticanın q?l?b?si ozu d? ingilis xalqının gunahlarının v? s?hvl?rinin n?tic?si, c?zası kimi qiym?tl?ndirilirdi. B?rpaya qar?ı vuru?maq dini q?hr?manlıq sayılırdı. Kromvelin levellerl?r v? diggerl?r? divan tutaraq xalq kutl?l?rini m??lub etm?si, qalib g?lmi? burjua respublikasına xalqın inamını itirm?si v? onun siyasi c?h?td?n yetkin olmaması b?rpa hokum?tin? qar?ı muxalif?tin dini h?r?katlar ??klind? t?zahurun? g?tirib cıxarmı?dı. Butun bunlar hamısı Miltonun yaradıcılı?ı uz?rind? d?rin izl?r buraxmı?dır.

Miltonun 60-cı ill?rd? yazdı?ı ?n parlaq ?s?r "?tirilmi? c?nn?t" poemasıdır. 1658?1667-ci ill?rd? yaradılan bu ?s?rin ideyası puritan dini inc?s?n?ti il? ba?lı idi. "?tirilmi? c?nn?t" poeması n?inki oz dovrund?, h?m d? sonrakı ?srl?rd? ?ngilt?r?d? v? onun xaricind? boyuk maraq do?urmu?, dunya ?d?biyyatının ?n ?h?miyy?tli abid?l?rind?n biri kimi qiym?tl?ndirilmi?dir. Burjua ?d?biyyat?unasları onu daha cox dini epopeya kimi s?ciyy?l?ndirm?y? calı?ırlar. Poemanı 40-cı ill?rin inqilabi hadis?l?rinin tam paraleli kimi anlamaq da do?ru deyildir. ?air bibliya ?fsan?l?ri vasit?sil? boyuk umumil??dirm?l?r aparır, b???riyy?tin c?tin, ?zablı yollarla inki?afa, t?r?qqiy? do?ru getdiyini t?sdiq edir. Poema allaha qar?ı usyan etmi? m?l?kl?rin m??lu-biyy?tinin t?sviri il? ba?layır. Ba?da iblis olmaqla usyankar m?l?kl?r goyl?rin nufuzuna qar?ı cıxmı?lar. ?ndi is? doyu?d? m??lub olduqlarına gor? h?mi??lik goyl?ri t?rk etm?li, c?h?nn?min od-alovları ic?risind? ya?amalıdırlar. Lakin ?blis v? onun dostları burda da ozl?rini m??lub saymır, ilahi nufuza qar?ı mubariz?ni davam etdirm?y? calı?ırlar. ?blis oz z?rb?sini allahın yaratdı?ı ?n yax?ı n? varsa ona, ilk insanların ya?adı?ı dunyaya qar?ı yon?ltm?k ist?yir. ?blis daha cox ona calı?ır ki, ilk insanları allahın ?lind?n alsın, onları oz qiyamcı, m??rur t?bi?tin? tabe etsin. Allah Ad?m v? H?vvaya ?blisin niyy?tind?n danı?ır, onları ehtiyatlılı?a ca?ırır. Onun elcisi R?fael is? ?blisin usyanı v? m??lubiyy?tind?n sohb?t acır, onları muti olma?a oyr?dir. ?blis H?vvanı aldadıb yoldan cıxara bilir, o, allahın qoydu?u qada?anı pozur, xeyir v? ??ri d?rk etm? a?acının meyv?sind?n d?rib yeyir. Ad?m d? onun kimi edir, o da idrak a?acının meyv?sind?n yeyir. Lakin o, ?blis? aldandı?ı ucun deyil, r?fiq?sini t?k qoymamaq, onun alaca?ı c?zaya ??rik olmaq xatirin? bel? edir. ?lahi m?hk?m?nin q?rarı il? Ad?m v? H?vva c?nn?td?n qovulur, adi ol?ri insanlara cevrilirl?r, h?yatın ?zab v? i?g?nc?l?rin? m?ruz qalırlar. Allahın nok?rl?ri Ad?m v? H?vvanı c?nn?td?n qovmazdan ?vv?l allahın gost?ri?i il? m?l?kl?rd?n olan Mikayıl Ad?m? b???riyy?tin g?l?c?yini gost?rir. M?qs?d is? onu ruhlandırmaq v? xilas yolunu gost?rm?kd?dir. Ad?min gozu qar?ısından b???r tarixinin geni? v? d?h??tli m?nz?r?l?ri g?lib kecir. Xalqların sevincl?ri, musi-b?tl?ri, muharib?l?rin tor?tdiyi f?lak?tl?r gunahlardan kec?r?k mudrikl??mi? Ad?min gozu onund?n kecir. ?nsan h?yatının r?ngar?ng m?nz?r?l?rini yaradan ?air ?m?yi xususi m?h?bb?tl? t?svir edir. Bu hiss?l?r? ??n, nikbin bir ?hvali-ruhiyy? hakimdir. Mikayıl Ad?mi ba?a salır ki, b???r n?sli g?l?c?kd? oz ulu babasının gunahını yuyacaqdır. Guya bu gunahlardan t?mizl?nm? xristianlıq t?liminin yayılması il? g?l?c?k, insanlara m?n?vi kamillik yolunu, h?qiqi c?nn?tin yolunu gost?r?c?k. Poema Ad?m v? H?vvanın c?nn?td?n qovulması s?hn?sinin t?sviri il? tamamlanır. Onlar ?l-?l? tutaraq ?d?md?n uzaqla?ırlar. ?d?m uz?rind? alov v? tustu dill?ri ucalır. Ad?m v? H?vvanı qar?ıda sakit c?nn?t h?yatı deyil, b???r n?slinin c?tinlikl?ri, m?hrumiyy?tl?rl? dolu tarixi gozl?yir.

?airin q?na?tin? gor? insanın h?yat yolu c?tin olsa da, o, h?min yolla ir?liy? do?ru addımlayacaq, m?n?n t?kmill???c?kdir. Bu, h?m d? Miltonun 40?50-ci ill?rin hadis?l?rind?n, ingilis burjua inqilabının m??lubiyy?tind?n cıxardı?ı ?sas n?tic? idi. Milton ilahi nufuzunun qudr?ti qar?ısında usyankar ?blisin v? asi insanların gucsuz oldu?unu on plana c?kir, bununla irtica ?leyhin? usyana yox, m?n?vi v? ?xlaqi t?kamul?, m?n?vi quvv?l?rin bir yer? toplanılmasına ca?ırır. Lakin onun poeması, Belinskinin qeyd etdiyi kimi "nufuza qar?ı usyanın t?nt?n?si" kimi s?sl?nmi?dir. Poemanın inqilabi pafosu ?blis sur?tind? daha aydın ifad? olunmu?dur. Qiyamcı v? m??rur ?blis m??lub olsa da, allahdan intiqam almaqda davam edir. ?blis bir sur?t kimi poemadakı sur?tl?rin hamısından daha c?lbedici cıx-mı?dır. ?air m?n?vi t?kmill??m? ideyasını v?sf ets? d?, onun poeması doyu??, mubariz?y?, usyana ca?ıran bir ?s?r kimi qar?ılanmı?dır. ?s?rd? xalq kutl?l?rinin feodal mutl?qiyy?t irticasına nifr?ti ?ks olunmu?dur.

Miltonun poemasında mu?yy?n bir tarixilik duy?usu v? kort?bii dialektika vardır. Onun insan q?hr?manları c?nn?td?n qovulana q?d?r qay?ısız bir h?yat sururdul?rs?, oradan cıxandan sonra du?un?n, z?hm?t c?k?n, boyuy?n v? inki?af ed?n adamlar kimi h?r?k?t edirl?r, onlar bir nov, oz h?yatlarının daha yuks?k m?rh?l?sin? q?d?m qoyurlar. Milton yaradıcılı?ının xususiyy?tl?ri, onun dunyagoru?und?ki ziddiyy?tl?r ayrı-ayrı sur?tl?rin t?qdimind? daha aydın n?z?r? carpır. ?air t?dric?n q?hr?manlarının xarakterind?ki muxt?lifliyi n?z?r? catdırır. Ad?m onun poemasında ?uca?t, mudriklik v? m?rdlik t?c?ssumudur. Butun bunlarla yana?ı o, canlı insan cazib?sin? malikdir. Ad?min daxili al?mi z?ngindir. Onda a?ıl, x?yal, hiss, ehtiras v? azad irad? v?hd?td?dir. Milton bel? hesab edir ki, a?lın r?hb?rliyi il? h?r?k?t ed?n azad irad? insanın qar?ısında duran tarixi v?zif?l?rin ?n do?ru v? obyektiv h?llind? onun ?n yaxın kom?kcisi olar, insan onun kom?yi il? b???riyy?ti ?dal?t? v? s?ad?t? g?tirib cıxaran do?ru yolu tapar. Azad irad? haqqındakı du?unc?l?rind? Milton ziddiyy?tli olsa da, puritan goru?l?rind?n yaxa qurtara bilm?s? d?, o, insanlı?ı ir?liy? do?ru aparan boyuk bir quvv? kimi v?sf edilmi?dir. Bu c?h?td?n o, insanı q?za v? q?d?rin, hikm?ti ilahinin ?lind? bir oyuncaq sayan puritan dini baxı?larına zidd gedirdi. H?vva sur?tini ?air ism?ti, goz?lliyi, xeyirxahlı?ı, yum?aqlı?ı il? secil?n cazib?li bir qadın kimi t?svir etmi?dir. Onun Ad?m? munasib?ti, sevgisi s?mimi v? t?mizdir, onunla mehriban v? diqq?tlidir, sevincini d?, k?d?rini d? Ad?ml? bolu?ur. Lakin Ad?ml? H?vvanın munasib?tinin t?svirind? d? Miltonun mu?yy?n puritanlıq meyll?ri ozunu gost?rir. M?s?l?n, ?air onların munasib?tl?rini goyl?rin t?qdis etdiyi bir k?bin adlandırır. ?airin xalq yaradıcılı?ı il? ba?lılı?ı onu puritan oyudl?rind?n daha yuks?kl?r? qaldırır, ail? s?ad?tinin t?svirind? Milton daha cox xalqın saf v? t?miz sevgi il? ba?lı ideallarına yaxınla?ır. M?lum oldu?u kimi, Ad?m d? gunah edir, ?blis d?, lakin Ad?m bir ba?qasının xatirin?, ona b?sl?diyi sevgi duy?uları uzund?n gunah i? tutur. Burada Ad?min h?r?k?ti humanist m?zmun da?ıyır. Duzdur, o da nufuza qar?ı asilik edir, lakin onun asiliyi, usyanı il? ?blisin asiliyi bir deyildir, ?blis ?ohr?tp?r?stlik, paxıllıq uzund?n asilik edir. Puritanlıq goru?l?ri baxımından h?r iki h?r?k?t eyb?c?rdir, gunahdır. Milton is? m?s?l?y? ba?qa cur yana?ır. O, ?blisi pisl?yirs?, Ad?mi v?sf edir. Bununla b?rab?r ?blisl? muqayis?d? Ad?m z?if, aciz gorunur. M?l?kl?rl? sohb?t ed?rk?n o, ancaq sual verir, soru?ur, yaxud susur. Allahın elcil?ri qar?ısında muti qula cevrilir, ilahi qudr?tin h?r hansı bir ?dal?tsiz hokmunu q?bul etm?y?, h?tta ona b?ra?t qazandırma?a hazır oldu?unu bildirir. Milton, bir nov, insan a?lının imkanlarını m?hdudla?dırır, onun ucun s?rh?d qoyur. Ad?min yaradılı? haqqındakı c?sar?tli suallarını e?id?nd? R?fail ona xatırlatmalı olur ki, o, ancaq insandır. O, kainatın bir cox sirl?rin? nufuz etm?k x?yalına du?? bilm?z. Ad?m sur?tinin bel? bir t?qdimi ?airin puritancılıq goru?l?rini daha qabarıq n?z?r? catdırır. Burada intibah dovrunun yaratdı?ı insan sur?tl?rin? nisb?t?n Miltonun Ad?mi daha aciz v? kicik gorunur. Milton allah, onun o?lu v? m?l?kl?rinin t?svirind? d? puritancılıq goru?l?rind?n yaxa qurtara bilmir. Milton m?l?kl?ri yekn?s?q, simasız varlıqlar kimi t?svir edir. ?airin fikrinc?, onlarda ehtiras yoxdur. Onlar eyni a?lın eyni i?ı?ı il? i?ıqlanmı?lar. Onlar qa?larını catsalar da, sevins?l?r d?, bu ancaq p?rd?dir, bu h?r?k?tl?r h?r hansı bir hissin v? ehtirasın n?tic?si deyildir. Miltonun zahir?n insanab?nz?r m?l?kl?ri qeyri-insanidirl?r, onlar canlı deyill?r, eyni ideyanın ifad?si olub bir-birini t?krar edirl?r. M?l?kl?r al?minin bu ??kild? t?qdimind? puritancılı?ın antihumanist mahiyy?ti bir daha ozunu t?zahur etdirmi?dir. Bu c?h?t c?sar?tli h?r?k?t? gor? insanı q?ddarcasına c?zalandıran despot allahı t?r?nnum etm?y? g?tirib cıxarır. Milton yaradıcılı?ına m?xsus ziddiyy?tl?r burada da mu?ahi-d? olunur: ?blisin d?st?l?rinin m??lub olması; amansız puritan ilahil?rinin oz du?m?nl?ri uz?rind? q?l?b?si b?rpa edilmi? Stuartlar hakimiyy?tinin da?ılaca?ına v? onların t?r?fdarlarının c?zalanacaqlarına ?airin q?ti inamının ifad?si idi. Goyl?rin ildırımları ancaq insanın ba?ına ya?mır, h?m d? "ilan", "?jdaha" ?blisin v? onun lordlarının ba?ına alov sacır. Poemanın ?n maraqlı sur?ti, hec ?ubh?siz ki, ?blisdir. O, q?tiyy?ti, donm?zliyi il? secilir. Allaha qar?ı mubariz? aparan bu n?h?ngin q?lbind? nifr?t, paxıllıq, intiqam h?risliyi, t?k?bbur v? qorxu yuva salmı?dır. Onun n?h?ng siması arxasında umidsizlik, pe?mancılıq duy?uları da gizl?nmi?dir. O, c?h?nn?m a?asının imtiyazlarından yuks?k olan daxili sakitlik keyfiyy?tl?rini itirmi?dir. M?n?vi iztirablar kecirdiyi indiki vaxtda o ?vv?lki m?n?vi sakitlik ca?larının h?sr?tini c?kir. Bu ilan v? ?jdaha iztirab c?k?n bir insana cevrilir. Onun umidsiz v? m??rur inadı is? oxucuda r??b?t oyadır, oxucu ist?r-ist?m?z ?blisi ba?ı?lamaq fikrini r?dd ed?n ilahi nufuzun q?ddarlı?ından narazı qalır. ?blisin mur?kk?b daxili al?mi onun zahiri portretind? d? ?ks olunmu?dur. O, c?h?nn?m alovları ic?risind? yer? s?rilmi? n?h?ng bir balinaya ox?adılır. Bu qanadlı n?h?ng kur?yind? qalxan, ?ll?rind? ox c?ngav?rlik libasında c?h?nn?m alovları arasında gorun?nd? gah butov bir donanmaya b?nz?yir, gah da bir kometaya ox?ayır. C?braill? qar?ıla?dı?ı s?hn?d? o, Alasa, Tenerif? ox?adılır. ?blis gah s?rk?rd? olur, gah hokmdar kimi ?urada s?drlik edir, gah da ke?ikci m?l?k cildin? girir ki, ?d?m? daxil ola bilsin. Bu son halda onun olcul?ri kicilir, insan olcul?rin? yaxınla?ır, lakin bu vaxtda da onun t?k?bburlu siması, amiran? hakim gork?mi yox olmur. ?blisin doyu?k?n f?rdiyy?tciliyi is? onun m?hvin? s?b?b olur. O, olum yayır, ??r i?l?r tutur, insanı m?hv edir. ?blisin simasında ?air ozunu sev?n xudbin bir f?rdiyy?tcinin sur?tini yaratmı?dır. Oz ??xsiyy?tini h?r ?eyin olcusu, kainatın m?rk?zi sayan ?blis el? hesab edir ki, o h?r ?ey ed? bil?r. Feodal istibdadının yerini t?nha bir xudbinlik must?bidliyi tutur, Arkadiya alvercil?r dovl?tin?, Utopiya quldurlar must?ml?k?sin? cevrilir. Miltonun burjua f?rdiyy?tciliyi meylin? qar?ı cıxması tamamil? x?lqi bir h?r?k?t idi. Lakin onun XVII ?sr burjua f?rdiyy?tciliyin? qar?ı t?nqid v? hucumlarında puritan ilahiyyatcılı?ı da ozunu buruz? verirdi. Bu c?h?t h?min t?nqid v? hucumları m?hdud-la?dırırdı. "?tirilmi? c?nn?t" mubariz?, doyu? ruhunu ?ks etdir?n bir ?s?rdir. Ozunun dediyin? gor?, o, s?l?fl?rind?n f?rqli olaraq daha ?h?miyy?tli, daha artıq q?hr?manlıq ruhu il? a?ılanmı? bir sujet secmi?dir. ?air ozu ??xs?n doyu?l?rd? i?tirak etm?s? d?, o, epopeyanın imkanları c?rciv?sind? muharib?nin d?h??tl?rini, qorxunc v? qanlı doyu?l?ri, q?hr?manların carpı?malarını, muasirl?rinin ?uca?t v? hun?rini v?sf etmi?dir. H?m d? Milton kosmik mas?tablı doyu? s?hn?l?rinin q?hr?manlıq eposuna m?xsus t?sviri il? kifay?tl?nmir, insanların psixologiyasını, m?n?vi al?mini gost?rm?y? daha cox meyl gost?rir. XVI?XVII ?srl?rin epopeyalarında q?hr?man d?yi?-m?z qalır, Milton is? ?ksin? ba? ver?n hadis?l?rin t?siri altında q?hr?manlarının d?yi?m?sini gost?rm?y? calı?ır. Miltonun ?s?rind? get-ged? dramatik unsurl?r epik unsurl?r? ustun g?lir. ?dillik q?hr?man f?ci q?hr?manla pastoral ?fsan?l?r al?mi s?rt gerc?klikl? ?v?z olunur. ?airin poemasında bu c?h?t ?sasdır. Hadis?l?rin ?n g?rgin v? bohranlı anlarında q?hr?manlarının daxili iztirablarını gost?rm?y? olan guclu meyl d? bununla ?laq?dardır. Butun ziddiyy?tl?rin? v? m?hdud c?h?tl?rin? baxmayaraq "?tirilmi? c?nn?t" epopeyası XVII ?sr ingilis h?yatının, onun mubariz?l?rl? dolu tarixinin ?n parlaq b?dii umumil??dirilm?si kimi diqq?ti c?lb edir. O, h?m d? ingilis ?d?biyyatında b?rpa edilmi? mutl?qiyy?t? qar?ı cevril?n ilk ?n sanballı bir poema idi.

1666-cı ild? Milton "Qaytarılmı? c?nn?t" poemasını yazıb n??r etdirdi. ?g?r "?tirilmi? c?nn?t" 12 n??m?d?n v? 11 min misradan ibar?t idis?, ?airin yeni ?s?ri 4 n??m? v? iki min misradan ibar?t idi. Burada ?blisin ?sanı aldada bilm?m?si haqqındakı xristian ?fsan?si n?zm? c?kilmi?dir. Miltonun il poemasına xas olan usyankarlıq ruhu, "nufuza qar?ı usyanın t?nt?n?si" burada yoxdur. Ona gor? d? bu poema sonrakı dovrl?rd? "?tirilmi? c?nn?t" poemasına yazılmı? bir son soz kimi qar?ılanmı?dır. ?g?r "?tirilmi? c?nn?t"d? gunah etm? gost?rilirs?, yeni ?s?rd? gunahlardan t?mizl?nm? q?l?m? alınır. Ad?m v? H?vva aldanıb yoldan cıxırsa, gunah edirs?, onların varisi olan ?sa m?rdan?liyi v? d?yan?ti il? ?blis? qalib g?lir, b???riyy?ti c?h?nn?m ?zablarından qurtarır. Poemanın bel? bir dini m?zmun da?ıması onun ideyasının "?tirilmi? c?nn?t"d?n f?rql?ndiyini aydın n?z?r? catdırır. Bununla b?rab?r "Qaytarılmı? c?nn?t" Miltonun bir ?air kimi inki?afını numayi? etdirir. ?air dini m?zmun altında k?skin siyasi ideyalı bir ?s?r yaradır. Onun q?hr?manı ?sa incil m?nb?l?rind?n asılı olsa da, fikir v? du?unc?l?ri baxımından Stuartlar hakimiyy?tin?, ?airin nifr?tl? yana?dı?ı ingilis zad?ganlı?ına qar?ı qoyulmu?dur. ?blis burada nufuza qar?ı usyan ed?n r?hb?r v? qiyamcı deyildir. O ozu artıq nufuz sahibidir, insanlara v? c?h?nn?m? a?alıq edir, torpaqları olan bir diktatordur. Onda inamsızlıq, narahatlıq, t?r?ddud v? qay?ı ?lam?tl?ri gorunur. ?blis h?l? boyuk bir al?min a?asıdır. Onun ehtirasları il? bu al?min ehtirasları arasında qırılmaz bir ?laq? yaranmı?dır. Onun hakimiyy?t ehtirasları s?rk?rd?l?r? v? imperatorlara kecib, onun var-dovl?t ehtirası is? butov-butov insan n?sill?rini yoldan cıxarmı?dır. Onun s?n?tind?ki, fikirl?rind?ki saxtakarlıq, yalan h?l? aradan qalxmamı?dır. Q?hr?manlıq, ?ohr?t, ??r?f haqqındakı t?s?vvurl?r ozl?ri d? ?blisin uydurmalarından ba?qa bir ?ey deyildir. Lakin ?blisin varlı?ına hakim k?sil?n inamsızlıq, narahatlıq, oz gucsuzlu-yund?n ir?li g?l?n cıl?ın q?z?b ?blisin v? onun t?msil etdiyi bu dunyanın m?hv? m?hkum oldu?unu x?b?r verir. ?sa sur?ti bir cox c?h?tl?rd?n puritanlı?ı xatırladır. O, qalib g?lmi? a?lın t?c?ssumudur. ?lk poemadan f?rqli olaraq burada insanın m?n?vi al?min?, onun daxilind? ya?ayan, doyu??n ziddiyy?tl?r? olan maraq oz yerini dini ehkamlara verir. "Qaytarılmı? c?nn?t" poemasında klassisist estetikasının t?l?bl?rin? meyl d? xeyli gucl?nmi?dir. Sur?tl?rin s?ciyy?si bir-birind?n k?skin ??kild? f?rql?ndirilmi?dir. ?blis h?r ?eyd?n ?vv?l ?irnikdirib aldadan bir varlıqdırsa, ?sa ?irnikdirilib aldadılan bir ??xsdir. Qalan butun m?n?vi keyfiyy?tl?r bu ?sas xususiyy?t? tabe edilmi?dir. Poemanın sujetind? d? bir yı?camlıq, m?hdudluq duyulur, lirik ric?tl?r, ?sas t?hkiy?d?n k?nara cıxan butun epizodlar busbutun atılır. ?sanın bir sur?t kimi passivliyin?, qeyri-f?al olmasına baxmayaraq o, feodal mutl?qiyy?t irticasının t?zyiqin? qar?ı inadlı puritan muqavim?tini do?ru ?ks etdirir. ?sa kimi puritanlar da butun imtahanlardan l?yaq?tl? cıxır, b?rpa edilmi? mutl?qiyy?tin donm?z du?m?ni olaraq qalırdılar. Bu c?h?td?n ?sanın yoldan cıxarılması c?hdl?ri v? onun aldanmaması bir cox puritanların t?rcumeyi-halına uy?un g?lirdi. "Qaytarılmı? c?nn?t" poemasında da, gorduyumuz kimi, Milton muasir ingilis gerc?kliyini, onun h?r?k?t v? du?unc? meyll?rini ?ks etdirmi?dir. ?airin ?n aktual fikir v? ideyaların inikası ucun dini movzulara muraci?t etm?si is? onun dovrunun ideya s?viyy?si il?, dini baxı?ların kutl?l?rin ?uur v? gund?lik h?yatında d?rin kok salmı? il? ?laq?dar idi.

Milton yaradıcılı?ının ?n muhum ?s?rl?rind?n biri d? 1667-ci ild? yazılmı? "P?hl?van Samson" faci?sidir. Puritanların teatra v? dramaturgiyaya m?nfi munasib?tini n?z?r? alaraq Milton oynanılmaq ucun deyil, ancaq oxumaq ucun n?z?rd? tutulan bir faci? yaratmı?dır. B?rpa dovrunun s?hn? ?n?n?l?rind?n f?rqli olaraq Milton ?yl?ndir?n deyil, h?y?cana g?tir?n, feodal mutl?qiyy?tin irticasına qar?ı mubariz?y? ca?ıran bir faci? yaratmı?dır. Hadis?l?r F?l?stin ??h?ri Q?zz?d? c?r?yan edir. Gozl?ri kor edilmi? Samson f?l?stinlil?r t?r?find?n qula cevrilmi?dir. Du?duyu v?ziyy?t? gor?, o ancaq ozunu gu-nahkar sayır. Gucun? gor? a?lı olmadı?ından ?ikay?tl?nir. Bu vaxt onun h?mq?bil?l?rind?n ibar?t xor ona yaxınla?ır, atası Monoy da buradadır. Onlar Samsona t?s?lli verir, onun ?uca?tind?n, boyukluyund?n danı?ırlar. Gucu v? ?uca?ti il? ozun? olm?z bir ?ohr?t qazanan q?hr?man kimi onu v?sf edirl?r. Samsonun varlı kubar ail?sind?n deyil, sad? bir ail?d?n cıxdı?ını yada salıb onu zad?gan q?hr?manlara qar?ı qoyurlar. Kor Samsona t?s?lli ver?r?k, onun xalqın ?sar?td? olmasından, Samsondan sonra hec k?sin f?l?stinlil?r? qalib g?l? bilm?m?sind?n sohb?t acanda Samson xalqının hokmdarlarını ittiham edir, onların q?l?b?d?n vaxtında istifad? etm?dikl?rini, xalqı satdıqlarını soyl?yir. Goz?l geyimli D?lil?nin g?li?i is? Samsonun xorla sohb?ti yarımcıq qalır. D?lil? Samsona yalvarır, ona yaltaqlanır, uzr ist?yir, taleyi il? barı?masını, kor oldu?una gor? h?ddind?n artıq k?d?rl?nm?m?sini m?sl?h?t gorur. D?lil? yenid?n onu oz evin? ca?ırır, orada qay?ı v? mehribanlıq gor?c?yini bildirir. Samson onu m?hv ed?n, gozl?rinin cıxarılmasına, kol? v?ziyy?tin? salınmasına bais olan bu yalancı v? saxta goz?l? l?n?t ya?dırır, onun bu cur alcaq x?yan?tl?r? xeyir-dua ver?n allahlara inanan xalqını if?a edir. D?lil? hirsl?nib gedir. Onun yerini n?h?ng Qarafa tutur. Qarafa bu ?sir q?hr?mana gulm?k, ona la? etm?k ucun g?lmi?dir. Qarafanın kobud oyunm?l?rin? doz? bilm?y?n Samson silahlı Qarafa il? vuru?maq, ancaq bir doy?n?kl? ona qalib g?lm?k ?zmind?dir. Onun q?z?bini, q?l?b? ?zmini gor?n Qarafa qorxub qacır. Xor yenid?n ?zil?n insanların duy?ularını t?r?nnum edir, ziyalılara qar?ı cıxan xilaskarın meydana cıxdı?ını gordukl?rini bildirirl?r. Xor Samsona m?dhnam?l?r oxuyur, onu yer uzunun qanic?n hakiml?rini ram etm?y? g?l?n bir q?hr?man kimi oyurl?r.

Xorun mahnısı zulm? v? istibdada qar?ı doyu? himni kimi s?sl?nir. Lakin Samsonu yeni-yeni musib?tl?r gozl?yir. Daqon m?b?dinin xidm?tcisi t?l?b edir ki, Samson bayram ??nliyin? g?lsin, f?l?stinlil?ri ?yl?ndirsin. Samson xeyli mudd?t inad gost?rir, bu rusvaycılı?ı q?bul etm?k ist?mir. Axırda o, buna razıla?ır. Oxucu hiss edir ki, onun n?s? gizli bir fikri vardır. O, caparın dalınca f?l?stinlil?rin m?ti t?lx?yi olma?a deyil, oz axırıncı q?hr?manlı?ını gost?rm?y? gedir. O, oz olumu il? xalqı ucun yeni bir q?l?b? ?ld? ed?c?k, onu ?sar?td? saxlayanlardan d?h??tli intiqam alacaqdır. Samson ?s?rd? canlı, ziddiyy?tli cizgil?r? malik bir insan kimi t?qdim olunur. O, oz gunahını butun d?rinliyi il? anlayır, xalqını azad etm?li oldu?u halda, ozu d? qul olmu?dur. o, xalqın s?rk?rd?si, mudafi?cisi kimi gunahı ancaq ozund? gorur. Samson h?yatın m?nasını f?l?stinlil?rl? mubariz?d? gorur, lakin o, kor oldu?u ucun, bu mubariz?d? i?tirak ed? bilm?diyi ucun ozun? olum arzulayır. Milton ozu feodal mutl?qiyy?t irticasının gec-tez m??lub olaca?ına mohk?m inandı?ı kimi, onun q?hr?manı Samson da f?l?stin-lil?rin m??lubiyy?tin? inanır. Faci?nin ?vv?lind? Samson korlu?una, rusvaycı v?ziyy?tin? gor? iztirab c?kirs?, D?lil? v? Qarafa il? qar?ıla?dı?ı s?hn?l?rd? onun umidsizliyi v? b?dbinliyi daha da gucl?nirs?, pyesin sonunda o d?yi?ib ba?qa bir adama cevrilir. Qul v? t?lx?k kimi bir rusvaycılı?ı ozun? r?va gor?r?k du?m?n? q?l?b? calır, ondan intiqam alaraq olm?z bir ?ohr?t qazanır. Lakin Samson t?kdir. "Qaytarılmı? c?nn?t" poemasında oldu?u kimi burada da xalq i?tirak etmir. Bu Miltonun artıq xalqa yuks?k qiym?t verm?sininmi ifad?sidir? Yoxsa, b?rpa edilmi? mutl?qiyy?t dovrund? xalqla inqilabi quvv?l?r arasında yaranmı? anla?ılmazlı?ın, yadla?manın ?ks-s?dasıdır? H?qiq?t budur ki, ?sa da, Samson da xalqı m?z?mm?t edir. Samson xalqı m?z?mm?t edir ki, o, f?l?stinlil?rl? mubariz?d? ona kom?k etm?mi?dir, qul halına du?m?kd?, m??lubiyy?td? gunahkardır. Xalq sakit qul h?yatını mubariz? h?y?canlarından ustun tutmu?dur. Bununla b?rab?r etiraf etm?k lazım g?lir ki, Samsonun mubariz? ruhunda, nifr?tind? zad?ganlı?a qar?ı umumi xalq narazılı?ı v? nifr?ti ?ks olunmu?dur. "P?hl?van Samson" faci?sinin ancaq v? ancaq b?rpa edilmi? Stuartlar monarxiyasına nifr?t ed?n respublikacı bir ?airin ?s?ri kimi ba?a du?m?k olar. Buradakı sur?tl?r v? hadis?l?r ?airin h?yatı v? mubariz?si il? ba?lı siyasi ideyaların ?ks-s?dasıdır. Faci?nin aktuallı?ı, muasirliyi doyu??n t?r?fl?rin qar?ıla?dırılmasında da ozunu buruz? verir.

M?lum oldu?u kimi Milton dovrunun siyasi dilind? royalistl?ri f?l?stinlil?r adlandırırdılar. Burada bir t?r?fd? t?mt?raqlı Q?zz?, D?lil?, Qarafa, s?rxo? lordlar v? f?l?stinlil?rin bordanmı? kahinl?ri dayanırsa, o biri t?r?fd? Samson durur. Bir t?r?f kubar dair?l?ri, istismarcıları t?msil edirs?, o biri t?r?f xalqı, ?zil?n kutl?ni t?msil edir. "P?hl?van Samson" faci?sind? sur?tl?r daha dol?un v? h?rt?r?fli verilmi?dir. Samsonun ozunun s?ciyy?si h?r?k?td? v? inki?afda gost?rilir. Onun bir doyu?cu, o?ul, ?r, q?bil? uzvu kimi duy?u v? du?unc?l?rin? d?rind?n nufuz edilir. Milton inqilabın mahir bilicisi kimi, q?hr?manın h?r?k?t v? psixologiyasındakı donu?l?ri duzgun ?ks etdirir. ?s?r sujet, qurulu? v? sur?tl?rin t?qdimi baxımından da ?airin poemalarından daha butov v? bitkindir.

"Qaytarılmı? c?nn?t"d? v? "P?hl?van Samson"da Miltonun yaradıcılı?ı ozunun kosmik v? umumb???ri olcul?rini mu?yy?n d?r?c?d? itirs? d?, daha duny?vi v? daha az ziddiyy?tli bir s?ciyy? alır. Dramatik keyfiyy?tl?r on plana kecir, barokko romantikası il? ba?lı cizgil?r inqilabi klassisizm meyll?ri t?r?find?n sıxı?dırılıb v? susdurulub. Miltonun yaradıcılı?ının, xusus?n onun b?rpa dovru ?s?rl?ri XVII ?sr ingilis h?yatının, ingilis burjua inqilabı dovru hadis?l?rinin ?n parlaq inikasıdır. Bu ?s?rl?rd? doyu??n, qalib g?l?n, m??lub olan, b?dbinl???n v? inanan insanların ?hvali-ruhiyy?si, nifr?t v? q?z?bi q?l?m? alınmı?dır. Dini movzular, sujetl?r ?airin ?s?rl?rind? aktuallı?ını, muasirliyini ort-basdır ed? bilm?mi?dir.

Vikianbarda Con Milton il? ?laq?li mediafayllar var.