Bu m?qal?nin sonunda m?nb? siyahısı var, lakin m?tndaxili m?nb?l?r hec v? ya kifay?t q?d?r istifad? edilm?diyi ucun b?zi m?lumatların m?nb?si bilinmir . Lutf?n, m?nb?l?ri uy?un ??kild? m?tnin daxilind? yerl??dir?r?k m?qal?nin t?kmill??dirilm?sin? kom?k edin.

Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatı ?imali Az?rbaycanın muhacir?t ?d?biyyatı - Az?rbaycanın soz s?n?tinin muhum qollarından biri. Az?rbaycanın muhacir?t ?d?biyyatı q?dim tarix? malikdir. ^[1]

Boyuk filoloq alim X?tib T?brizi (1030-1109) indiki ?raqa muhacir?t etmi?, omrunun sonunad?k Ba?dadda ya?ayıb-yaratmı?dır. XII yuzilin gork?mli Az?rbaycan filosofu, ?airi v? nasiri ?ihab?ddin Suhr?verdi (1154-92) bir cox qurb?t ell?ri g?zib dola?mı?, omrunun son ill?rini H?l?bd? ya?amı?dır. ?mad?ddin N?siminin (1369-1417) d? faci?li omru H?l?bd? bitmi?dir. XVI yuzild? Az?rbaycan ?airl?rind?n ?ahi, Sururi, Tufeyli, H?bibi, X?lili, Mat?mi, Qasımi, Gul??ni, Bidari, Sahibi, P?nahi, X?lif?, X?zani (?siri), B?siri v? ba?qaları Osmanlı imperatorlu?unun muxt?lif bolg?l?rin? koc etmi?l?r. XVII yuzil ?airl?rind?n M?sihi (1575-1655), Saib T?brizi (1601-79), ?brahim Ordubadi bir mudd?t Hindistanda ya?ayıb-yaratmı?lar. ?sl?n Qaraba?dan olan XIX ?srin m??hur t?riq?t ?airi Seyid Nigari (1795-1886) h?yat v? yaradıcılı?ının muhum bir dovrunu Anadoluda kecirmi?dir. Sonrakı dovrun s?n?tkarları ic?risind? d? muhacir?td? ya?ayanlar az olmamı?dır. Lakin Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatı m?fhumu XX yuzilin siyasi muhacir?tinin do?urdu?u v? formala?dırdı?ı ?d?bi-estetik anlayı?ı ifad? edir. Buna gor? d? Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatı dedikd?, ?sas etibaril?, XX ?srd? siyasi s?b?bl?rd?n dunyanın muxt?lif olk?l?rin? s?p?l?nmi? ?d?bi ??xsiyy?tl?rin yaradıcılıq irsi n?z?rd? tutulur. ^[1]

Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatının inki?afını 4 m?rh?l?y? ayırmaq olar:

1909 - 1910 -cu ill?rd? car hokum?ti Qafqazda b?zi islahatlar h?yata kecirirdi. Bu islahatlarla ?laq?dar hokum?t Az?rbaycanın azad fikirli ovladlarının f?aliyy?tin? guclu n?zar?t edirdi. Bu s?b?bd?n d? bir cox q?l?m sahibl?ri Az?rbaycanı t?rk etm?y? m?cbur oldular. Sozu ged?n m?rh?l?d? Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatının ?sası qoyuldu v? bu dovrun numay?nd?l?ri muhacir?t ?d?biyyatı ideologiyasının formala?masına boyuk t?sir gost?rdil?r. Bu m?rh?l?nin gork?mli numay?nd?l?ri sırasında ?li b?y Huseynzad? , ?hm?d b?y A?ao?lu v? ??rq tarixind? ilk demokratik respublika ? Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?tinin (1918-1920) banisi M?h?mm?d ?min R?sulzad?nin adını c?km?k olar. Onu da qeyd etm?k lazımdır ki, ?randa ya?adı?ı mudd?td? M?h?mm?d ?min R?sulzad? ??rqd? ilk Avropa standartlarına uy?un "?rani-novin" q?zetinin n??rin? ba?lamı?dı. Bu q?zetd? onun ?d?bi m?qal?l?ri, ?erl?ri v? t?rcum?l?ri n??r olunurdu. Sonralar Az?rbaycanda v? Turkiy?d? n??r olunmu? bir sıra ?s?rl?rini d? m?hz ?dib ?randa oldu?u dovrd? q?l?m? almı?dır. 1911 -ci ilin mayında Rusiya s?fırliyinin t?zyiqi il? Turkiy?y? getm?y? m?cbur olan ?dib ?stanbulda yenic? cıxma?a ba?layan "Turk yurdu" jurnalında muhum bir qismi ?d?biyyat?unaslıqla ba?lı olan "?ran turkl?ri" silsil? m?qal?l?rini, "S?bilurr??ad" jurnalında is? h?min silsil?nin davamı olan "?ran tarixceyi-inqilabı" ?s?rini n??r etdirmi?dir. M?h?mm?d ?min R?sulzad? bununla yana?ı, Az?rbaycanın v? butun ??rqin boyuk mut?f?kkiri C?mal?ddin ?fqaninin "M?qalati-c?maliyy?"sinin "V?hd?ti-cinsiyy? f?ls?f?si v? ittihadi-lisanın mahiyy?ti-h?qiqiyy?si" bolumunu fars dilind?n turkc?y? cevir?r?k, "Turk yurdu" jurnalında d?rc etdirmi?dir.

H?min dovrd? ?stanbulda ya?ayan ?.Huseynzad? v? ?.A?ao?lu da " Turk oca?ı "ında, " ?ttihad v? T?r?qqi " c?miyy?tind? calı?mı?, muxt?lif m?tbuat orqanlarında ?d?bi publisistik yazılarla ardıcıl cıxı? etmi?l?r. ^[1]

Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?tinin suqutu il? muhacir?t ?d?biyyatının ikinci dovru ba?lamı?dır. T?xmin?n 1920 - 1940 -cı ill?ri ?hat? ed?n bu m?rh?l?d? Az?rbaycanın siyasi xadiml?ri il? yana?ı, onlarla v?t?np?rv?r ziyalı, alim, yazıcı olk?ni t?rk etm?y? m?cbur olmu?dur. Bunların ic?risind? ?lim?rdan b?y Topcuba?ov , Ceyhun Hacıb?yli , Mirz? Bala M?mm?dzad? , Almas ?ldırım , ?bdulvahab Yurdsev?r , K?rim Od?r , ?hm?d C?f?ro?lu , Abbasqulu Kazımzad? , M?h?mm?d?li R?sulo?lu , Huseyn Baykara , M?mm?d Sadıq Aran , Ummulbanu (Banin) v? ba?qaları kimi gork?mli ??xsiyy?tl?r vardır.

Muhacir?t ?d?biyyatının bu m?rh?l?si janr baxımından da r?ngar?ngdir. Onun ?sas numay?nd?l?ri poeziya, n?sr, ?d?bi t?nqid, ?d?biyyat?unaslıq, publisistika il? m???ul olmu?lar. Almas ?ldırım , K?rim Yaycılı , ?li Vulkan , Teymur At??li v? ba?qalarının poeziya sah?sind?ki u?urları diqq?ti c?km?kd?dir. Xususil?, Almas ?ldırımın yaradıcılıq irsi muhacir?t poeziyasının ?n kamil orn?kl?rind?n sayılır.

?hm?d A?ao?lunun, Ummulbanunun, Ceyhun Hacıb?ylinin, S?m?d A?ao?lunun, Qurban S?idin n?sr yaradıcılı?ı xususil? maraq do?urur. ?.A?ao?lunun b?zi siyasi-f?ls?fi yazıları, o cuml?d?n "S?rb?st insanlar olk?sind?", "M?n n?y?m?", "Konulsuz olmaz" ?s?rl?ri b?dii s?pkid? i?l?nmi?dir. Ummulbanunun "Nami" (1943), "Qafqaz gunl?ri" (1945), "Paris gunl?ri" (1947), "Ernst Yunkerl? goru?" (1951), "M?n tiry?ki secdim" (1959), "Sonra" (1961), "Yad Fransa" (1968), "Son umidin ca?ırı?ı" (1971), "?van Buninin son hoc?ti" kimi b?dii n?sr numun?l?ri onu t?kc? Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatının deyil, h?mcinin fransız n?srinin tanınmı? numay?nd?l?rind?n birin? cevirmi?dir.

S?m?d A?ao?lunun b?dii irsi ?sas etibaril? "Strasburq xatir?l?ri", "Zurriyy?t", "Oyr?tm?n Qafur", "Boyuk ail?", "Hucr?d?ki adam", " Sovet Rusiya ?mperiyası ", "Qatırın olumu" kitablarında toplanmı?dır. Onun atası ?.A?ao?lu haqqında yazdı?ı "Babamı xatırlark?n" v? "Babamın arkada?ları" ?s?rl?ri muhacir?td? yaranmı? memuar n?srinin ?n d?y?rli numun?l?rind?ndir. Bu dovrd? t?nqid, ?d?biyyat?unaslıq v? publisistika sah?sind? d? ciddi u?urlar qazanılmı?dır. M?h?mm?d ?min R?sulzad?nin "Az?rbaycan Cumhuriyy?ti", "?stiqlal m?fkur?si v? g?nclik", "Qafqazya turkl?ri", "?xtilalcı sosializmin iflası v? demokratiyanın g?l?c?yi", "Ca?da? Az?rbaycan ?d?biyyatı", M.B.M?mm?dzad?nin "Milli Az?rbaycan h?r?katı", Hilal Mun?inin "Az?rbaycan Cumhuriyy?ti", ?.C?f?ro?lunun "Az?ri ?d?biyyatında istiqlal mucadil?si" v? s. ?s?rl?r bu q?bild?ndir. Az?rbaycan folklor?unaslı?ının, ?d?biyyat?unaslı?ının, umum?n, filoloji fikrinin dunya miqyasında t?msilcil?rind?n biri olan ?hm?d C?f?ro?lunun t?dqiqatlarında q?dim turk yazılı abid?l?ri, folklor?unaslıq, ?d?biyyat?unaslıq v? n?z?riyy? probleml?ri, klassik v? ca?da? Az?rbaycan ?d?biyyatına dair ara?dırmalar xususi yer tutur.

"Az?rbaycan yurd bilgisi", "Turk amacı", habel? ?stanbul Universitetinin n??r etdiyi "Turk dili v? ?d?biyyatı" jurnallarının redaktoru olan ?.C?foro?lu onların s?hif?l?rind? "Az?ri xalq ?d?biyyatında sayacı sozl?ri", "G?nc? dialektind? 75 Az?rbaycan bayatısının dil baxımından t?hlili", "D?d? Qorqud dastanlarının antroponiml?r sistemi" v? s. ciddi n?z?ri-analitik yazılar d?rc etdirmi?dir. Alimin mifologiya il? ba?lı ara?dırmaları da ("Az?ri turk ?d?biyyatında batil etiqadlar", "Anadolu v? Az?rbaycan u?aq folklorunda ?amanizm qalıqları", "Az?rbaycan v? Anadolu folklorunda saxlanan iki ?aman tanrısı") diqq?t? layiqdir.

?.C?f?ro?lu klassik irsimizin v? muasir ?d?bi prosesin t?dqiqi il? d? ardıcıl m???ul olmu?dur. 1932 - 1933 -cu ill?rd? n??r etdirdiyi "XIX ?sr az?ri ?airi Siraci", "XVIII ?sr az?ri ?airi M?lik b?y Avcı", "Modern Az?rbaycan ?d?biyyatına toplu bir baxı?" v? s. ?s?rl?ri mu?llifin bu sah?d? elmi u?urudur. ^[1]

Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatının ucuncu m?rh?l?si ?kinci Dunya Muharib?si , ?sas etibaril?, 1941 - 1945 -ci ill?r muharib?si n?tic?sind? muhacir omru ya?ama?a m?cbur olan siyasi-intellektual potensialı ?hat? edir. Bu dovr yazarlarının ?s?rl?ri Almaniyada n??r olunan "Az?rbaycan" q?zetind?, h?mcinin Turkiy? m?tbuatında i?ıq uzu gorurdu. Bu muhacir n?sli artıq yarım ?sr? yaxın bir dovrd? formala?mı? olan muhacir?t ?d?biyyatının ozulu v? sutunları uz?rind? yuks?lmi?, onun ideya m?fkur?sini m?nims?mi?, ?n?n?l?rini davam etdirmi?dir. Muxt?lif ?d?bi janrlarda yazmı? Suleyman T?kin?r , Abay Da?lı , ?bdurr?hman F?t?lib?yli (Dud?nginski), Alazan Baycan , M?h?mm?d K?ng?rli , M?cid Musazad? v? ba?qaları h?min n?sli t?msil etm?kd?dir. Bu m?rh?l?d? memuar janrı xususil? inki?af etmi?dir. M?h?mm?d ?min R?sulzad?nin "Stalinl? ixtilal xatir?l?ri", M?mm?d Altunbayın "Hurriyy?t? ucan turk", Sur?yya A?ao?lunun "Bir omur boyl? kecdi", ?.Yurdsev?rin "Az?rbaycan istiqlal sava?ından xatir?l?r", Na?ı ?eyxzamanlının "Az?rbaycan istiqlal mucadil?si xatir?l?ri" v? s. ?s?rl?r bu q?bild?ndir. M?h?mm?d ?min R?sulzad?nin "Az?rbaycan kultur g?l?n?kl?ri", "Az?rbaycan ?airi Nizami", "Ca?da? Az?rbaycan tarixi", ?.Yurdsev?rin "Mirz? F?t?li Axundzad?nin h?yatı v? ?s?rl?ri", "Az?rbaycan dram ?d?biyyatı", "Sabirin Az?rbaycan ?d?biyyatındakı yeri", "Az?rbaycan ?airl?rind?n Vaqif v? Vidadinin yaradıcılı?ı", H.Baykaranın "Az?rbaycanda yenil??m? h?r?katları", "Az?rbaycan istiqlal mucadil?si tarixi", M.B.M?mm?dzad?nin "Qafqaz tarixind? turk Albaniya", K?rim Od?rin "Az?rbaycan" v? ba?qa ?d?bi-t?nqidi v? publisistik t?dqiqatları bu dovrun m?bsuludur. Muhacir?t ?d?biyyatının bu m?rh?l?sinin gork?mli numay?nd?l?rind?n olan Abay Da?lının "Fuzuli", "D?d? Qorqud", "G?nc ata", "Sakarya q?rargahı", "Malazgirdd?n Sakaryaya", "Sakaryada 22-ci gun", "Albay", "Nat?van", "?sir ruhlar", "Okullular" v? ba?qa pyesl?ri Turkiy? ?d?bi-m?d?ni muhitind? maraqla qar?ılanmır.

Seyid C?f?r Pi??v?ri , M?h?mm?d Biriya , H?mz? F?thi , Hokum? Billuri , Bala? Az?ro?lu , M?din? Gulgun , Qulamrza S?bri T?brizi , Qulamhuseyn Saidi , M?h?mm?d?li Mahmud , H?mid Nitqi v? ba?qa yazıcı v? ?airl?r ?ran hokum?tinin despotizmind?n yaxa qurtararaq dunyanın muxt?lif yerl?rin?, bir hiss?si is? ?imali Az?rbaycana muhacir?t etmi?dil?r. Bu proses 1945 - 1946 -cı ill?rd? C?nubi Az?rbaycanda Milli Hokum?tin suqutundan sonra ba? vermi?di. Bununla da Az?rbaycan ?d?biyyatında "C?nub movzusu" yaranma?a v? inki?af etm?y? ba?ladı. ?kiy? bolunmu? Az?rbaycan d?rdi, yurd, el-oba h?sr?ti bu poeziyanın toxundu?u ?sas movzu hesab olunur. ^[1]

Muhacir?t ?d?biyyatının son m?rh?l?si Guney Az?rbaycanda ?slam rejiminin (1979) formala?ması il? ?laq?dar ba?lamı?dır. T?xmin?n h?min ill?rd?n etibar?n kecmi? Sovetl?r Birliyind? milli azadlıq h?r?katının gucl?nm?si, "yenid?nqurma", "a?karlıq" v? s. kimi siyasi prosesl?r d?mir p?rd?nin t?dric?n aradan goturulm?sin? g?tirib cıxarmı?, bu is? muhacir?tin yeni bir dal?asının yaranmasına t?kan vermi?dir. Bu ill?rd? muhacir?tin yaranmasını ??rtl?ndir?n ?sas amil, bir t?r?fd?n, V?t?nimizin guneyind? ya?ayan soyda?larımızın milli huquqlarının tapdanması il? ba?lıdırsa, dig?r t?r?fd?n, Quzeyd? milli-azadlıq h?r?katının gucl?nm?si, itirilmi? dovl?tciliyin b?rpa olunması (Az?rbaycan Respublikasının yaranması), azad, demokratik dunya il? ?laq? v? rabit? ehtiyaclarının realla?masıdır.

Muhacir?t ?d?biyyatının muasir m?rh?l?sinin ozun?m?xsuslu?unu ??rtl?ndir?n c?h?tl?rd?n biri onun daha cox Guneyd?ki ?d?bi potensiala soyk?nm?sidir.

Bu m?rh?l?nin ozun?m?xsuslu?unu ??rtl?ndir?n ?sas amill?rd?n biri h?min m?rh?l?d? Az?rbaycanın h?r iki parcasının - h?m ?imalının, h?m d? c?nubunun ?d?bi potensialının birg? i?tirakı, istiqlalcılıq, v?t?ncilik, dovl?tcilik dunyagoru?u z?minind? Butov Az?rbaycan m?fkur?sini formala?dırmaq c?hdi il? ba?lıdır. Bu, olduqca muhum ?h?miyy?t k?sb ed?n v? mubacir?tin keyfiyy?tc? yenil??m?sini gost?r?n siyasi-m?d?ni amildir.

Az?rbaycanın ?imalında istiqlaliyy?tin b?rpasından sonra Az?rbaycan turkl?rinin m?skunla?dı?ı ayrı-ayrı olk?l?rd? t??kilatlanma i?l?ri sur?tl?nmi?, yeni-yeni m?rk?z, ocaq v? c?miyy?tl?r meydana g?lmi?dir. M?hz bu t??kilatlanma n?tic?sind? Az?rbaycan diasporunun gucl?nm?si milli-m?d?ni m?rk?zl?rin yaranması prosesini sur?tl?ndirmi?, bu is? ozluyund? muhacir?t ?d?biyyatının inki?afına v? yeni m?rh?l?y? q?d?m qoymasına ciddi z?min hazırlamı?dır.

Muhacir?tin son m?rh?l?si m?tbuatın kutl?vi inki?afı il? d? ba?lıdır. ?g?r ?vv?lki ill?rd? Az?rbaycan muhacir?t m?tbuatı ?sas etibaril? Turkiy? v? Avropa olk?l?rini ?hat? edirdis?, hazırda Amerika Birl??mi? ?tatlarından tutmu? Yaponiyaya q?d?r dunyanın bir cox olk?l?rind? muhacir?t m?tbuatı n??r olunmaqdadır.

Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatının son m?rh?l?sind?n danı?ark?n onu t?msil ed?n bir cox ?d?bi ??xsiyy?tl?rin uzun illik qurb?t h?yatı ya?asa da, ?d?bi-kulturoloji f?aliyy?tl?rinin must?qil Az?rbaycan dovl?tciliyinin b?rpasından sonra geni?l?ndiyini qeyd etm?k lazımdır.

Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatının ca?da? m?rh?l?si janr baxımından da z?ngin v? r?ngar?ngdir. Movcud ?d?bi numun?l?r ic?risind? poeziya, n?sr, dramaturgiya, t?nqid v? ?d?biyyat?unaslıqla ba?lı ?s?rl?r? t?saduf olunur. Muhacir?tin poetik irsi H?mid Nitqi , M?h?mm?d?li Mahmud, Turxan G?nceyi , Qulamrza S?bri T?brizi , ?lirza Miyanalı v? ba?qalarının adları il? t?msil olunur. Onların poetik v? elmi ?s?rl?ri ?d?biyyatımıza yeni movzu v? calarlar g?tirmi?, onu uslub baxımından z?nginl??dirmi?dir. Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatının son m?rh?l?si ozunun yay?ınlı?ı v? coxm?kanlılı?ı il? d? diqq?ti c?lb etm?kd?dir. Bel? ki, ?g?r ?vv?lki m?rh?l?l?rd? muhacir?tin f?aliyy?ti, ba?lıca olaraq, Turkiy? , Fransa , Almaniya , Pol?a kimi bir nec? olk? il? m?hdudla?ırdısa, son m?rh?l?d? bu ?d?biyyatın planetimizin ?ks?r dovl?tl?rind? yarandı?ı mu?ahid? olunmaqdadır.

Son ill?rd? Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatının dig?r turk xalqlarının muhacir?t ?d?biyyatı il? ?laq?si geni?l?nir. Bu ?laq?l?r gucl?ndikc? qurb?td? turk dunyasının vahid m?d?niyy?t m?kanının yaranması daha intensiv s?ciyy? da?ıyır. Bu proses, ?ubh?siz ki, ?d?bi du?unc?d?n d? yan kecm?mi? v? qurb?td? yaranan ?d?biyyatına m?zmununa, xarakterin?, ruhuna ?h?miyy?tli t?sir gost?rmi?dir. Muhacir?td? ya?ayan Az?rbaycan ?d?bi ??xsiyy?tl?rinin yaradıcılı?ında turkculuk amilinin gucl?nm?si, h?mcinin bir cox muhacir turk ?dibl?rinin Az?rbaycan unvanlı yazıları bu t?sird?n qaynaqlanmaqdadır.

Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatının sonuncu m?rh?l?sini s?ciyy?l?ndir?n dig?r muhum v? f?rql?ndirici c?h?t vaxtil? vahid ?d?bi m?kan hesab olunan postsovet regionunun bu gun muhacir?tin m?skunla?dı?ı m?kana inteqrasiya olmasıdır. Ba?qa sozl?, Az?rbaycanın istiqlaliyy?t? qovu?ması sovet imperiyası dovriinun t?bii miqrasiyasını birba?a muhacir?tin ?d?bi potensialına cevirmi?dir. ^[1]

1990 -cı ill?rd? Az?rbaycanı t?rk ed?n v? muhacir?td? ?d?bi f?aliyy?tl? m???ul olan yazıcıların sırasında a?a?ıdakıları qeyd etm?k olar: Nurid? At??i , Az?r ?bilb?yli , Vuqar D?mirb?yli (h?r ucu Almaniya).

• Tahirli Abid., Az?rbaycan muhacir?ti B., 2001
• Sultanlı Vaqif., Az?rbaycan muhacir?t ?d?biyyatı, B., 1998
• Az?rbaycan Demokratik Respublikası (m?qal?l?r toplusu), B., 1990
• C?m?nz?minli Y.V., Az?rbaycan ?d?biyyatına bir n?z?r, "Az?rbaycan", 1989, № 9-10