Astronomiya

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya kec Axtarı?a kec
Astrologiya il? s?hv salmayın.
Astronomiya
Elm sah?si → oyr?nir
Yarımbolm? → oyr?nir

Astronomiya ? h?rfi m?nada goy cisiml?ri , ulduzlar , geni? m?nada is? Kainat obyektl?ri v? butovlukd? Kainat haqqında elmdir. [1]

Yer , Ay , ba?qa boyuk planetl?r v? onların peykl?ri , kometl?r , kicik planetl?r, meteorlar v? meteroitl?r , planetl?rarası kosmik f?za , Gun?? , ulduzlar v? onların sisteml?ri , qalaktikalar , ulduzlararası v? qalaktikalararası muhit, muxt?lif relyativist obyektl?r "Kainat obyektl?ri" adlanır. Bu obyektl?rin butov coxlu?u is? Kainatdır. [1]

Bu?a burcund?ki X?rc?ng?b?nz?r dumanlıq

Ba?qa sozl? des?k Astronomiya- S?ma cisiml?rini ( Qalaktikalar , ulduzlar , planetl?r , kometl?r ), onların sisteml?rinin h?r?k?ti, qurulu?u, m?n??yi v? inki?afını oyr?n?n elmdir . [2]

Astronomiya q?dim tarix? malikdir. Astronomiyaya aid ilk elementar m?lumatlar, minl?rc? il bundan ?vv?l Babild? , Misir v? Cind? m?lum idi. [3]

Q?dim zamanlarda astronomiya bir sıra elml?rin m?cmusuna deyilirdi. Bunların icind? naviqasiya , meteorologiya v? h?tta astrologiya da vardı. Muasir elmd? astronomiya dedikd? ?sas olaraq astrofizika ba?a du?ulur. Astronomiya iki yer? bolunur; n?z?ri v? vizual astronomiya .

Astronomiya elminin t?dqiqat obyekti Kainat v? onun elementl?rinin m?n??yi, t?rkibi, xass?si, t?kamulu v? inki?af qanunauy?unluqlarıdır. ?laq?li t?bii sisteml?rd?n dordu ? Gun?? sistemi, ulduzlar, qalaktikalar, Kainat astonomiyanın t?dqiqat obyektidir. Bu obyektl?ri oyr?nm?k ucun o fizika elminin muasir t?dqiqat metod v? vasit?l?rind?n istifad? edir. Ba?qa sozl?, astronomiya, ?slind? fizika kursunda oyr?nil?n sisteml?ri Meqaal?m miqyasında t?dqiq edir.

Etimologiya [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

"Astronomiya" sozu q?dim yunan m?n??lidir, " astron " (?στρον) ? "goy cismi" v? " nomos " (ν?μο?) ? "qanun" sozl?rind?n yaranmı?dır. [4] XX ?srin ?vv?ll?rin? aid Az?rbaycandilli m?nb?l?rd? elmi-?flak (????-?????) adlandırılmı?dır. [5] "?flak" sozu ?r?bc? "goy" m?nasını ver?n "f?l?k" (???) sozunun c?midir. [6]

Tarixi inki?af [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

border=none ?sas m?qal?l?r: [[|]] v? Astronomiya tarixi

Antik dovr [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Hollandiya kartoqrafı Frederik de Wit t?r?find?n hazırlanmı?, XVII ?srd?n qalma goy x?rit?si

Astronomiya muasir t?bi?t elml?rinin ?n q?dimidir. Ehtimal ki, t?qvim? olan ehtiyacla birlikd? ortaya cıxmı?dır. Q?dim zamanların astronomları rahibl?r, ?amanlar, druidl?r v? kahinl?r idi. O zaman astronomiya astrologiya il? bir hesab olunurdu. B?zi yerl?rd?, erk?n m?d?niyy?tl?r b?zi astronomik m?qs?dl?r ucun boyuk m?kanlar yaratmı?dılar. Bu ilkin r?s?dxanalar m?rasiml?rin kecirilm?sind?n ?lav?, ilin uzunlu?unun t?yini, bitkil?rin n? vaxt inki?af ed?c?yini bilm?kd? on?mli faktor olan f?sill?rin t?yini ucun d? istifad? olunurdu. [7]

Erk?n dovrl?rd? astronomiya sad?c? adi gozl? gorun? bil?n obyektl?rin h?r?k?tl?rinin izl?nm?sind?n v? proqnozlarından ibar?t idi.

B?zi f?rziyy?l?r? gor? Stonheng, Mesopotamiyadakı Ziqquratlar , Mayyaların v? Cinlil?rin pill?li piramidaları ?n q?dim r?s?dxanalardır . Maya t?qviml?ri bu gun bel?, cox d?qiq hesab olunur. Eynil? Cin ulduz kataloqları da q?dim astronomik hadis?l?ri oyr?nm?k ucun qiym?tli m?nb?dir.

Yunan aliml?ri astronomiyanın inki?afına xususi tohf?l?r vermi?l?r. Aristotel , Ptolomey , Hipparx , Fales , Aratos dig?r elmi k??fl?rl? yana?ı astronomiya il? d? m???ul olurdular. Ptolomey planetl?rin ilg?k ??killi h?r?k?tl?rini izah ed? bilm?k ucun Geosentrik N?z?riyy?ni i?l?yib hazırlamı?dı.

Geosentrik n?z?riyy? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?sas m?qal? : Geosentrik sistem

Roma ?mperiyasının suqutundan sonra Avropada elmi inki?af muv?qq?ti olaraq dayandı. Klassik dovr astronomik m?lumatları unuduldu v? xristianlı?ın d?st?kl?diyi qeyri ? elmi n?z?riyy?l?r yayılma?a ba?ladı. Lakin bu dovrd? mus?lman v? hind aliml?ri astronomik mu?ahid?l?r aparır v? Antik Yunan mu?llifl?rinin elmi ?s?rl?rini ?r?bc?y? cevirirdil?r. Xac yuru?l?ri zamanı mus?lman aliml?rinin ?s?rl?ri d? Avropada tanınma?a ba?landı. Kils? bu yeni bilgil?rl? barı?maq ist?mirdi. Geosentrik sistemi q?bul etm?y?n aliml?r t?qib olunurdu.

Gun?? sistemi

Heliosentrik n?z?riyy? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?sas m?qal?: Heliosentrik sistem

Nikolay Kopernik t?r?find?n 1543-cu ild? n??r olunan "De revolutionibus orbium coelestium" (" Goy cisiml?rinin fırlanmasına dair") ?s?ri astronomiya tarixind? inqilab sayılır. Kopernik sistemin? gor?, yer oz oxu ?trafında v? dig?r planetl?rl? birlikd? gun?? ?trafında fırlanırdı. Bu iddia kils?nin Yer kainatın m?rk?zidir tezisin? qar?ı oldu?undan f?ls?fi v? dini cevr?l?rd? boyuk s?s-kuy? s?b?b oldu. Kopernikin iddiası bu idi ki, onun sistemi hesablamaları asanla?dırır. O h?mcinin planetl?rin siderik periodlarını (Gun?? ?trafındakı tam dovr) v? onların gun??? q?d?r olan m?saf?l?rini astronomik vahid olaraq hesablamı?dı.

Astronomiya haqqında q?dim fikirl?r N?sr?ddin Tusinin ?s?rl?rind? oz ?ksini tapmı?dır.

Astronomiyanın elmi strukturu [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Muasir Astronomiya biri dig?ri il? sıx ba?lı olan bir sıra bolm?l?rd?n ibar?tdir. Bu s?b?bl? bolunm? ancaq ??rtidir.

Astrometriya ? Mu?ahid? olunan goy cisml?rinin yerl?rini v? h?r?k?tl?rini oyr?nir. Muasir Astrometriya Fundamental Astrometriya v? Sferik Astrometriyaya bolunur.

Fundamental Astranomiyanın ohd?likl?ri mu?ahid?l?r n?tic?sind? goy cisml?rinin yerl?rini mu?yy?n etm?k, ulduz kataloqları t?rtib etm?k.

Sferik Astrometriya ? muxt?lif koordinat sisteml?ri vasit?sil? gorun?n goy cisml?rinin yerl?rini v? h?r?k?t istiqam?tl?rini mu?yy?n etm?k ucun f?rqli riyazi usulların t?rtib edilm?si il? m???uldur.

N?z?ri Astronomiya ? s?ma cisml?rinin orbitl?rinin mu?yy?n edilm?si istiqam?tind?ki metodları oyr?dir.

S?ma mexanikası ? Goy cisml?rinin astrofizika qanunlarının t?siri n?tic?sind?ki h?r?k?tl?rini, onların kutl?sini, formasını v? sisteml?rinin dayanıqlı?ını oyr?nir.

Novb?ti 3 bolm? astronomiyanın ilkin missiyasını ?ks etdirir (Goy cisiml?rinin h?r?k?tl?rinin t?dqiqi) v? klassik astronomiya hesab olunur.

Astrofizika ? Astronomiya v?  fizikanı birl??dir?n, ulduzlar, qallaqtikalar v? s. kimi astronomik obyektl?rl? ba? ver?n fiziki prosessl?ri oyr?n?n elmdir. Astrofizika, ?slind? muasir astronomiyanın ?n boyuk v? sur?tl? inki?af ed?n bolm?l?rind?n biri hesab edilir, v? kosmokimya il? birg? ulduzların, kometl?rin, dumanlıqların v? planetl?rin fiziki v? kimy?vi t?rkibl?rini d? oyr?nir.

Ulduz astronomiyası ? ulduzların fiziki xususiyy?tl?rini n?z?r? alaraq, onların f?zada h?r?k?tl?rinin fizika qanunlarına uy?unlu?unu, ulduz sisteml?rini, ulduzlar arası materiyanın xususiyy?tl?rini oyr?nir.

Kosmokimya ? S?ma cisml?rinin kimy?vi t?rkibini, kimy?vi elementl?rinin kainatda yayılma qanununu, kosmik madd? ?m?l? g?tirdiyi zaman atomların miqrasiya prosesini. B?z?n nuv? kosmokimyasını da ayırd edirl?r.

Novb?ti 2 bolm?d? astronomiyanın ikinci missiyası ?ks olunur (s?ma cisml?rinin qurulu?unun oyr?nilm?si)

Kosmoqoniya ? Yer kur?sinin v? dig?r s?ma cisml?rinin ?m?l? g?li?ini v? t?kamulunu oyr?nir.

Kosmologiya ? Kainatın qurulu?unun v? t?kamulunun umumi qanunlarını oyr?nir.

20-ci ?srin ikinci hiss?sind? yaranmı? arxeastronomiya bolm?si astronomiyanın ?n g?nc bolm?si hesab edilir v? q?dim insanların astronomik bilikl?rini, astronomiya tarixini ara?dırır, oyr?nir.

Astronomiyanın t?dqiqat usulları [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Astronomiya mu?ahid? elmidir. Astronomiyada goy cisiml?ri haqqındakı butun bilikl?r uzun astronomik mu?ahid?l?r n?tic?sind? ?ld? edilir. ?lk ?vv?ll?r astronomik mu?ahid?l?r adi gozl? aparılırdı. Teleskopun k??fi il? astronomik mu?ahid?l?r xeyli muk?mm?ll??di, bu da goy cisiml?ri haqqında bilgil?rin qat-qat z?nginl??m?sin? s?b?b oldu. 1957-ci ild? Yerin ilk suni peykinin buraxılması il? astronomiyada yeni bir dovr ba?landı. Daha sonra planetl?rarası kosmik stansiyaların v? orbital r?s?dxanaların buraxılması v? n?hay?t Aya ucu?la astronomiya mu?ahid? elmi c?rciv?sind?n cıxdı v? qism?n eksperimental elm? cevrilm?y? ba?ladı.

Mu?ahid? olunan obyektl?r dedikd?:

  • adi gozl? asan gorun?n Gun??, Yerin t?bii peyki olan Ay, Venera, Mars v? Yupiter planetl?ri
  • adi gozl? gorunm?y?n dig?r qeyri-vizual mu?ahid? obyektl?ri n?z?rd? tutulur.

Astronomiyanın predmetl?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

H?mcinin bax [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

  1. ↑ 1 2 "R.?.Huseynov Astronomiya "MAAR?F" N??R?YYATI, Bakı-1997" . 2020-07-27 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2020-07-27 .
  2. ↑ Unsold, Albrecht; Baschek, Bodo (2001). Classical Astronomy and the Solar System ? Introduction . p. 1.
  3. ↑ Unsold, Albrecht; Baschek, Bodo (2001). Classical Astronomy and the Solar System . pp. 6?9.
  4. ↑ "?στρονομ?α", in Liddell & Scott (1940) , Oxford: Clarendon Press
  5. ↑ Султан-Меджид Ганиев, Русско-татарский словарь, Баку, 1909
  6. ↑ "?flak, Az?rbaycan dilinin izahlı lu??ti. Obastan - onlayn lu??tl?r v? ensiklopediyalar" . 2023-04-18 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2023-04-14 .
  7. ↑ Forbes, 1909
M?nb? ? " https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Astronomiya&oldid=7539153 "