?eyx S?fi

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya kec Axtarı?a kec
?eyx S?fi
fars. ????????? ??????? ‎
Engelbert Kempferin qravürüpx
S?f?vi hakimliyinin I ?eyxi
1300 ? 1334
Sonrakı ?eyx S?dr?ddin ?rd?bili
??xsi m?lumatlar
Do?um tarixi 1252 [1]
Do?um yeri
V?fat tarixi 12 sentyabr 1334 ( 1334-09-12 )
V?fat yeri
D?fn yeri
Milliyy?ti az?rbaycanlı
V?t?nda?lı?ı Hulakul?r
F?aliyy?ti ilahiyyatcı , ?air
U?a?ı
Dini ???ril?r , sufilik
Elmi f?aliyy?ti
Elm sah?si sufilik
Vikianbarın loqosu  Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

?eyx S?fi (tam adı: ?eyx S?fi?ddin ?l-?shaq ?l-Mus?vi ?l-?rd?bili ; 1252 [1] , ?????? ? 12 sentyabr 1334 , ?????? ) ? sufi alimi, S?f?viyy? t?riq?ti v? S?f?vil?r sulal?sinin banisi, ?rd?bil (S?f?vi) hakimliyinin qurucusu v? ?ah ?smayıl X?tainin ulu babası.

H?yatı [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?eyx S?fi 1252-ci ild? ?rd?bilin K?lxuran k?ndind? anadan olmu?dur. B?zi m?nb?l?rd? kurd m?n??li, [2] [3] [4] [5] [6] b?zil?rind? seyid, [7] dig?rl?rind? is? turk m?n??li [8] oldu?u qeyd edilmi?dir (bax: #Etnik m?nsubiyy?ti ). Atasını u?aq ya?larından itir?n S?fi ibtidai t?hsilini onun dini davamcılarından almı?dır. O, dini elml?rin ?saslarına yiy?l?nir, fars , ?r?b , gilan , talı? v? monqol dill?rini oyr?nir.

?yirmi ya?ında t?hsilini artırmaq ucun ?iraza ged?n S?fi burada m??hur ilahiyyatcı aliml?rd?n Rukn?ddin Beyz?vi, ?mir Abdullah v? ba?qalarından d?rs alır. Mu?llimi ?mir Abdullahın m?sl?h?ti il? iyirmi be? ya?ında m??hur Gilan ?eyxi Hacı ?d-Din Zahidin (hicri-615?700) muridi olur. ?eyx S?fi ?d-Din 25 il t?l?b? kimi onun yanında qalır. Hacı ?d-Din Zahidin qızı il? evl?n?n S?fi ?eyxin v?fatından (1294) sonra onun yerind? S?f?viyy? t?riq?tinin r?hb?ri olur. 35 il ir?ad v? t?limatlarla m???ul olur v? bir cox t?l?b? yeti?dirir. ?eyx S?finin omrunun daha faydalı v? t?sirli dovru m?hz h?min ill?r olmu?dur. Onun ?ohr?ti az zamanda butun ??rq dunyasına, ??rqi Anadoluya, Suriyaya , Hindistana yayıldı. ??rqd? urfan v? din sah?sind? yegan? ??xsiyy?t kimi tanınan ?eyx S?fi butun m?zh?b v? t?riq?tl?r? mur?id v? ustad ola bilmi?dir.

?rd?bilin Darul-ir?adı (Hiday?t evi) geni? bir ?raziy? m?n?vi ocaq olmu? v? bu oca?ın ba?ında ?eyx S?fi durmu?du. ?eyx tam bacarı?ı il? t?qiyy? prinsipin? ?m?l ed?r?k el? bir dunyagoru?? malik idi ki, ayrı-ayrı ?slam m?zh?bl?ri v? t?riq?tl?ri d? onun m?n?vi x?zin?sind?n qidalana bilirdi. S?f?viyy? t?riq?ti ozun?m?xsus bir t??kilatın vasit?sil? t?bli? olunur v? uzaq yerl?rd? olan numay?nd?l?r? catdırılırdı. Bu t??kilatın ba?ında "pir", yaxud "mur?id" dururdu. ?sas i? mur?id (mu?llim) il? muridl?r (t?l?b?l?r) arasında vasit?ci rolu oynayan x?lif?nin uz?rin? du?urdu. X?lif? h?r tayfanın sufil?rin? ba?cı olmaqla b?rab?r, h?m d? r?hb?rl? birba?a ?laq?d? olurdu. X?lif?l?r v? sufil?r tabecilikd? olan camaatla r?hb?r arasında el? mohk?m ?laq? yaratmı?dılar ki, bu ?laq? gund?n-gun? geni?l?nm?kd? v? mohk?ml?nm?kd? idi.

" Dovr m?nb?l?rinin ?eyx S?fi?ddin ?shaq haqqında yazdıqları:

?eyx S?fi?ddin h?m dini, h?m d? siyasi c?h?td?n mohk?m biri idi. O, oz t?sir dair?sini, dem?k olar ki, butun ?rd?bil? v? civarına tam yaymı?dı. V? artıq o ?rd?bilin irsi feodalı kimi gorunur v? cıxı? edirdi. Onun coxlu muridl?ri vardı. Onlar ?eyx? boyuk dayaqidil?r. Bu say?d? o h?m dini, h?m d? duny?vi ba?cı sayılırdı. Olumund?n sonra onun x?l?fl?ri ardıcıllıqla yerini aldı.

"

?ks?r hallarda siyas?t? qarı?mayan bu sistem ?eyx Cuneyd? kimi davam etmi?di. Amma Darul-ir?ad ?eyx Cuneydd?n ba?layaraq siyasi m?s?l?l?rl? d? maraqlanma?a ba?ladı. Uzun mudd?t t??kilata r?hb?r olan ?rd?bil piri bu t??kilatdan n?inki t?riq?ti v? ideoloji m?s?l?l?r ucun istifad? etdi, h?m d? oranı boyuk bir h?rbi v? siyasi t??kilata da cevirdi. Siyas?tl? t?riq?t birl???r?k S?f?viyy? ideologiyasını formala?dırdı. Bununla ?eyx S?finin formala?dırdı?ı ?iizm-sufizm ideologiyası mahiyy?ti etibarı il? siyas?t v? hakimiyy?td?n uzaq qala bilm?zdi v? ist?r-ist?m?z Darul-ir?ada r?hb?rlik ed?n pir siyasi h?r?katlara da qo?ulmalı idi. ?eyxd?n sonra bir-birinin ardınca S?dr?ddin , Xac? ?li ?brahim , ?eyx Cuneyd , ?eyx Heyd?r v? n?hay?t ?ah ?smayıl ?rd?bil Darul-ir?adına r?hb?rlik etmi?l?r.

?eyx S?fi ?d-Din 1334-cu ild? ?rd?bil ??h?rind? dunyasını d?yi?ir v? burada da d?fn olunur. Onun m?zarının uz?rind? turb? qurulur, ?trafında m?scidl?r, karvansaraylar, m?dr?s?l?r, ya?ayı? evl?ri salınır. Burada boyuk bir m?d?ni m?rk?z yaranır. ?ah ?smayıl da daxil olmaqla s?f?vi ?eyxl?rind?n bir coxu burada d?fn olunur. H?min m?rk?zin tikinti v? b?rpa i?l?ri fasil?siz olaraq davam edir. N?hay?t, XVI ?srd? I ?ah T?hmasibin hakimiyy?ti dovrund? (1524?1576-cı ill?r) h?min m?qb?r? oz indiki ??klini alır. S?f?viyy? t?riq?tinin r?hb?ri qismind? ?eyx S?fi ?d-Dinin ilk varisl?ri S?dr?ddin Musa (1334?1392/3) v? ?eyx Xac? ?li (1392/3 ?1429) olmu?dur. S?fi ?d-Dinin n?tic?si ?brahimd?n (1429?1447) ba?layaraq ?rd?bil ?eyxl?ri real, duny?vi hakimiyy?ti d? ?l? kecirirl?r. ?eyx ?brahim ?rd?bil hakimi olur, sonradan ?ah ?smayıl (1486?1524) ?vv?lc? Az?rbaycanda , sonra h?m d? ?randa yeni S?f?vil?r dovl?tinin v? bu dovl?tin taxt-tacında S?f?vil?r sulal?sinin ?sasını qoyur.

Etnik m?nsubiyy?ti [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?eyx S?fi?ddinin atası ?minuddin C?br?il Xac? K?maluddin ?r?b?ahıdır. Sufi dair?l?rind? onu yeddinci ?i? imamı Musa Kazımın ( miladi 754?800) 21-ci n?slind?n hesab edirdil?r. ?eyxin be?inci ulu babası Firuz?ah Qızılba? o n?sild?n, sulal?d?n ?rd?bil? g?l?n v? burada m?skunla?an ilk ??xs hesab olunur. M?nb?l?r Firuz?ahın o?lunun ?v?z, ?v?zin o?lunun M?h?mm?d, M?h?mm?din o?lunun S?lah?ddin, S?lah?dinin o?lunun ?min?ddin, ?min?ddinin o?lunun is? S?fi?ddin oldu?unu qeyd edirl?r. Lakin ?ks?r t?dqiqatcılar bunu yalnız t?s?vvuf ?n?n?si il? ba?layırlar.

?eyx S?fi?ddin ?rd?bili etnik m?n??yi m?s?l?si indiy?d?k tarixcil?r arasında mubahis? movzusu olmu?dur. Bu m?s?l?ni aydınla?dırma?ın mur?kk?bliyi onunla ?l?q?dardır ki, S?f?vil?rin uzaq ?cdadları bar?d? m?lumatları ozund? ?ks etdir?n yegan? m?nb? T?v?kkul ibn ?smayıl ibn B?zzazın "S?fv?t ?s ? s?fa" ("Saflı?ın saflı?ı") adlı agioqrafik ?s?ridir. S?f?vi tarixcil?r ?eyx S?fi?ddinni yeddinci ?i? imamı Musa Kazimın 21-ci n?slind?n hesab edirdil?r. Lakin ?hm?d K?sr?vi "S?fv?t ?s ? s?fa" ?s?rinin muqatis?li t?dqiqi il? m???ul olmu? v? bel? bir n?tic?y? g?lmi?dir ki, S?f?vil?rin ?cdadları hec d? seyidl?r ( M?h?mm?d pey??mb?rin ) n?slind?n olanlar deyill?r v? onların n?sil ??c?r?sini sonralar S?f?vi tarix?unasları uydurmu? v? ?bn B?zzazın ?s?rinin m?tnin? daxil etmi?l?r. [9] ?hm?d K?sr?vi ?eyx S?finin ?r?bl?rl? ?laq?sinin olmadı?ını subut etdikd?n sonra onu ?r?b d? hesab etmir v? Turkm?n m?n??li oldu?unu soyl?yir. Dig?r ?ran mu?llifl?ri onun S?f?vil?rin Turkm?n m?n??li oldu?u bar?d?ki ehtimalını ??ksiz h?qiq?t kimi q?l?m? verir v? bununla da butun S?f?vil?r sulal?sini iranlıla?dırma?a s?y gost?rirl?r. B?zi Avropa mu?llifl?ri d? bu fikiri mudafi? edirl?r. Turk mu?llifi Z?ki V?lidi Toqan da S?f?vil?rin m?n??yin? h?sr olunmu? m?qal?sind? onların turk m?n??li oldu?unu ?saslandırma?a c?hd gost?rir, "kurd ?silli ?eyxin" n?silinin sonradan "tamamil? turkl??diyini" yazır. [10] Bundan ?lav? V.V.Bartoldun sulal?nin turk m?n??li olması bar?d? soyl?diyi fikir d? movcuddur. Alim bu sulal?nin eponimi v? banisi ?eyx S?fi?ddin v? onun n?slind?n b?hs ed?rk?n gost?rirdi ki, "bu ?rd?bil ?eyxl?ri, ?ubh?siz, fars deyil, turk m?n??lidirl?r." [11] ?.P.Petru?evski d? eyni fikri soyl?mi?dir: "?lk S?f?vi ?eyxl?ri ?rd?bild? ya?amı?lar, onların do?ma dili Az?rbaycan dili olmu?dur." [12] [13] Hanna Sohrweide gor? "S?fv?t ?s-S?fa" ?s?rind? hamı S?fiy? turk kimi muraci?t edir: "Ey piri-turk"(ey turk muq?dd?si), "turk g?nci", "turk o?lu" v? bu s?b?bd?n d? onun turk oldu?u ?ubh? do?urmur. [14] M. Abbaslı ?eyx S?fi?ddinin turk m?n??li olması haqda z?ngin material toplamı?dır, onun fikrinc? ?eyx S?fi ?d-Din ?rd?bili m?n??c? Az?rbaycan turkl?rind?n [8] [15] [16] olan adlı-sanlı alim, ?air, S?f?viyy? t?riq?tinin banisidir. [17]

Yaradıcılı?ı [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?eyx S?fi?ddinin yaradıcılı?ı sırf sufi-mistik xarakteri da?ıyır. Onun ?s?rl?ri Az?rbaycan t?s?vvuf ?d?biyyatının muhum m?rh?l?l?rind?n birini t??kil edir. O,da bir cox sufi ?airl?ri kimi oz ?erl?rind? ?b?di sevgiliy? qovu?ma?ı arzulayırdı.

Ey rovn?qi ? bahar! Gulmu??n, n?s?n?
Ey ixtiyarı ?ld?n alan, mulmus?n, n?s?n?
Dovri yuzund? s?bzeyi-x?ttin gor?n deyir:
Reyhan, b?nov??, sus?ni-sunbulmus?n, n?s?n?
Xo? c?ngcu g?lir gozum? qa?u kipriyin,
Ey gozl?ri h?rami-q?raqumus?n, n?s?n?
Ey konlumun x?rab?si, ahul?r oyla?ı,
Divan?l?r yata?ı m?g?r colmus?n, n?s?n?
?f?anu-ahdur gec?-gunduz i?in S?fi,
Qumrimus?n bu ba?id?, bulbulmus?n, n?s?n?

Sufizm v? o cuml?d?n, qızılba? yozumlu sufilik Az?rbaycanın siyasi v? m?d?ni h?yatında ?h?miyy?tli rol oynamı? v? bir cox mus?lman olk?l?rind? dini-f?ls?fi fikrin inki?afına t?kan vermi?dir. Sufizm ideologiyasını m?nims?m?d?n orta ?srl?rin mus?lman dunyasında ba? vermi? ?ks?r siyasi hadis?l?rin mahiyy?tini, habel? h?min dovrd?ki m?d?ni h?yatı, o cuml?d?n, ?d?biyyatı anlamaq c?tindir. Buna gor? d? boyuk ?eyx S?finin h?yat v? f?aliyy?tin? kecm?zd?n onc? sufi-mus?lman mistisizmi haqda bir nec? soz soyl?m?k m?qs?d?uy?un olardı. Mistika, yaxud mistisizm dedikd? ad?t?n insanın ekstaz v?ziyy?tind? Allahla birba?a, bilavasit?, ??xsi v? m?hr?m munasib?t? girm?si (v? h?tta qovu?ması) anla?ılır:

Qılınc ba?i dutubdur gozl?rim, saqi, k?du g?ltur,
Vurubdur t?p?m?c?n xum qanından bir s?bu g?ltur.
Lal? dodaqlar sin?md? acılmı?,
Gozum qanını olmaz ba?lamaq camı dolu g?ltur.

A?aclar sarma?ıb q?ddind?n ayrı zar a?larlar,
Sızıldarlar p?rirul?r kimi t?krar a?larlar.

Goy?rcin yolladım, yazdım s?n? s?nd?n ?ikay?tl?r,
Qolunda ol qanadlardır ba?ı ba?lı kitab?tl?r.

Unudma a?iqi, namehriban olma, m?nim canım,
??ıqsız s?rv? ox?arlar v?fasız s?rvqam?tl?r.

S?ni tanrı, nec? s?nd?n ?ikay?t etm?yim axır,
Hanı ol nazlı baxmaqlar, hanı gizlin i?ar?tl?r.

Hanı zalim, hanı gozum, hanı kafir, hanı canım?
Sevi?m?kl?r, barı?maqlar, t?pi?m?kl?r, qucu?maqlar!

Bu v? ya ba?qa ??kild? mistisizml? ba?lı olan dini-f?ls?fi c?r?yanlar b???riyy?tin yaratdı?ı butun m?lum dinl?rd? ( buddizm , iudaizm , hinduizm , xristianlıq ) mu?ahid? edilir. ?slam dinind? yaranmı? mistik h?r?kat sufizm adını almı?dır. Bu termini sufil?rin kobud yun parcadan geyindikl?ri libasla-sufla ("yun" dem?kdir) ba?layır, yaxud onun saf k?lm?sind?n yarandı?ını gost?rirl?r.

Olan h?qq yadı birl? qay?ısız divan?, k?s neyl?r,
Qılınc ?lind? m?’ni ca?ıran ?r, dadr?s neyl?r.
Sınıq konlum n?va dutmazsa, ?skim fovcu k?silm?z,
Boyl? a?ır qaralı karvan sovti-c?r?s neyl?r.
C?k?n koksun ?ikafından m?nim bid?rd konlumni,
Bu qanlı b?hr qar?ısında z?ngi var, s?s neyl?r.
D?niz mudrar olmaz it su icma?ından, ey arif,
H?qiq?t anlıyan arı konull?rd? h?v?s neyl?r.

Sufizmin artıq bir cox ?srl?r boyunca butun mus?lman dunyasında yayılmasına baxmayaraq, mut?x?ssisl?r h?l? d? bu mur?kk?b v? coxc?h?tli t?limin birm?nalı izahını ver? bilm?mi?l?r. Gorunur, el? buna gor? d? onlar m?qs?di insanın Allahla birba?a unsiyy?t? girm?sinin n?z?ri ?saslarını v? t?tbiqi vasit?l?rini i?l?yib-hazırlamaq olan butun mus?lman t?liml?rini bu ad altında ara?dırma?a daha cox ustunluk verirl?r. Sufil?r oz m?qs?dl?rini haqqı d?rk etm?k adlandırırlar. Haqqa yeti?m?k sufinin duny?vi niyy?tl?rd?n ?l goturub, ekstaz (Allah sevgisi il? m?st olmaq) v?ziyy?tind? ilahi il? m?hr?m munasib?t? girm?sidir. Buna gor? d? Allahla unsiyy?t? girm? ehtimalına inanan v? bunun ucun mumkun olan h?r ?eyi ed?nl?r? sufi deyilir. Sufi terminologiyasında "Sufi-haqq-a a?iq olan, bu E?q v? S?daq?tl? Ona v? Kamilliy? can atanlardır." E?q v? S?daq?tl? haqqa uzanan yolu sufil?r t?riq?t, yaxud yol adlandırırlar.

Can qılanda cism t?rkin m?hr?mi-canan olur.
Qu? yuvasından azanda h?md?mi ? ?eytan olur.

H?bibim nazdan Leylini ancaq pasiban eyl?r,
M?nim konlum qu?u M?cnun ba?ında a?iyan eyl?r.

Tutur konlumd?n at?? lal?l?nmi?
Ba?ımdan dud qalxar hal?l?nmi?,
Keyik kimi curumu? kukr?n naz,
Baxı? durna kimi donbal?l?nmi?.
Tokulmu? zulfi ya?ı t?k quca??,
?cib hindul?ri bengal?l?nmi?.

E?q z?ncirimi uzdu, yol acın,
Uy u?aqlar! Ululu g?ldi, qacın!

M?ni xar eyliy?n gozl?rd?, ya r?b, xaru zar olsun,
Dem?m kim m?nd?n artıq, m?n kimi gozl?rd? xar olsun.

Qoydu uz konlum? q?m l??k?ri hamun-hamun,
Qara bayda?lı ?l?ml?r ucu gulgun-gulgun,
Ca?ırırdım qatı avaz il?: ? Leyli, Leyli!
Da? s?s verdi cavabında ki: ? M?cnun, M?cnun.
Gozl?rimd?n yana od tutladı duz?x-duz?x,
Cig?rimd?n yana qan qaynadı Ceyhun-Ceyhun,
S?rvl?r var idi bu ba?id? movzun-movzun.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

  1. ↑ 1 2 Deutsche Nationalbibliothek Record #118850555 // Umumi t?nziml?m? n?zar?ti (GND)   (alm.) . 2012?2016.
  2. ↑ Richard Tapper, Frontier nomads of Iran: a political and social history of the Shahsevan Arxivl??dirilib 2021-04-30 at the Wayback Machine , Cambridge University Press, 1997, ISBN   9780521583367 , p. 39.
  3. ↑ Savory, 1997 . s?h. 8
  4. ↑ Mu?ammad Kam?l, Mulla Sadra's Transcendent Philosophy , Ashgate Publishing Inc, 2006, ISBN   0754652718 , p. 24. Arxivl??dirilib 2022-02-10 at the Wayback Machine
  5. ↑ The Modern Middle East: A History" by Professor James L. Gelvin,Oxford University Press, 2005,page 326 : "...Shah Isma'il (resigned 1501-1520) Descendant of the Kurdish Mystic Safi Ad Din..."
  6. ↑ Maisel, Sebastian. The Kurds: An Encyclopedia of Life, Culture, and Society (ingilis) . ABC-CLIO. 2018-06-21. ISBN   978-1-4408-4257-3 . 2021-04-29 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2022-02-10 .
  7. ↑ Husayn ibn Abd?l Z?hid?, 17th cent. Silsilat al-nasab-i Safav?yah, nasabn?mah-'i p?dish?h?n b? uzmat-i Safav?, ta'l?f-i Shaykh Husayn pisar-i Shaykh Abd?l P?rz?dah Z?hid? dar 'ahd-i Sh?h-i Sulaymn?n-i Safav?. Berl?n, Ch?pkh?nah-'i ?r?nshahr, 1924. 116 pages.
  8. ↑ 1 2 H.R.Roemer’in Die Safawiden: ein orientalischer Bundesgenosse des Abendlandes in Turkenkampf
  9. ↑ ?eyh Safi ve Tebare? bkz Kesrevi
  10. ↑ Zeki V. Togan, "Sur L’origine des Safavides", Melanges Massignon, III, 1957, p. 356
  11. ↑ В.В.Бартольд. Сочинения, т. II, ч, I, M., 1963, стр.748
  12. ↑ И.П. Петрушевский. Государства Азербайджана в XV в.. стр. 205
  13. ↑ "Пигулевская И.В., Якубовский А.Ю., Петрушевский И.П., Строева Л.В., Беленицкий А.М. 1958" . 2010-12-27 tarixind? orijinalından arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2010-06-29 .
  14. ↑ Sohrweide, Hanna, "Der Sieg der Safaviden in Persien und scine Ruckwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert", Der Islam, 41 (1965), 95?221.
  15. ↑ Az?rbaycan tarixi (yeddi cildd?), Bakı, 2007, III cild
  16. ↑ Az?rbaycan ?d?biyyatı tarixi, Bakı, 1999, III cild
  17. ↑ "Sufi t?riq?tl?ri - S?f?viyy?" . Milli.az (az.) . 2018-01-27. 2023-08-15 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2023-08-15 .

?d?biyyat [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Xarici kecidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

M?nb? ? " https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=?eyx_S?fi&oldid=7371608 "