?mperiya
|
Rusiya imperiyası
|
---|
rus.
Российская Империя
|
|
≪
≪С нами Бог!≫
Tanrı biziml?dir!
≫
|
|
|
Paytaxt
|
Sankt-Peterburq
|
Dill?ri
|
rus dili
,
polyak dili
,
fin dili
,
isvec dili
|
R?smi dill?ri
|
Rus dili
v? regional dill?r
|
Dovl?t dini
|
Pravoslav
|
Valyuta
|
qızıl rubl
[d]
,
Rubl
|
?razisi
|
23,700,000 km² (1866)
21 799 825 km² (1916)
|
?halisi
|
125,640,021 (1897)
|
?dar?etm? forması
|
Mutl?q Monarxiya
(1721?1906)
Konstitusiyalı monarxiya
(1906?1917) (
de-yure
)
|
? 1721-1725
|
I Pyotr
|
? 1894-1917
|
II Nikolay
|
? 1905-1906
|
Sergey Vitte
|
? 1917
|
Nikolay Qalitsin
|
?
22 oktyabr 1721
|
I Pyotr
t?r?find?n imperiya elan edilm?si
|
?
26 dekabr 1826
|
Dekabristl?r usyanı
|
?
3 mart 1861
|
K?ndli islahatı
|
?
22 yanvar 1905?
16 iyun 1907
|
1905-1907-ci ill?r inqilabı
|
?
6 may 1906
|
Konstitusiyanın q?bulu
|
?
fevral?mart 1917
|
Fevral inqilabı
|
?
15 mart 1917
|
II Nikolayın
devrilm?si
|
?
14 sentyabr 1917
|
Muv?qq?ti hokum?t
t?r?find?n respublikanın qurulması
|
→
|
a
. 1866-cı ild?n sonra
Alyaska
AB?
-y?
satıldı
, lakin
Batum
,
Qars
,
Pamir
v?
Zakaspiyski
?ld? edildi.
b
. 1914-cu ild?
Sankt-Peterburqun
adı
Petroqrad
olaraq d?yi?dirildi.
c
. Rusiya,
imperiya da?ılanad?k
Yuli t?qvimind?n
istifad? etm?y? davam etdi.
|
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar
|
Rusiya ?mperiyası
(
rus.
Российская империя
) ? 1721-ci ild?
?imal muharib?sinin
sona catmasından 1917-ci il
Fevral inqilabı
n?tic?sind? hakimiyy?t? g?l?n
muv?qq?ti hokum?t
t?r?find?n
Respublika
qurulana q?d?r
Avrasiya
v?
?imali Amerika
boyunca movcud olmu? imperiya.
[1]
Dunya tarixind? ucuncu boyuk imperiya olmaqla, uc qit? boyunca uzanan Rus ?mperiyası ?razi olcusun? gor? yalnız
Britaniya
v?
Monqol ?mperiyasından
geri qalırdı. Rusiya imperiyasının yuks?li?i r?qib qon?ularının ? ?svec,
Rec Pospolita
,
?ran
v? Osmanlı imperiyalarının z?ifl?m?si say?sind? ba? verdi. Bu, 1812?1814-cu ill?rd?
Napoleonun
Avropanı idar? etm?kl? q?rb? v? c?nuba do?ru geni?l?nm?k ist?yinin d?f edilm?sind? boyuk rol oynadı.
Rusiya ?mperiyasını 1721-ci ild?n 1762-ci il? q?d?r
Romanovlar ail?si
, 1762-ci ild?n sonra bu ail?nin alman ?silli qolu Hol?teyn-Qottorp ail?si idar? edirdi. 19-cu ?srin ?vv?ll?rind?
Rusiya
?mperiyası ?imaldan
?imal Buzlu okeandan
c?nubda
Qara d?niz?
, q?rbd?n
Baltik d?nizind?n
??rqd?
Sakit okeana
v? 1867-ci il? q?d?r
Amerikada
Alyaskaya
q?d?r uzanırdı.
[2]
1897-ci ild? ?halinin siyahıya alınması il? qeydiyyata alınan 125.6 milyon n?f?r il? h?min dovrd?
Boyuk Tzin
v? Hindistandan sonra dunyada ?halisinin sayına gor? ucuncu yerd? idi. Rusiya butun imperiyalar kimi iqtisadiyyat, etnik v? dini m?nsubiyy?t f?rqlilikl?rini ozund? birl??dirirdi. ?mperiyada coxsaylı usyan v? sui-q?sd c?hdl?ri h?yata kecir?n muxalif quvv?l?r var idi. Onlar gizli polis t?r?find?n yaxından izl?nilir v? minl?rl? insan
Sibir?
surgun edilirdil?r.
?qtisadi c?h?td?n, imperiyanın ?sas bazasını k?nd t?s?rrufatı t??kil edirdi. Boyuk ?mlaklarda t?hkimli k?ndlil?rin calı?ması (
1861-ci ild? azad olunanad?k
) il? m?hsuldarlıq gost?ricil?ri a?a?ı idi. D?mir yolu v? fabrikl?rd? xarici s?rmay?l?rin qoyulması hesabına iqtisadiyyat yava?-yava? s?nayel??dirildi. Torpaqlar 10-cu ?srd?n 17-ci ?sr? q?d?r zad?ganlar (
boyarlar
), sonralar is? imperator t?r?find?n t?r?find?n idar? olunurdu. Car III ?van (1462?1505), daha sonra ortaya cıxacaq olan imperiyanın t?m?lini qoymu?dur. O, dovl?tin ?razisini uc d?f? artırmı?,
Qızıl Ordanın
a?alı?ına son qoymu?, Moskva
Kremlini
b?rpa etdirmi? v? Rusiya dovl?tinin bunovr?sini qoymu?dur.
Car Boyuk Pyotr
(1682?1725) coxsaylı muharib?l?r aparmı? v? onsuz da boyuk olan imperiyanı daha da boyud?r?k Avropanın ?sas gucl?rind?n birin? cevirmi?dir. O, paytaxtı
Moskvadan
yeni ??h?r modeli olan
Sankt-Peterburqa
kocurmu? v? ?n?n?vi, orta ?srl?rd?n qalma b?zi ictimai v? siyasi baxı?ları muasir, elmi, Avropayonumlu v? rasionalist bir sisteml? ?v?z ed?n m?d?ni inqilab h?yata kecirmi?dir.
Boyuk Yekaterina
(1762?1796-cı ill?rd? hakimiyy?td? olmu?dur) imperiyaya qızıl dovrd? ba?cılıq etmi?dir. O, f?thl?, must?ml?k?cilik v? diplomatiya il? dovl?ti geni?l?ndirmi?, Q?rbi Avropa x?tl?ri boyunca Boyuk Pyotrun modernl??m? siyas?tini davam etdirmi?dir.
Car II Aleksandr
(1855?1881) 1861-ci ild? butun 23 milyon t?hkimli k?ndlil?rin azad olunması da daxil olmaqla bir cox islahatlar h?yata kecirmi?dir. Onun ??rqi Avropada siyas?ti
pravoslav
xristianları Osmanlı hokmranlı?ı altında qoruyurdu. 1914-cu il? q?d?r davam ed?n bu ?laq? Rusiyanın
Birinci Dunya muharib?sin?
Fransa
,
Birl??mi? Krallıq
v?
Serbiya
t?r?fd?n qatılaraq Alman,
Avstriya
v? Osmanlı imperiyalarına qar?ı mubariz?y? ba?lamasına g?tirib cıxardı.
Rusiya ?mperiyası 1905-ci il inqilabına q?d?r mutl?q bir monarxiya kimi idar? olundu v? daha sonra
de-yure
konstitusiyalı monarxiyaya
cevirildi. ?mperiya, 1917-ci ilin
Fevral ?nqilabı
v? Birinci Dunya muharib?sind? i?tirakında kutl?vi u?ursuzluqları s?b?bind?n suqut etdi.
?mperiyanı
I Pyotr
r?sm?n Ni?tad sulh sazi?ind?n sonra elan ets? d? b?zi tarixcil?r onun yaranmasını ya III ?vanın 1478-ci ild?
Veliki Novqorodu
i??alı il?, ya da
?van Qroznının
1552-ci ild?
Qazan xanlı?ının
varlı?ına son qoyması il? ?laq?l?ndirirl?r. Ba?qa bir fikr? gor?, 1547-ci ild? IV ?vana tacqoymadan sonra istifad? olunan
Carlıq
termini artıq
imperiya
sozunun muasir rus versiyası idi.
Rusiyanın geni?l?nm?si ?sas?n 17-ci ?srd? ba? verdi. Bel? ki, 17-ci ?srin ortalarında Sakit okeanın birinci d?f? Rus must?ml?k?ciliyi altına salınması,
Rusiya - Pol?a muharib?si (1654 - 1667)
n?tic?sind? Ukraynanın sol sahilinin birl??dirilm?si v? Rusiyanın Serbiyanı i??alı il? bu, pik h?dd? catdı. Pol?a 1790?1815 ill?r aralı?ında bolundu, torpaqlarının v? ?halisinin coxu Rusiyaya birl??dirildi. 19-cu ?srd? boyum? ?sas?n Asiyada v? Sibirin c?nubunda ?razil?rin ilhaqı hesabına ba? verirdi.
[3]
XVII ?srd?
ruslar
oz dili il? f?rql?n?n xalqların qarı?ı?ı idi. Bunlar ?sas?n boyuk
hind-avropa dil qrupunun
slavyan ail?sin?
m?xsus idil?r.
Velikoruslar
v?
moskovitl?r
Moskva
?trafında ya?ayırdılar. Onlar ?imal me??l?rin? nufuz edib, coxlu fin v? dig?r aborigen tayfaları
assimilyasiya
etmi?dil?r.
Qara d?niz
sahili h?min vaxtad?k
Turkiy?nin
himay?sind? olan tatar xanlarının ?lind? idi. Tatarlarla ruslar arasındakı s?rh?d torpaqlarında yarımmust?qil
kazaklar
ya?ayırdılar, onlar ?sas?n miqrasiya ed?n ruslardan ?m?l? g?lmi?dil?r.
Moskvanın q?rbind? beloruslar, c?nub-q?rbind? is? maloruslar v? ya
ukraynalılar
ya?ayırdılar. Onların h?r ikisi XVII ?srd? Pol?anın hokmranlı?ı altında idi. O vaxtlar Pol?a Avropada aparıcı slavyan dovl?ti idi.
?l
|
Rusiyanın ?halisi (milyon)
[4]
|
Qeydl?r
|
1720
|
15.5
|
yeni Baltik v? Pol?a ?razil?ri daxil olmaqla
|
1795
|
37.6
|
Pol?anın bir hiss?si daxil olmaqla
|
1812
|
42.8
|
Finlandiya daxil olmaqla
|
1816
|
73.0
|
Pol?a krallı?ı v? Bessarabiya daxil olmaqla
|
1914
|
170.0
|
Yeni Asiya ?razil?ri daxil olmaqla
|
1724-cu ild? Salyanda Rusiya ?leyhin?, 1727-ci ild? is? Qaraba?da Osmanlı hakimiyy?tin? qar?ı usyanlar oldu.
?ahzad?
II Yekaterina
III Pyotr
il? evli alman ?ahzad?si idi.
?mperatrica Yelizaveta
oldukd?n sonra o h?yat yolda?ını qar?ı cevrili? h?yata kecir?r?k hakimiyy?ti ?l? kecirdi.
|
---|
General qubernatorluqlar
| | |
---|
Quberniyalar
| |
---|
Vilay?tl?r
| •
Amur
• [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
|
---|
??h?r b?l?diyy?l?ri
| • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
|
---|
Col diyar vilay?tl?ri
| • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
|
---|
Turkustan diyar vilay?tl?ri
| |
---|
Baltikyanı diyar quberniyaları
| • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
|
---|
Finlandiya quberniyaları
| • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
|
---|
Pol?a Kralı?ının quberniyaları
| • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
|
---|
Qalitsiya general qubernatorlu?u
| • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
|
---|
Qafqaz cani?inliyi
| |
---|
Xususi dair?l?r
| • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
|
---|
Xususi qurumlar
| • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
|
---|
Vassal dovl?t qurumları
| |
---|