M?h?mm?d Hadi
M?h?mm?d Hacı ?bduls?limzad? (?irvani)
Do?um adı	A?a M?h?mm?d ?bduls?limzad?
T?x?llusu	Hadi
Do?um tarixi	1879 [1]
Do?um yeri	?amaxı , ?amaxı q?zası , Bakı quberniyası , Rusiya imperiyası
V?fat tarixi	may 1920 [1]
V?fat yeri	G?nc? , G?nc? q?zası , Az?rbaycan SSR
D?fn yeri	G?nc?
Milliyy?ti	az?rbaycanlı
F?aliyy?ti	yazıcı , ?air [2]
F?aliyy?t ill?ri	1905?1920
?s?rl?rinin dili	Az?rbaycan dili
Janr	romantizm
M?h?mm?d Hadi Vikim?nb?d?
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

A?a M?h?mm?d ?bduls?lim o?lu ?bduls?limzad? ( 1879 ^[1] , ?amaxı ? may 1920 ^[1] , G?nc? ) ? Az?rbaycan ?airi, Az?rbaycan romantizminin tanınmı? numay?nd?l?rind?n biri, Tofiq Fikr?t irsinin ilk ara?dırıcısı ^[3] , Tatar suvari alayının imamı. ^{[4] [5]}

M?h?mm?d Hadi XX ?sr Az?rbaycan ?airl?ri ic?risind? m?tbuatla sıx ?laq?si olan s?n?tkarlardan biridir. Oz ?s?rl?rinin ?ks?riyy?tind? v?t?n, mill?t movzusuna toxunan M?h?mm?d Hadi Az?rbaycan poeziyasının intibah, azadlıq v? hurriyy?t mucahidl?rind?n biri olmu?dur. ^[6] Ona gor? d? M?h?mm?d ?min R?sulzad? Az?rbaycan Cumhuriyy?ti ?s?rind? " bir t?r?fd?n rus ?d?biyyatı, dig?r t?r?fd?n d? Osmanlı ?d?biyyatı t?sirind? bulunan " istiqlal movzusunda mubariz ?s?rl?r yazan ?airl?r arasında M?h?mm?d Hadini ayrıca d?y?rl?ndirirdi. ^[7]

Romantik maarifcilikd?n inqilabi romantizm? yuks?l?n M?h?mm?d Hadinin yaradıcılı?ının ?n mubariz dovru Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti don?min? du?ur. ^[8] M?h?mm?d Hadi yaradıcılı?ının ?n ca?da? milli v? b???ri keyfiyy?tl?ri m?hz bu dovrd? ozunu daha aydın gost?rdi. O don?md? muharib?, azadlıq, istiqlal movzusunda ?n cox ?s?rl?r yazan M?h?mm?d Hadi olmu?dur. ^[9]

?sl adı A?a M?h?mm?d olan, g?ncliyind? ozun? Hadi ( ?r?b. do?ru yol gost?r?n ‎) t?x?llusunu sec?n M?h?mm?d Hadi 1879 -cu ild? ?amaxı ??h?rinin Sarıtorpaq m?h?ll?sind? , tacir ail?sind? do?ulmu?dur. ^[10] ?btidai t?hsilini m?h?ll? m?kt?bind? ?amaxılı Molla S?m?din yanında almı?, sonralar ?air Abbas S?hh?tin atası ?liabbas ?f?ndinin t?sis etdiyi m?kt?bd? oxumu?, kicik ya?larından ?r?b v? fars dill?rini muk?mm?l m?nims?mi?dir. H?l? u?aqk?n atasını itir?n Hadinin anası onu v? bacıları Sahib? v? ?smanı ata qohumlarının himay?sin? buraxaraq Sulut k?ndind? varlı biri il? evl?nmi?, bundan sonra u?aqlara boyuk n?n?l?ri ?bduls?limin anası Teyyib? xanım baxmı?dır. ^[11] ?airin yaxın qohumlarından olan Mustafa Lutfi b?y onun t?rbiy?sind? boyuk ?m?k s?rf etmi?dir. N?n?sinin v?fatından sonra M?h?mm?d Hadi qohumu Mustafa Lutfinin himay?sind? ya?amalı olmu? v? ?r?b dilini ondan oyr?nmi?dir. M?h?mm?d Hadi g?nclik ill?rind? ilahiyyat elml?ri il? b?rab?r duny?vi elml?ri, xususil? dil, ?d?biyyat, f?ls?f?, m?ntiq, tarixi d? d?rind?n oyr?nmi?di. ?air h?l? g?nc ya?larından xaricd? t?hsil almaq ist?s? d?, maddi imkanı olmadı?ından bu arzusu ur?yind? qalmı?dı. ?dibin yaxın dostu, m?sl?kda?ı Seyid Huseyn ?air haqqında yazırdı:

" O, oxudu?u elml?rin k?ndisin? hec bir n?tic? verm?y?c?yini, olsa-olsa momin bir molla ?f?ndid?n f?zl? bir ?ey olmayaca?ına hissi-q?bl?l-vuqu il? anladı?ından ?stambul v? ?l-Qahir? kimi islam m?d?niyy?ti m?rk?zl?rin? gedib orada t?hsil almaq fikrin? du?mu?du. Mustafa Lutfi... Hadini xarici m?ml?k?tl?r? gond?r?c?k iqtidarı olmadı?ından Hadi bir nec? z?ngin ?qr?basını muraci?td? bulunmu?, t?hsil arzusunda oldu?unu soyl?yib muavin?t ist?mi?s? d?, sozunu dinl?y?n v? yardımda bulunan olmamı?dı "

Hadi ist?diyi m?kt?bl?rd?, ist?diyi elml?ri oxuma?a nail ola bilm?diyind?n ?misi o?lunun kom?yi il? ticar?t i?in? ?l atmı?, lakin bu i?? mara?ı olmadı?ından i?i tezlikl? t?rk etmi?dir. 1902 -ci ild? yanvar ayının son gunund? ?amaxıda t?bii f?lak?t ba? verir. ?amaxı z?lz?l?sind?n sonra hamı kimi M?h?mm?d Hadi d? kocur. Bu haqda O.F.Nemanzad? oz xatir?l?rind? yazır: ^[12]

" 1902 -ci il yanvarın 31-d? cum? ax?amı gunduz saat 12-d? ?amaxıda indiy? q?d?r gorunm?mi? yer t?rp?ni?i oldu. Bu gun ?amaxı ucun ?n boyuk f?lak?t, e?idilm?mi? bir d?h??t v? qiyam?t gunu idi. Ba? vermi? da?ıdıcı z?lz?l?d?n sonra bir cox ?amaxılılar kimi M?h?mm?d Hadi d? do?ma ??h?rini t?rk etm?y? m?cbur olmu?, evl?rinin ?nqazını (tor-tokuntu) 200 manata sataraq Kurd?mir? getmi?, ibtida?n bir ?ttar dukanı acmı? is? d?, ondan da bir ?ey cıxmadı?ını gorunc?, ikincik?r? olaraq z?r?r il? dukanı qapamı?dır "

Kasıb oldu?u ucun sevgilisi t?r?find?n t?rk edil?n M?h?mm?d Hadi ol?n? q?d?r ail? qurmamı?dır. ^[13]

Kurd?mir? koc?n, tacirlik bacarmayan, iki d?f? dukan acsa da, iflasa u?rayan M?h?mm?d Hadi ozunu xarakterin? daha yaxın sah?d? sınamaq q?rarına g?lmi? v? b?zi maarifp?rv?rl?rin muavin?ti il? Kurd?mird? ya?ayan ?amaxılı A?a ?f?ndi il? birlikd? m?kt?b acıb t?dris? ba?lamı?dır. Cox kecmir ki, M?h?mm?d Hadi Kurd?mir ziyalılarının n?z?rini c?lb etmi?, onu Zaqafqaziya mu?lliml?r qurultayına Kurd?mir mu?lliml?ri t?r?find?n numay?nd? secilmi? v? 1904 -cu ild? Tiflisd? keciril?n Zaqafqaziya mu?lliml?r qurultayında i?tirak etmi?di. M?h?mm?d Hadinin i?l?r ^[14]

1902 - 1906 -cı ill?r Kurd?mird? ya?adı?ı ill?rd? maddi imkanları nisb?t?n duz?l?n M?h?mm?d Hadi yen? d? ?vv?lki qayda il? mutali?sini davam etdirir, K?lkutt?d?n H?blul-m?tin ", ?stanbuldan " Sabah ", Bakıdan " H?yat ", Ba?casaraydan " T?rcuman " q?zetl?rini g?tirdib oxuyurdu.

25 ya?ına q?d?r n? bir q?sid?si , n? d? bir a?iqan? q?z?li olan ?airin m?tbuata g?li?i 1905 -ci ilin ortalarına t?saduf edir. Onu yaxından tanıyan, yaxın dostu Mustafa Lutfi H??t?rxanda " Burhani-T?r?qqi " q?zetini n??r edirdi v? onun M?h?mm?d Hadi kimi q?l?m sahibin? ehtiyacı var idi. Onun ca?ırı?ına gor? M?h?mm?d Hadi tamamil? mu?llimlikd?n ?l c?kir, 1905 -ci ild? H??t?rxana gedir, m?tbuatda calı?ma?a ba?layır. M?h?mm?d Hadi " H?yat ", " Fuyuzat " v? " Burhani-T?r?qqi " q?zetl?rind? elm?, maarif? ca?ıran ?eirl?r v? intibah m?s?l?l?rin? dair m?qal?l?r yazırdı. M?h?mm?d Hadi 1906 -cı ild? ?li b?y Huseynzad?nin ca?ırı?ı il? Bakıya g?lib " Fuyuzat " m?cmu?sind? calı?ır, buradakı osmanlı mu?llifl?rind?n f?rqli olaraq yerli h?yata dair yazıların geni? n??rin? calı?ır. " Fuyuzat " ba?landıqdan sonra o, "T?z? h?yat" v? "?ttifaq" q?zetl?rind? i?l?yir. ^[15]

1907 - 1908 -ci ill?rd? M?h?mm?d Hadi artıq Az?rbaycan ?airl?ri arasında gork?mli simalarından sayılırdı. " N??meyi-?hraran? ", " Du?izeyi-hurriy?t? ", " Gul, sevdiyim, gul " (" Huriyi-hurriy?t? "), " ?dvari-t?c?ddud ", " ?sari-inqilab " v? s. ?eirl?rind? M?h?mm?d Hadi bilavasit? v? ya dolayısı il? azadlıqdan danı?ırdı.

1908 -ci ild? cıxmı? " Firdovsi-ilhamat " kitabına " Varmı bundan yuxarı ucma?a istedadım " misrası il? ba?lanan " C?hal?timd?n ?ikay?t ", " A?iqi-sadiql?riz, punhan deyil burhanımız " misrası il? ba?lanan " Bu da bir h?qiq?t ", " Af?rin olsun s?n?, filusufi-zifunun " misrası il? ba?lanan " ?eyxl?r?-i?anlara ", " Sofi, g?l oyr?n h?yatın t?rzini heyvandan " misrası il? ba?layan " Sofiy?-zahid? " v? b. ?eirl?ri, m?qal?l?ri, t?rcum?l?ri daxil edilmi?dir. ^[16]

• Be?ikd?n m?zara q?d?r b???rin ?hvalı;
• Al?mi-musavatdan;
• ?ranlı qarda?larıma;
• ?nsanların tarixi faci?l?ri, yaxud ?lvahi-intibah ^[19]

• " ?dl-zulm, yaxud bir x?rab?zarın m?nz?r?si "; ^[20]
• " Cavanm?rdlik yaxud f?zaili-aliyy? " S?di ?irazid?n );
• " ?amda q?h?tlik ";
• " Hekayeyi-e?q ";
• " M?h?mm?d?li Mirz?nin n?z?ri-diqq?tin? ?dal?tli bir v?siyy?t ";
• " Mutali?y? dair ";
• " N?simi-s?baya niyaz ";
• " Zumzumeyi-a?iqan? ";
• " Dinl?, goz?lim! ";
• " Umidi-visali-canan, yaxud q?m yem? " ( Hafiz ?irazid?n );
• " T?raneyi-tovhid ";
• " Bir iranlının lisanından ";
• " ?dib Nizaminin o?luna verdiyi n?sih?ti-p?d?ran?si ";
• " M?r?zi-ibr?t, yaxud ?amda q?h?tlik " (S?di ?irazi);
• " Zahirp?r?st aliml?r? ";
• " T?raneyi-z?f?r ";
• " Tovb?-isti?far ";
• " X?mseyi-Nizamid?n t?rcum? ";
• " N?vahati-v?t?n ";
• " H?r gul??nd?n bir cic?k ";
• " ?lhami-X?yyam " ^[21]
• " V?hdaniyy?tv? maarif " ( S?nai Q?zn?vid?n );

?sas m?qal?: H?yat (q?zet)

XX ?srin ?vv?ll?rind? Az?rbaycandakı ictimai-siyasi durumu vaxtında, duzgun qiym?tl?ndir?n milli ziyalılar anadilli m?kt?b v? m?tbuat qıtlı?ından ?ziyy?t c?k?n az?rbaycanlıları elmsizlik v? m?lumatsızlıqdan qurtarmaq ucun c?sar?tli addımlar atdılar. Milll?tin t?r?qqi v? ozunud?rkin? g?r?kli olan, ill?rd?n b?ri milli ziyalıların h?sr?tind? olduqları q?zet v? jurnallar ardıcıl ??kild? cap olunma?a ba?ladı. Bel?likl?, bel? bir ?lveri?li vaxtda Az?rbaycan Milli M?tbuatının bunovr?si ucun " ?kinci " q?zetinin ( 1875 - 1877 ) oynadı?ı rolu XX ?sr milli m?tbuatımız ucun oynaya bil?c?k bir m?tbuat orqanı - " H?yat " q?zeti cap olunma?a ba?ladı. Milyoncu, messenat H.Z.Ta?ıyevin maddi yardımı, g?l?c?k Az?rbaycan Demokratik Cumhuriyy?tinin yaradıcı v? ba?cılarından biri ?.Topcuba?ovun na?irliyi, boyuk fikir sahibl?ri olan ?.Huseynzad? v? ?.A?ayevin (A?ao?lu) mu?t?r?k redaktorlu?u il? 1905 -ci il iyun ayının 7-d? Bakıda Az?rbaycan turkc?sind? f?aliyy?t? ba?layan bu q?zet Az?rbaycan v? Qafqaz h?yatının guzgusu rolunu oynuyurdu. ^[22]

Mill?tin m?hrumiyy?tl?r? ducar olmasının ?sas s?b?bini maarif v? m?d?niyy?tin yoxlu?unda gor?n g?nc M?h?mm?d Hadinin "B?yani-h?qiq?t" adlı ilk m?qal?si: "H?yat" q?zeti, 23 iyul 1905-ci il, №35 Elmsizlik mill?tin b?rbad v? p?ri?an olmasına ?n k?skin bir vasit?dir v? bu f?na ?hvalın m?z?rr?ti kim? aiddir, kim? racedir, kims?y? yox, k?ndimiz?dir. "?n ?hs?n?tum la n?fs?kum", h?rgah yax?ı el?s?niz k?ndi n?fsiniz? ed?c?ksiniz. F?nalıqda ets?niz, yen? n?fsiniz? racedir, mil?li-xariciy? m?z?rr?t deyil. Bizim cahilan?miz mocibi-m?nf??t olur, olacaq v? hala olmaqdadır. Xutteyi-Cind? s?rz?deyizuhur olan bir ovuc yaponlardan d?rsi-ibr?t alalım. Baxınız, maarifl?ri say?sind? d?r?ceyi-k?mal? ?cnih?ka?i-savad olublar. Cahani-v?h??ti deyil, al?mi-m?d?niyy?ti boyl? heyr?t? salıbar

Maarif, m?d?niyy?t, milli oyanı?, dil, din v? s. bu kimi probleml?r? yer ayıran q?zetd? ?.Huseynzad?, ?.A?ayev, H.Z?rdabi, N.N?rimanov , ?.Haqverdiyev v? b. nisb?t?n t?crub?li q?l?m sahibl?rinin imzası il? yana?ı yeni bir imza da gorunm?y? v? d?rhal da oxucuların diqq?tini c?lb etm?y? ba?ladı. Bu imzanın sahibi ?bduls?limzad? M?h?mm?d Hadi ?irvani idi. 1905 -ci ilin yayında Kurd?mird? ya?ayan v? yazılarını oradan Bakıya, " H?yat " q?zeti redaksiyasına gond?r?n M?h?mm?d Hadi ilk yazılarında q?zetd? ?s?rl?rini oxudu?u ziyalıların, daha cox ?li b?y Huseynzad?nin muzakir? obyektin? cevirdikl?ri m?s?l?l?r? munasib?t bildirir v? m?qal?l?ri ic?risind? b?z?n movzuya uy?un m?nzum parcalar da verm?si M?h?mm?d Hadinin eyni zamanda ?eir yaradıcılı?ına boyuk mara?ı oldu?unu gost?rirdi. ^[23] " H?yat " q?zetinin 23 iyul 1905 -ci il tarixli 35-ci nomr?sind? " ?bduls?limzad? ?amaxiyi " imzası il? cap etdirdiyi " B?yani-h?qiq?t " adlı m?qal?si il? ba?layan M?h?mm?d Hadi qısa bir zamanda " H?yat "ın ?n f?al yazarlarından birin? cevrilir. ^[24]

Ba?lıca movzuları " m?tbuatın, elm v? m?d?niyy?tin faydası, s?naye, azadlıq h?r?katı, yeni n?slin t?rbiy?si, qadın azadlı?ı, duny?vi elml?r, V?t?nin t?r?qqisi, c?hal?td?n xilas olmaq, m?d?niyy?t s?viyy?sini yuks?ltm?k, insani hissl?rin muq?dd?siliyi v? s. " idi.

?lk yazılarında M?h?mm?d Hadi bel? du?unurdu ki, ?slam mill?tinin firavan gun? cıxma?ının ba?lıca yollarından biri, b?lk? d? birincisi maarif? tapınmaqda v? Qurani-K?rimin gost?ri?l?rin? ?m?l etm?kd?dir. ?s?rl?rind? tez-tez " Utlubul elmu min?l-m?hdi il?l-l?hdi " (Be?ikd?n m?zara q?d?r elmi oyr?nin) ay?sin? muraci?t ed?n M?h?mm?d Hadi " H?yat " q?zetind? cap etdirdiyi m?qal?, ?eir v? t?rcum?l?rinin ?ks?riyy?tind? bel? bir ideya ir?li sururdu ki, elm, maarif v? m?d?niyy?t k?sb etm?d?n insanın xo?b?xliyi bar?d? du?unm?k xo? x?yal, m?nasız m???uliyy?tdir. ^[25]

M?h?mm?d Hadi " H?yat " q?zetind? 3 istiqam?td? f?aliyy?t gost?rmi?dir:

1. ?air kimi;
2. Publisist kimi;
3. T?rcum?ci kimi

" H?yat " q?zeti f?aliyy?tini dayandırmasına q?d?r M?h?mm?d Hadi q?zetin ?n f?al yazarlarından biri olaraq qalmı?dı.

XX ?srin ?vv?ll?rind?n Az?rbaycan poeziyasının romantizm janrında yazılmı? M?h?mm?d Hadinin " H?yat " q?zetind?, umum?n m?tbuatda cap olunmu? ilk ?eiri " Lovhi-m?katib " adlanır. S?rlovh?d?n sonra veril?n " Ovladi-mill?t? h?diyyeyi-k?mt?ran?mdir " cuml?si il? oxuculara t?qdim olunan v? ?airin olumund?n sonra cap olunmu? kitablarının hec birin? du?m?y?n bu ?eir q?zetin 29 noyabr 1905 -ci il tarixli 109-cu nomr?sind? cap olunmu?du. ?yirmi altı misradan ibar?t olub, q?sid? formasında olan ?eird? ?air m?kt?bi mill?tin ya?ayı?ı, inki?af v? t?r?qqisi ucun ba?lıca vasit? hesab edir. ?eirin butun misraları " m?katib " sozu il? ba?layır:

Bundan ba?qa M?h?mm?d Hadi bu q?zetd? muxt?lif ?eirl?r d? d?rc etdirmi?di:

• " Maarifin v? kitabi-muq?dd?simiz Qurani-k?rimin ??nind? ", (12 beytlik ?eir);
• " Hurriyy?t al?mi " (XX ?srin boyuk Osmanlı turk ?airi Namiq Kamaldan, onun " N? ?fsunkar imi?s?n, ah, ey didari-hurriyy?t " misralı ?eirind?n t?sirl?n?r?k yazılmı? 14 beyt, 28 misradan ibar?t);
• " Qudsiyy?t v? ulviyy?ti-islamiyy?y? bir n?z?r " (" ?slamiyy?tin " r?difli 20 beytlik q?sid? formasında);
• " M?kt?b n? dem?k? M?kt?b ?xlaq v? ?d?bdir "(altılıq-mus?dd?s formasında yazılan, " Firdovsi-ilhamat "dan goturul?r?k ?airin kitablarında " m?kt?b " adı il? cap olunmu?);
• " Nun... v?lq?l?mi ma y?storun " (aprelin 19-da, " ?d?bi felyeton " ba?lı?ı altında n??r olunmu?); ^[26]
• " Q?l?m n? soyl?yir? " (aprelin 19-da, " ?d?bi felyeton " ba?lı?ı altında n??r olunmu?, q?zet variantında 70, kitab variantında 44 beytd?n ibar?tdir).);
• " ?nsan n? il? muk?rr?m olur? " (" Elmi ?bdan? h?qiqi bir n?z?r " silsil? m?qal?sinin t?rkibind? verilmi?, 12 beytlik q?sid? ??klind?);
• " Biz n? haldayıq? " (" Elmi ?bdan? h?qiqi bir n?z?r " silsil? m?qal?sinin t?rkibind? verilmi?, 9 beytlik m?sn?vi formasında);
• " Gulbangi-ittihad " (" M?kt?bi-darul-?d?b ?tfalına tovziyi-mukafat " adlı m?qal?sinin axırına ?lav? olunmu?, 28 beytd?n ibar?t, m?sn?vi formasında olan ?eir).

M?h?mm?d Hadi " H?yat " q?zetind? ?n cox publisistik yazılar v? elmi m?qal?l?rl? cıxı? etmi?dir. M?h?mm?d Hadinin m?tbuatda d?rc olunan ilk yazısı " B?yani-h?qiq?t " m?qal?sidir ki, bu ?s?ri mu?llif " H?yat " q?zetind? d?rc olunmu? bir yazının t?siri il? yazmı?dır. M?h?mm?d Hadinin maraqla oxudu?u bu yazı bir ?eirdir ki, burada islam olk?l?rini buruy?n nadanlıq v? elmsizlikd?n b?hs olunmu? v? mus?lmanların b?db?xtlikl?rinin ba?lıca s?b?bl?rind?n biri kimi ??ri?t qaydalarına yet?rinc? ?m?l olunmaması gost?rilmi?dir.

M?h?mm?d Hadinin cap olunmu? 2-ci ?s?ri " V?t?simu bih?blil-lahi c?mi?n " adlı d?rin m?zmunlu m?qal?sidir. S?rlovh?d?n ?vv?l " Sur?tul-?raf ", ay? 103 " qeydi verilmi?dir ki, bunun da m?nası s?rlovh?nin h?min ay?d?n olmasına i?ar?dir. " H?yat " q?zetinin 103-cu nomr?sind? mu?llifin " ?dibi-l?bib " (a?ıllı, mudrik ?dib) adlandırdı?ı E.?brahimovun " ?slamiyy?t v? abrazavonni mus?lmanlar " s?rlovh?si il? d?rc olunmu? yazısını oxuduqdan sonra q?l?m? alınmı? " ?lhuriyy?tul-??xsiyy?t? v?l-vicdaniyy? fi-islam " m?qal?si ruhu etibaril? ?dibin ?vv?lki m?qal?l?rin? yaxın olsa da, problemin qoyulu?u v? h?lli baxımından onlardan ?saslı ??kild? f?rql?nir. ^[27]

" H?yat " q?zetind? d?rc olunan yazılardan diqq?ti c?lb ed?n, "?.H." imzalı " Bir balaca intiqad " adlı m?qal?d? ?s?rl?rin? munasib?t bildiril?n, ?eirl?rind? oldu?u kimi publisistikasında da maarifciliy? boyuk on?m ver?n, ?slamiyy?ti t?rifl?yib M?h?mm?d Pey??mb?ri ilahil??dirm?y? calı?an, " ?slam dinini "muasirl??dirm?k ", elml? dini barı?dırmaq movqeyind? duran M?h?mm?d Hadi maarifin yayılması say?sind? c?miyy?td? koklu d?yi?ilikl?rin ba? ver?c?yin? inanır v? bu yolda m?tbuatı ba?lıca vasit?l?rd?n biri hesab edirdi. Mu?llif " Al?mi-m?tbuat v? c?raid? bir n?z?r " adlı m?qal?sind? qeyd edir ki, m?tbuat azadlı?ını qazanmaq ist?yind? olan mill?t? " t?r?qqiyyat, kamalat v? ulum yollarını " gost?r?n " ?oleyi-umidi-umm?t " v? " r?b?ri-istiqbali-mill?t "dir. ^[28]

1906 -cı ilin ?vv?ll?rind? Az?rbaycan m?tbuatında ?d?bi dilin nec? olması ?trafında qız?ın mubahis?l?r gedir, " H?yat "ın s?hif?l?rind? H.Z?rdabi, ?.Huseynzad?, ?,A?ayev v? ba?qalarının bu movzu il? ba?lı yazıları d?rc olunurdu. M?s?l? il? ?laq?dar M?h?mm?d Hadi d? " B?yani-t?s?vvur fi xususil-lisan " adlı geni? bir m?qal? yazaraq q?zetd? cap etdirmi?dir. ^[29]

" T?r?qqiyi-mill?t n?y? vab?st?dir " adlı iri h?cmli m?qal?sind? M?h?mm?d Hadi yenid?n q?zetd? cap olunmu? ilk yazısı olan " B?yani-h?qiq?t " m?qal?sind?ki movqeyin? qayıtmı?dır. Ba?qa bir m?qal?si olan " F?ryadi-dili-v?t?np?r?stan "da Kurd?mir q?s?b?sind? m?kt?b v? m?dr?s?l?rin acılmasına z?rur?tin olması niyy?ti il? yazılmı?dır. ?irvan v? Kurd?mir ?halisinin maarifl?ndirilm?si yolunda yerli ziyalıların atdı?ı addımları alqı?layan mu?llif qeyd edir ki, " ziyalı aliml?rimizd?n A?a ?f?ndi ?f?ndizad?nin h?miyy?ti-alic?naban? v? m?saiyi-mill?tp?rv?ran?si il? bazarın yavuqunda bir camei-nuraniyy?ti-lam? il? uc m?dr?s? vucuda g?tirilmi? v? bir m?dr?s?nin ilk baharda bina olunaca?ı d?rkar bulunmu?dur "

Elm movzusu ?airin poeziyasında oldu?u kimi m?qal?l?rinin d? ba? movzularından biridir. " H?yat "ın s?hif?l?rind? d?rc etdirdiyi " Z?man daim t?c?ddud ed?r ", " D?yan?ti-islamiyy? v? maarif ", " D?yan?ti-islamiyy?nin nisvan? b?x? etdiyi huquqa bir n?z?r " v? s. bu kimi m?qal?l?rind? M?h?mm?d Hadi bu movzu il? ba?lı fikirl?rini bir q?d?r d? geni?l?ndirir.

M?h?mm?d Hadinin "D?yan?ti-islamiyy?nin bina v? ?sası ulf?t, ittifaq, ittifaddır" m?zmunlu m?qal?sin? q?zet "?dar?d?n" ba?lı?ı altında bel? bir du?undurucu qeyd - sonluq vermi?dir:

" Mill?timizd? x?yali-ittifaqp?rv?ran? " m?qal?si d? m?hz bu du?unc? v? q?na?tl?rin m?hsulu kimi diqq?ti c?lb edir. ^[30]

" ?ttihad v? ittifaq? sad? t?hsinxan olmaq kafi deyildir, gah-gah r?fiqi-moht?r?mimiz ?hm?d b?y A?ayevin " ?r?ad " sutunlarında etdiyi kimi Y?zid?, ?l?lxusus " ?srimizin y?zidl?rin? " d? l?n?t oxumaq lazımdır. O y?zidl?r ki, elmi-heyvanatın (mimiy?tizm?) qaid?sin? t?b?iyy?t, batin?n ?eytan olduqları halda zahir?n insan v? mus?lman qiyaf?tin? girib m?ml?k?timizin zulm?t v? qaranlıqda qalan b?zi ko??-bucaqlarına sunni v? ?i? namin? nifaq salmaq ucun pul quvv?ti il? cıxmı?lar "

Gorunduyu kimi, " H?yat "ın redaktoru ?li b?y Huseynzad? v? onun ?trafında topla?anlar " Haqq verilm?y?nd? onu almaq lazımdır " devizin? daha cox ustunluk verirdil?r.

Qadın azadlı?ı m?s?l?sind?n b?hs ed?n " D?yan?ti-islamiyy?nin nisvana b?x? etdiyi huquqa bir n?z?r " adlı m?qal?sind? yazır: M?h?mm?d Hadi " D?yan?ti-islamiyy?nin nisvana b?x? etdiyi huquqa bir n?z?r " (m?qal?), "H?yat" q?zeti, 2 mart 1906-ci il, №48 G?r?k zukur v? g?r?k unas olsun, k?sbi-f?zail v? t?hsili-k?malat etm?y? v? bu yolda t?sfiyeyi-vicdan v? t?t?hhuri-?xlaq qılma?a ??ri?t noqteyi-n?z?rind? bilaf?rq m?mur v? muk?ll?fdirl?r. Cirkabi-c?hal?t v? r?c?si-q?fl?t il? t?rduman v? alud? olanların xususında "?lx?bisatul-x?bisin" buyurularaq ?ayani-t?qbih v? m?z?mm?t gorulmu?k?n, maarif v? ulums?rce?m?sind? ic?nl?rin ??nind? "?tt?yyibatul-t?yyibin" ed?nl?r muhibbi-ilahiy?y? k?sbi-l?yaq?t v? ed?c?kl?ri cahaniyan? bildirilmi?dir. Bu ki ?n boyuk ??r?fdir!

?eirl?rind? qadın azadlı?ını on plana c?k?n M?h?mm?d Hadi " D?yan?ti-islamiyy?nin nisvana b?x? etdiyi huquqa bir n?z?r " adlı m?qal?sind? d? c?miyy?td? qadının yeri v? qadın azadlı?ı m?s?l?si muhum yer tutur. Mus?lman olk?l?rind? qadınların c?hal?t p?rd?si altında saxlanılmasını mill?tin t?r?qqisin? mane olan bir ?ng?l kimi xarakteriz? ed?n mu?llif bunun ?slam dinin? hec bir aidiyy?tı olmadı?ını Qurandan g?tirdiyi ay?l?r v? muxt?lif h?disl?rl? isbat edir. ^[31]

M?h?mm?d Hadi ?srinin ziyalılarından f?rqli olaraq bildirir v? " qadınları c?hal?t p?rd?si altında saxlama?ı guya islam dini onlara m?sl?h?t bilmi?dir ", - kimi ?sası olmayan ifad?l?r i?l?tm?y? calı?anlara Quran ay?l?ri il? ??rh edir ki, Allah d?rgahında ki?i il? qadının huququ birdir v? qadını huquqsuz v?ziyy?t? salan din deyil, dind?n oz cirkin niyy?tl?rini h?yata kecirm?k ucun istifad? ed?n c?miyy?tin uzvl?ridir. M?h?mm?d Hadi qeyd edir ki, b?zi oxumu?ların " Xatunların oxumasına ?slam dini musaid? vermiyor ", - dem?l?ri m?hz iftira v? bohtandır.

M?h?mm?d Hadinin t?rbiy?, ?xlaq, c?miyy?tin inki?afı v? t?kamul bar?d?ki fikirl?rinin mu?yy?n qismi " V? inn?k? li-?lax?lqi-?zim " adlı m?qal?sind? oz ?ksini tapmı?dır. ?s?rl?rind? ?xlaq m?s?l?l?rin? geni? yer ayıran, ?xlaqa bir elm kimi yana?araq onun predmetini mu?yy?nl??dirm?y? calı?an mu?llif? gor? ?xlaq ist?r Allaha, ist?rs? d? ?trafdakı ba?qa adamlara munasib?tl?rini t?nziml?m?k ucun insanların huquq v? v?zif?l?rinin ifad?cisidir.

?airin " Kurd?mir "d?n adlı yazısı z?man?si ucun cox g?r?kli bir m?s?l? bar?sind?dir. M?qal?d?n aydın olur ki, bir nec? ay ?vv?l Kurd?mir stansiyasında erm?ni ke?i?i yoxlanılark?n ondan silah-sursat musadir? edilmi?dir. Havadarlarına arxayn olduqlarından mus?lmanlarla sulh ??raitind? ya?ayacaqlarına soz vermi? erm?nil?r h?l? d? oz fitn?kar ?m?ll?rind?n ?l c?kmirl?r. Ke?i?l?rind?n numun? gotur?n erm?nil?r yen? d? ?amaxının erm?ni k?ndl?rin? gizli yollarla silah da?ıyır v? mu?llifin yazdı?ına gor? bu i?d?, dey?s?n, ona " Goycayın nacalniki " d? yardım edir. M?h?mm?d Hadi tam ?minlikl? qeyd edir ki, tutulan silahlar ?irvan torpaqlarına g?tiril?n silahların cox az qismi, bir q?tr?sdir. ^[32]

Q?zetin s?hif?l?rind? M?h?mm?d Hadinin bir-birinin ardınca " Veril?n ehsan s?d?q?l?rimizd?n n? ucun s?m?r? hasil olmayır ", " T?l?b?lik xatiratımdan ", " Qira?txana darul-m?rif?tdir " m?qal?l?ri d?rc olunur. Movzu v? problematikasına gor? f?rql?n?n bu m?qal?l?ri umumi bir x?tt birl??dirir: hurriyy?t, maarif v? m?d?niyy?t ist?yi. " ??ri?ti-muq?dd?seyi-islamiyy?nin ?n mohk?m v? ?n m?tin bina v? ?sasından biri d? z?katdır " cuml?si il? ba?lanan " Veril?n ehsan s?d?q?l?rimizd?n n? ucun s?m?r? hasil olmayır? " adlı m?qal? ilk baxı?dan dini movzulu ?s?r t?siri ba?ı?lasa da, ?slind? cox boyuk sosioloji v? f?ls?fi mahiyy?t da?ıyır.

M?h?mm?d Hadinin ?s?rl?ri ic?risind? ?qid?si il? yana?ı, t?rcumeyi-halı il? d? yaxından s?sl???n ?s?rl?rind?n biri " T?l?b?lik xatiratımdan " adlı iri h?cmli m?qal?sidir. ?s?rin s?rlovh?sind? " xatirat " k?lm?si i?l?ns? d?, bir nec? m?qamı istisna edilm?kl? bu ?s?r xatir?, memuar deyil. Gunun vacib m?s?l?l?rind? b?hs ed?n ictimai v? f?ls?fi bir ?s?rdir. Maarifcilik ideyalarına sadiq qalan M?h?mm?d Hadi " T?l?b?lik xatiratın "dan adlı m?qal?sind? mill?t? azadlıq, hurriyy?tl? yana?ı m?kt?b v? maarifin d? cox g?r?kli oldu?unu bildirir.

Ruhu etibarı il? M?h?mm?d Hadinin q?zetd? cap olunan dig?r m?qal?l?ri il? s?sl???n " Qira?txana darul-m?rif?tdir " ?s?rind? mu?llif b???riyy?tin t?r?qqi v? t?kamulund? m?kt?bl? b?rab?r kitabxana , kitab, q?zet v? jurnalların da muhum ?h?miyy?t da?ıdı?ını on plana c?kir. M?qal?d?ki dig?r maraqlı m?qamlardan biri M?h?mm?d Hadinin kitaba olan munasib?tidir. Mu?llifin n?z?rind? kitab olu canlara ruh, can ver?n ?sa n?f?si kimi bir ?eydir v? dunyada el? bir q?m-quss? yoxdur ki, mutali? yolu il? ondan uzaqla?maq olmasın. ^[33]

Q?zetin may ayında cıxmı? 117-ci nomr?sind? mu?llifin " Hacıt?rxandan m?ktub " adlı bir m?qal?si d?rc olunur. Bu m?qal? M?h?mm?d Hadinin H??t?rxana n? vaxt catmasını d?qiql??dirm?k ucun ?n tutarlı faktdır.

?yun ayının 1-d? " H?yat "da M?h?mm?d Hadinin " V?t?nimizin temisbokl v? Aristidl?rin? n?sih?t " adlı m?qal?si cap olunur. ?vv?lki yazılarında oldu?u kimi, bu m?qal?d? d? M?h?mm?d Hadini du?undur?n ??xsi m?s?l?l?r deyil, c?miyy?tin umumi m?nafeyidir. M?qal?nin ilk cuml?sind? mu?llif qeyd edir ki, ??xsi m?nafe v? n?fsimiz? ?sir olma?ımızdandır ki, v?t?n v? v?t?n ?hli t?r?qqi edib ir?li getm?kd?ns?, t?n?zzul edib gunb?gun geri gedirl?r.

H??t?rxandan gond?rdiyi yazılardan birin? " Ovladi-v?t?n-baisi-umrani-v?t?ndir " adını ver?n M?h?mm?d Hadi mill?t ovladlarını birliy?, v?t?ni sevm?y?, dig?r m?d?ni mill?tl?rd?n numun? goturm?y? ca?ırır v? yazır: " Dunyada ?n muq?dd?s v? ?n sevgili ?eyl?rd?n biri deyil, ?n birincisi v?t?ndir "

" M?kt?bi-darul-?d?b ?tfalına tovziyi-mukafat " adlı m?qal? H??t?rxandan yazılmı? v? buradakı ibtidai m?kt?bin buraxılı? gunu, h?min gun m?kt?bd? ba? ver?nl?r bar?d? m?lumat verilmi?dir.

Q?zetd? cap etdirdiyi dig?r bir yazısında, " Q?m?fza v? mohn?tamiz bir m?nz?r? " m?qal?sind? M?h?mm?d Hadi yazır: " Huquqi-??xsiyy?si v? maliyy?si iptal olunmu? bir mill?t v? ya f?rd m?sud olamaz. Cunki o qovmun ic?risind? zulm hakimlik, hokmf?rmanlıq edir. Zulm olan yerd? b?xtiyarlıq, m?sudiyy?t olarmı? " M?h?mm?d Hadi publisistikasının d?y?rli numun?l?rind?n olan bu m?qal?ni s?n?tkarın ya?adı?ı dovrun eyb?c?rlikl?rin? qar?ı k?skin etirazı da adlandırmaq olar.

Q?zetin 18 iyul 1906 -cı il 157-ci sayında M?h?mm?d Hadinin " Q?fl?t v? c?hal?t al?mi-insaniyy?tin ?n boyuk du?m?nl?ridir " adlı m?qal?si d?rc olunur. Mu?llif bildirir ki, qara buludlar gun?? ??f?ql?rinin qar?ısına s?f c?kib yer uzunu qaranlıqlara q?rq etdiyi kimi, q?fl?t d? insanlı?ı yaxıb-yandırar, " hansı ??h?rd?, hansı olk?d? yuva yapar is?, n??m?p?rdazi-m??am?t olar is? xarabazara dond?r?r " ^[34]

Xo?b?xt g?l?c?k arzusu t?kc? ?eirl?rind? deyil, h?m d? z?ngin publisistik ?s?rl?rinin ana x?ttini t??kil ed?n mu??lif yazır ki: " S?ad?t s?yin a?iqidir, s?y is? ?ovq v? h?v?sin yarı... ?ovq i?ı?ı hansı mill?tin afaqını t?nvir ed?rs?, oradan t?nb?llik v? q?fl?t zulm?ti qacar, m?hv olar... "

M?h?mm?d Hadi " H?yat " q?zetind? cap etdirdiyi ?s?rl?rind? maarifi t?r?qqi v? t?kamulun ?sas h?r?k?tverici quvv?si hesab edirdi. M?kt?bl?rd? hansı elml?rin kecirilm?si ?trafında muzakir?l?r ged?rk?n " H?yat "da M?h?mm?d Hadinin " Elmi-?bdan? h?qiqi bir n?z?r " ^[35] adlı irih?cmli bir ?s?ri cap olunur. M?h?mm?d Hadinin " H?yat " q?zetind? d?rc olunmu? ?s?rl?rind?n ?n irih?cmlisi olan bu f?ls?fi ?s?ri mu?llifin elm, s?n?t v? bunların c?miyy?td?, insan h?yatında oynadı?ı rolu bar?d? du?unc?l?ri d? adlandırmaq olar.

Elmi-publisistik m?qal?l?r v? orijinal ?eirl?rind? ba?qa " H?yat " q?zetind? M?h?mm?d Hadinin bir sıra t?rcum?l?ri d? n??r olunmu?dur. Nizami G?nc?vi , S?nai Q?zn?vi , Xac? Hafiz v? S?di ?irazid?n etdiyi bu t?rcum?l?r, m?qal?l?rind? ??rq klassikl?rind?n t?rcum?sini verdiyi b?zi beyt v? ?eir parcaları istisna olmaqla, ?airin t?rcum?cilik f?aliyy?tinin ba?lan?ıc m?rh?lisini t??kil edir v? dem?k olar ki, M?h?mm?d Hadi sonralar da yeri g?ldikc? t?rcum?cilikl? m???ul olmu?, yax?ı bildiyi ?r?b v? fars dill?rind?n bir sıra ?s?rl?ri Az?rbaycan turkc?sin? t?rcum? etmi?di. ^[36]

M?h?mm?d Hadi Nizaminin " X?ms? "sind?n iki parcanı t?rcum? ed?r?k " H?yat "da n??r etdirmi?, bunlardan biri " Sirl?r x?zin?si ", dig?ri is? " Leyli v? M?cnun " poemasındandır. " X?mseyi-Nizamid?n t?rcum? " adı il? bu ilk t?rcum? 22 yanvar 1906 -cı il tarixli 19-cu nomr?sind? d?rc olunmu?dur. ^[37] M?h?mm?d Hadi " Sirl?r X?zin?si " poemasının " ?dal?ti qorumaq v? insafa riay?t etm?k haqqında " adlı ikinci m?qal?sin? ?lav? olunmu? " ?dal?tli Nu?iravan v? v?zirin hekay?si " m?nzum hekay?sinin ilk 11 beytini 13 beyt ??klind? t?rcum? etmi?, v?zni qorumu?, m?zmunu, dem?k olar ki, tamamil? saxlaya bilmi?dir. M?h?mm?d Hadi bu t?rcum?nin uz?rind? sonralar t?kmill??dirm? i?i apararaq geni?l?ndirmi?, m?qalatın sonundakı dord beyiti v? m?nzum hekay?d?ki daha on beyti t?rcum? ed?r?k " ?dl-zulm, yaxud bir xarabazarın m?nz?r?si " adı il? " Firdovsi-?lhamat "a daxil etmi? v? " Firdovsi-ilhamat "dakı m?tn eyni il? sonrakı kitablara da salınmı?dır. ^[38]

" Sirl?r x?zin? "sind?n olan filoloji t?rcum?d?n ilk uc beyt bel? t?rcum? olunmu?dur: ^[39]

"Bir gun Nuri?ir?van ov ovlayark?n atı M?iyy?tind?n, d?st?sind?n uzaqla?dı. ?ahın yanında t?kc? v?zir qalmı?dı, ?ah v? v?zird?n ba?qa kims? yox idi. ?ah ov cox olan o nahiy?d?, Du?m?n ur?yi kimi xarab bir k?nd gordu"

M?h?mm?d Hadi h?min beytl?ri bel? t?rcum? etmi?dir: ^[40]

"Seyr ed?r?k m?rk?bi-Nu?ir?van, Du?du uzaq kovk?b?sind?n haman. Munisi-?ahan?si ancaq v?zir, Ba?qası yox, xah cavan, xah pir. Oldu musadif n?z?ri-??hriyar, Nahiy?d? q?ryeyi-viran?zar. Q?lbi-?du misli p?ri?an idi, Fikri-s?fihan kimi viran idi"

Bu uc beyti Suleyman Rust?m is? bel? t?rcum? etmi?dir:

"Nu?ir?van qo?unla bir gun cıxmı?dı ova, Du?du oz d?st?sind?n uzaq at qova-qova, Pad?aha bu s?f?rd? yolda? ancaq v?zirdi, H?r ikisi at capıb, axtarıb ov g?zirdi. Du?m?nin q?lbi kimi ucuq xaraba bir k?nd, Gorunc? tacidarı burudu, aldı heyr?t"

M?h?mm?d Hadinin Nizaminin " Leyli v? M?cnun " ?s?rind?n cevirdiyi iyirmi uc beytlik bir hiss? " ?dib Nizaminin o?luna verdiyi n?sih?ti-p?d?ran?si " adı il? " H?yat "ın aprel nomr?l?rind? d?rc olunmu?dur. H?min t?rcum? m?tninin b?zi soz, ifad? v? misralarında d?yi?iklik edil?r?k " Nizaminin ovladına n?sih?ti " adı il? " Fuyuzat " jurnalının s?hif?l?rind? d? d?rc olunmu?dur. M?h?mm?d Hadinin " Leyli v? M?cnun "dan " Oz o?luna n?sih?t haqqında " hiss?sini t?rcum? etm?si s?b?bsiz deyil. N.G?nc?vi o?luna m?sl?h?t gorur ki, ?airlik istedadına malik oldu?unu gorur?m, lakin bu s?n?tin dalınca getm?s?n yax?ıdır. Elm oyr?n, xususil? o elml?ri ki, onların c?miyy?t? xeyri var. ^[41]

M?h?mm?d Hadinin ?s?rl?rini t?rcum? edib " H?yat " q?zetind? n??r etdirdiyi s?n?tkarlardan biri d? fars ?airi ??ms?ddin M?h?mm?d Hafiz ?irazidir. M?h?mm?d Hadinin " H?yat " q?zetind? cıxmı? m?qal?l?rinin ic?risind? t?rcum?sini verdiyi H.?irazinin bir cox beyt v? ?eir parcaları n?z?r? alınmazsa, q?zetd? H.?irazid?n uc t?rcum?si d?rc edilmi?dir. Q?z?l formasında olan bu ?s?rl?rin ikisi a?iqan?, dig?ri is? ictimai m?zmunlu ?eirdir. Q?zetd? t?rcum?cisi gost?rilm?d?n cap olunan birinci ?eir " Zumzumeyi-a?iqan? " adlanır. Yeddi beytlik q?z?l " Fuyuzat " jurnalında da cap olunmu?dur. " H?yat " q?zetinin 1906 -cı il 113-cu sayında d?rc olunmu? t?rcum?l?rind?n biri d? fars ?airi S?nai Q?zn?vinin ?s?rl?rind?n olan " Tovhid " adlı ?eirdir. ^[42]

H.?irazid?n ikinci t?rcum? q?zetd? " N?simi-s?bay? iltifat " adı il? d?rc olunmu?dur. On iki beytlik bu ?s?r " Xac? Hafizd?n t?rcum? " adı il? oxuculara t?qdim olunmu?, sonunda is? bu sozl?r verilmi?dir: " Mut?rcimi M?h?mm?dul-Hadi ?l-Hac ?bduls?limzad? ?irvani ". M?h?mm?d Hadinin H.?irazid?n etdiyi ucuncu t?rcum? " H?yat " q?zetind? " Umidi-visali-canan " adı il? d?rc olunmu?dur.

M?h?mm?d Hadinin " H?yat "da d?rc etdirdiyi t?rcum? ?s?rl?rind?n biri d? " V?hdaniyy?t v? maarif "dir. Fars ?airi S?nai Q?zn?vid?n edilmi? bu t?rcum? " Mut?rcimi M?h?mm?dul-Hadi " qeydi il? q?zetin 1906 -cı ild? cıxan 113-cu sayında i?ıq uzu gormu?dur. ?yirmi doqquz beytd?n ibar?t olan bu t?rcum?ni M?h?mm?d Hadi misra, ifad? v? beytl?rind? mu?yy?n d?yi?iklikl?r etm?kl? " Tovhid " adı il? " Fuyuzat " jurnalında, " T?raneyi-tovhid " s?rlovh?si il? " Firdovsi-ilhamat " kitabında da cap etdirmi?di. ^[43]

1906 -cı ilin yazında M?h?mm?d Hadi yaxın qohumu v? a?ır gunl?rind? ona himay?darlıq etmi? " Burhani-t?r?qqi " q?zetinin na?iri v? redaktoru Mustafa Lutfi ?smayılzad? t?r?find?n H??t?rxana d?v?t olunur. Bu bar?d? Seyid Huseyn yazmı?dır: " M?h?mm?d Hadi Kurd?mird? t?hsilind? davam edib durark?n Hacıt?rxandan mu?llimi Mustafa Lutfi ?smayılzad? ?f?ndid?n bu m?aldan bir m?ktub alar ki, "H?yat"da yazılarını oxuyuram. M?n burada bir q?zet cıxaraca?am. M?ktubumu aldıqda i?l?rini t?svih edib Hacıt?rxana g?l.. " M?h?mm?d Hadi d?v?ti q?bul edib ustadının yanına yollanır. ^[44] H??t?rxana gedi?ind?n sonra da onun " H?yat " q?zeti il? ?laq?l?ri k?silmir v? mut?madi olaraq ?s?rl?ri " H?yat "ın s?hif?l?rind? d?rc olunur. Q?zetin may ayında cıxmı? 117-ci nomr?sind? mu?llifin " Hacıt?rxandan m?ktub " adlı bir m?qal?si d?rc olunur. Bu m?qal? M?h?mm?d Hadinin H??t?rxana n? vaxt catmasını d?qiql??dirm?k ucun ?n tutarlı faktdır. Redaksiyaya gond?rdiyi m?ktubunda M?h?mm?d Hadi yazır:

" Mayıs ayının 11-ci gunund? Hacıt?rxan ??h?rin? vasil olaraq "?urayi-islami-Rusiya", "Darul-?d?b" v? "Numuneyi-t?r?qqi" m?kt?bi, qız m?kt?bl?ri vucudlarının s?b?bi ustadi-mumtazım Mustafa Lutfi c?nablarının ziyar?tin? nail oldum "

Mu?llif t??ssuf hissi il? qeyd edir ki, H??t?rxandakı bir cox din xadiml?ri Mustafa Lutfiy? yardımcı olmaqdansa, ondan qubernatora ?ikay?t edir, bunun da n?tic?sind? " Burhani-t?r?qqi " q?zeti t?qibl?r? m?ruz qalır.

May ayının 11-d? H??t?rxana catan M?h?mm?d Hadi payıza, ?li b?y Huseynzad? t?r?find?n " Fuyuzat "da i?l?m?y? d?v?t olunana q?d?r orada ya?ayır v? " Burhani-t?r?qqi " q?zetind? calı?ır.

?sas m?qal?: Fuyuzat (jurnal)

Tam 1 il - 1906 -cı ilin 1 noyabrından 1907 -ci ilin 1 noyabrına q?d?r ?li b?y Huseynzad?nin redaktorlu?u, Hacı Zeynalabdin Ta?ıyevin maddi yardımı v? imtiyaz sahibliyi il? Bakıda , Nikolayevski kuc?sind?ki " Kaspi " m??tb?sind? cap olunan " Fuyuzat " jurnalının ?n f?al yazarlarından biri M?h?mm?d Hadi olumu?dur. H?m jurnalın b?dii-t?nqidi materiallarının mu?llifi, ^[45] h?m d? t?msil olunmaq baxımından ?n cox ?s?rl?ri d?rc olunan M?h?mm?d Hadinin h?r nomr?si 16 s?hif?d?n ibar?t olan, c?mi 32 sayı i?ıq uzu gormu? bu m?cmu?nin 23, 24 v? 31-ci nomr?l?ri istisna olmaqla qalan 29 nomr?sind? ?eir, m?qal? v? t?rcum?l?rd?n ibar?t ?lli yazısı cap olunmu?dur. ^[46] Jurnalda cap etdirdiyi ?s?rl?rind? M?h?mm?d Hadi ?vv?lki fikrin? sadiq qalaraq, ?sas?n, maarif v? m?d?niyy?ti, insana m?h?bb?ti t?bli? etmi?dir.

Bir illik n??ri dovrund? Az?rbaycan v? turk xalqlarının milli ?sar?t? qar?ı mubariz? tarixinin siyasi v? b?dii s?lnam?sin? cevril?n jurnalın capına hazırlıq getdiyi ?r?f?d? H??t?rxanda ya?ayan M?h?mm?d Hadi ?li b?y Huseynzad?d?n bir m?ktub alır. M?ktubda qeyd olunur ki:

B?zi s?b?bl?rd?n dolayı " H?yat " q?zeti qapandı. Onun yerin? h?ft?lik " Fuyuzat " namında ?d?bi bir m?cmu? cıxarırıq. Zati-alil?rini d? hey?ti-t?hririy? namına qeyd etmi?ik

Bu m?ktubda 75 rubl? maa? t?yin edildiyi d? qeyd edilibmi?.

?li b?y Huseynzad? t?r?find?n jurnalın redaksiya hey?tin? d?v?t edil?n M?h?mm?d Hadi " H?yat " q?zetind? oldu?u kimi " Fuyuzat "da da uc istiqam?td? - ?air , publisist , t?rcum?ci kimi f?aliyy?t gost?rmi?dir. ^[47]

" Fuyuzat "ın ilk nomr?sind?n son nomr?sin? q?d?r m?cmu? il? ?m?kda?lıq etmi? M?h?mm?d Hadinin jurnalın ilk sayında forma m?zmunca f?rqli dord ?eiri cap edilmi?di. ^[48] " Funun v? maarif " ?eiri 17 beytd?n ibar?t olub q?sid? formasındadır. Bu ?s?r ?airin 1908 -ci ild? Bakıda cap etdirdiyi " Firdovsi-ilhamat " kitabı istisna olmaqla sonralar cap olunmu? hec bir kitabına du?m?mi?dir. ?eir movzu etibarı il?, dem?k olar ki, ?airin bu ?s?r? q?d?r " H?yat " q?zetind? v? " D?bistan " jurnalında d?rc etdirdiyi " M?kt?b ", " M?kt?b ??rqisi ", " ?nsan n? il? muk?rr?m olur ", " Lovheyi-t?sviri-maarif ", " Maarif? do?ru " ?eirl?ri il? eynidir. ^[49]

Janrına gor? mux?mm?s olan " Amali-t?r?qqi " ?s?ri be? b?ndd?n ibar?tdir. Azadlıq, istiqlal v? maarifin t?bli?i niyy?ti il? yazılmı? bu ?eir m?tnind? hec bir d?yi?iklik edilm?d?n h?m " Firdovsi-ilhamat "da, h?m d? M?h?mm?d Hadinin kitablarında cap olunmu?dur.

Az?rbaycan romantizminin m??hur numay?nd?si, ardıcıl fuyuzatcı ?air M?h?mm?d Hadinin birinci nomr?d? cıxan ?eirl?rind?n biri d? " Q?l?m? " adlanır. 14 beytlik bu ?eir d? ?n?n?vi movzudadır, y?ni q?l?m? xitab?n yazılmı? bu ?s?r d? m?d?niyy?t, maarif v? insanlı?a ca?ırı? motivl?ri il? z?ngindir. ^[50]

M?sn?vi formasında olan iyirmi beytlik " ?ukuf?zari-b?nat v? yaxud qızlar ba?cası " adlı ?eir ^[51] h?m " Firdovsi-ilhamat "a, h?m d? sonrakı kitablara salınmı?dır. Huseyn Bayqaranın " Az?rbaycan istiqlal mubariz?si tarixind? ilk milli ?air " adlandırdı?ı M?h?mm?d Hadinin " Fuyuzat "ın noyabrın 13-d? cıxan ikinci sayında iki ?eiri d?rc edilmi?dir. " Bilm?m ki? " r?difli " T?raneyi-q?mp?rv?ran? " ?eiri on altı beytd?n ibar?tdir v? q?sid? formasında yazılmı?dır. M?zmun v? ideya baxımından ?vv?lki ?eirl?rind?n f?rql?n?n bu ?s?ri ?airin f?ls?fi lirikasının ?n goz?l numun?l?rind?n biri hesab etm?k olar. " Amali-istiqbal, yaxud umid v? ?m?ll?r " ?eirini ?air " Amali-istiqbal " adı il? " Firdovsi-ilhamat " kitabına da salmı?dır. ^[52]

Jurnalın 3-cu nomr?sind? M?h?mm?d Hadinin iki ?eiri n??r olunmu?dur. " B?daye " adlanan birinci ?eir on bir beytd?n, " Kitabi-h?yat " ?eiri is? mux?mm?s formasında olmaqla on uc b?ndd?n ibar?tdir.

Jurnalın 8 dekabrda cıxan dorduncu nomr?sind? M?h?mm?d Hadinin 26 beytd?n ibar?t olan bir ?eiri - " Hissiyati-mad?ran? v? yaxud ovlad b?sl?m?k hissl?ri " cap olunmu?dur. ^[53] " Firdovsi-ilhamat " kitabına " Hissiyatı-mad?ran? " adı il? daxil edilmi? bu ?eirin ?sas movzusu ana-bala sevgisi, c?miyy?tin t?r?qqisind? anaların, qadınların roludur. C?miyy?tin t?r?qqisind? anaların, qadınların rolunu yuks?k qiym?tl?ndir?n ?air yazır:

"N? zaman k?sbi-ulum ets? nisa, Cismi-mill?t tapacaq onda ??fa. Elml? ruha mudavat olunur, Elml? k?sbi-fuyuzat olunur. Elmdir ??msi-s?habi-?z?li, Elm t?nvir ed?r afaqi-dili

Bundan ?lav? " Fuyuzat " jurnalında M?h?mm?d Hadinin dig?r ?eirl?ri d? cap olunmu?dur: ^[54]

• " ?sm?t, yaxud ?fif olan zatların x?saili " ( Mur?bbe formasında 9 b?ndd?n ibar?t adlı ?eir jurnalın 18 dekabr 1906 -cı il 5-ci nomr?sind? cap olunmu?dur.) ^[55]
• " Nidaul-v?t?n " (Mur?bbe ??klind? olan ?eir " M?h?mm?d Hadi " imzası il? 1908 -ci ild? cıxmı? " Firdovsi-ilhamat " kitabına du?s? d?, 1920 -ci ild?n sonra cıxan kitablarına du?m?mi?dir.) ^[56]
• " D?li ?air? d?lil?r muhibbi olan bir qu?un kom?yi. Tovsiyeyi-mur? " (Jurnalın 29 dekabr 1906 -cı ild? i?ıq uzu gormu? 6-cı nomr?sind? adlı ?eiri cap olunmu?dur. ?eir jurnalın birinci nomr?sind? cap olunmu? " Heyr?t, yaxud bir m?l?yin insanlara xitabı " adlı on iki beytlik bu ?eir? cavab kimi yazılmı?dır)
• " T?briki-eydi-?zha " (" Fuyuzat "ın 12 yanvar 1907 -ci ild? cıxmı? 7-ci nomr?sind? cap olunmu?dur. Doqquz b?ndlik ?eir yeddilik ??klind?dir.)
• " T?raneyi-milli " (" Fuyuzat "ın 12 yanvar 1907 -ci ild? cıxmı? 7-ci nomr?sind? cap olunmu?dur. On b?ndlik ?eir altılıq ??klind?dir. Bu ?eir M?h?mm?d Hadi lirikasının ba?lıca movzularından biri olan mill?t v? onun aqib?ti m?s?l?sinin ??rhin? h?sr olunmu?dur.) ^[57]
• " Bulbul " (Junalın 8-ci nomr?sind? cıxmı?dır) ^[58]
• " F?zaili-insaniyy? " ( 6 fevral 1907 -ci ild? cıxan jurnalın 9-cu nomr?sind? cıxmı?, " M?h?mm?d Hadi ?irvani " imzası il? cap olunmu?dur.)
• " Saqiy? bur niyazi-ricam?ndan? " ( 6 fevral 1907 -ci ild? cıxan jurnalın 9-cu nomr?sind? cıxmı?, " M?h?mm?d Hadi ?irvani " imzası il? cap olunmu?dur. ?eird? ?airin g?ldiyi q?na?t bundan ibar?tdir ki, gizli sirrl?rin acılması ucun mutl?q ??kild? elm , m?rif?t sahibi olan insanların ozl?ri ruh?n, m?n?n azad olmalıdırlar.)
• " F?zaili-insaniyy? " ( 20 fevral 1907 -ci ild? cıxan jurnalın 10-cu nomr?sind? cap olunmu?dur. Jurnalın 9-cu nomr?sind? cıxan " F?zaili-insaniyy? " ?eiri il? eyni adda v? t?xmin?n eyni m?zmunda olan birinci ?eiri onun davamı da adlandırmaq olar.) ^[59]
• " P?riyi-vicdan " ( 20 fevral 1907 -ci ild? cıxan jurnalın 10-cu nomr?sind? cap olunmu?dur)
• " P?riyi-vicdan " (" Duxt?ri-napakdam?n sanmayın huriyy?ti " misrası il? ba?lanan, m?sn?vi formasında s?kkiz beytd?n ibar?t olan bu ?eir d? M?h?mm?d Hadi lirikasına xas ?n?n?vi-hurriyy?t v? azadlıq movzusundadır.) ^[60]
• " Dumanın yovmi-gu?adı " (Jurnalın 11-ci nomr?sind? 1907 -ci ilin fevral ayının 20-d? yazılmı? v? m?cmu?d? " M?h?mm?d Hadi ?irvani " imzası il? cıxan yeddi beytlik ?eir ?kinci Dovl?t Dumasının i?? ba?laması munasib?til? q?l?m? alınmı?dır.)
• " Bir ?m?lim " (M?h?mm?d Hadilirikasının h?m forma-m?zmun, h?m d? ideyaca ?n muk?mm?l numun?l?rind?n bir olan mus?dd?s formalı ?eiri jurnalın 12-ci nomr?sind? cap olunmu?dur.) ^[61]
• " Lovheyi-bahar " ( Mux?mm?s ??klind? olan " Gor " r?difli altı b?ndlik ?eir. Bu ?eir? M.?.Sabir " Tomeyi-nahar " adlı satirik parodiya yazaraq " Caydacapan " imzası il?
• " Molla N?sr?ddin " jurnalının 1907 -ci il 14 aprel tarixli 15-ci nomr?sind? d?rc etdirmi?dir.)
• " ?irvan xatiratı " (M?h?mm?d Hadi lirikasının ?z?li v? ?b?di movzularından olan mill?tin taleyi bar?d? du?unc?l?r bu ?s?rin aparıcı x?tiini t??kil edir.)
• " Movludi-f?xri-al?m " (" Bu gun subhi-?z?ld?n do?du bir ??msi-ziyap?rv?r " misrası il? ba?lanan dord beytlik bu ?eir M?h?mm?d Pey??mb?rin (s) anadan olma gunu munasib?til? yazılmı?dır.) ^[62]
• " Facieyi-h?yatımızdan bir p?rd? " (" ?d?biyyat " ba?lı?ı altında d?rc olunan bu q?sid? formasında olan bu ?eir 1906 -cı il may ayının 11-d? yazılmı?, " M?h?mm?d Hadi ?irvani " imzası il? cap olunmu?dur.) ^[63]
• " Amali-vicdan " ( 1906 -cı ilin may ayının 22-d? yazılmı? bu ?eirind? m?h?bb?t ideyasının t?r?fdarı v? t?bli?atcılarından biri olan M?h?mm?d Hadi b???r ovladlarını " hasili-ba?i-t?bi?t " hesab ed?r?k butun dunyaya sulh v? ?min-amanlıq arzuluyur)
• " T?x?tturi-mazi " (" Bir zaman, ah ki, bir tair idim azad?, ?c?ba kim m?i saldı bu x?rab?badı " misraları il? ba?lanan s?kkiz beytlik ictimai m?zmunlu bir q?z?ldir ) ^[64]
• " Bukayi-t?bi?t " (" T?bi?tin a?laması " adlı doqquz b?ndlik mux?mm?s formalı bu ?eir yazılma tarixi " 30 mayıs " kimi gost?rilmi? v? " M?h?mm?d Hadi " imzası il? jurnalda d?rc olunmu?dur.) ^[65]
• "Ax?am t?n?zzohl?ri" ( m?sn?vi ??klind? olan bu ?eir 23 iyun tarixind? " M?h?mm?d Hadi " imzası il? cap edilmi?di.) ^[66]
• " N?vayi-rindan? " ( 12 iyun tarixind? " M?h?mm?d Hadi " imzası il? cap olunmu?dur.) ^[67]
• " H?sbhal, yaxud bizim Hadinin iztirabı " (Jurnalda " Fuyuzati " imzası il? cap olunmu?dur.)
• " Gozl?rin " r?difli ?eiri jurnalın 26-cı sayında d?rc olunmu?dur. 15 beytlik bu q?z?l ?airin m?h?bb?t movzusunda olan cox az sayda ?s?rl?rind?n biridir. ^[68]
• " Bir a?iqi-naz?nini-v?t?nin ehtisasati-ruhiyy?sini t?svir v? ira? ed?n bir lovheyi-giram " " M?nim " r?difli ?eiri jurnalın 26-cı sayında lirik-a?iqan? ruhda cıxmı?dır. ^[69]
• " Ramazanul-mubar?k " (" ?bduls?limzad? M?h?mm?d Hadi " imzası il? cıxan v? 10 b?ndd?n ibar?t olan mus?dd?s formalı bu ?eir Ramazan bayramı munasib?til? yazılmı?, " Ramazanul-mubar?k " adı il? " Firdovsi-ilhamat "da cap olunmu?dur.) ^[70]

" ?bduls?limzad? M?h?mm?d Hadi " imzası il? yazılmı? mur?bbe formasında olan 8 b?ndlik " ?lvida, yaxud acı bir iqrar " adlı ?eiri q?zetin son sayında, h?mcinin " Burhani-t?r?qqi " q?zetinin 18 noyabr 1907 -ci il I sayında v? sonrakı kitablarında da cap olunmu?dur. " Ah, b?dm?stu xarabız cuml?miz bir camdan " misrası il? ba?lanan bu ?eir " Fuyuzat "ın ba?lanmasına etiraz kimi du?unulmu?, ?eird? M?h?mm?d Hadi yen? d? sadiq oldu?u ideyaları t?r?nnum etmi?di. ^[71]

"Du?m?ni-?nvar olur ol ce?m kim, binurdur, N?zreyi-x?ffa?da, ?lb?t, gun?? m?nfurdur, Did? gorm?z, gu? e?itm?z, fikrimiz m?sturdur, Q?ti-ummid eyl?dik biz do?rusu islamdan.

M?h?mm?d Hadi ?n?n?sin? sadiq qalaraq poetik ?s?rl?rind? d? V?t?n , mill?t v? insan , onun ya?am t?rzi, kecmi?, bu gun, g?l?c?k haqqında fikir v? mulahiz?l?rini ir?li surur. ^[72]

" Fuyuzat "da M?h?mm?d Hadinin ?eirl?ri il? b?rab?r onun inqilabi-?d?bi goru?l?rini ?ks etdir?n m?qal?l?rin? v? t?rcum?l?rin? d? geni? yer ayrılırdı. Jurnalın 3-cu nomr?sind? cap olunan " Almaniyada darul-m?lulin " m?qal?si M?h?mm?d Hadinin orijinal ?s?ri deyil. Bu yazı jurnalın v? mu?llifin izahından aydın olundu?u kimi, " K?lkutt?d? fars lisanında n??r olunan " H?blul-m?tin " c?rid?sind?n iqtibas olunmu?dur. " " H?blul-m?tin "in Almaniyadakı m?nb?l?r ?sasında n??r etdiyi bu m?qal?d? Almaniyanın maarif sistemind?n, ?sas?n buradakı ?ik?st, kims?siz u?aqların t?lim-t?rbiy?sind?n b?hs olunur. Jurnalın 5-ci nomr?sind? Qahir?d? ?r?b dilind? cıxan " ?lm?c?ll?tul-osmaniyy? " q?zetind?n t?rcum? olunmu? bir m?qal? " Nidaul-v?t?n li ?bnayi " (" V?t?nin ovladına nidası ") adı il? cap olunmu?, sonunda mut?rcim imzası qoyulmu?dur. ^[73]

" Bakı tarixind?n bir n?bz? " adlı m?qal?d? M?h?mm?d Hadi cum? gunu, dekabrın 22-d? Bakı d?mir yol va?zalından general-qubernator Semyon Andreyevic Fadeyevin Tiflis? yola salınma m?rasimi v? m?rasimd? i?tirak ed?nl?r sırasında general M.?.Kanevski, qubernator Ali?evski, Bakı qazısı Mir N?h?mm?d K?rim a?a, Hacı Zeynalabdin Ta?ıyevin d? oldu?u bar?d? m?lumat verdikd?n sonra Bakının tarixi haqqında soz acır. ^[74]

" Fuyuzat "ın 11-ci sayında M?h?mm?d Hadinin d?rc olunan ikinci ?s?ri " M?lumati-tarixiyy? " ^[75] m?qal?sidir. Jurnalın 13-cu nomr?sind? M?h?mm?d Hadinin iki m?qal?si d?rc olunmu?dur. Birinci m?qal? " Cind? asari-t?r?qqi ", ikincisi is? " Dovri-m?d?niyy?t " adlanır. ^[76]

Jurnalın 5-ci nomr?sind? Qahir?d? ?r?b dilind? cıxan " ?lm?c?ll?tul-osmaniyy? " q?zetind?n t?rcum? olunmu? bir m?qal? " Nidaul-v?t?n li ?bnayi " (" V?t?nin ovladına nidası ") adı il? cap olunmu?, sonunda " mut?rcim " imzası qoyulmu?dur. M?qal?ni ?r?bc?d?n Az?rbaycan turkc?sin? cevir?n M?h?mm?d Hadidir. "Fuyuzat"ın 15-ci sayında mu?llifin S?di ?irazinin " Bustan " ?s?rind?n cevirdiyi " Cavanm?rdlik v? yaxud f?zaili-aliyy? " adlı bir t?rcum?si cap olunmu?dur " Fuyuzat "ın 20-ci sayında M?h?mm?d Hadinin " Numuneyi-?sar?t " adlı m?qal?si v? " Zumzumeyi-a?iqan? " adı il? Hafiz ?irazid?n etdiyi bir t?rcum?si cap olunmu?dur. H?cmc? o q?d?r d? boyuk olmayan bu m?qal? birba?a ?airin azadlıq idealları il? s?sl??ir.

" Fuyuzat "ın 23-24-cu saylarında ?s?r cap etdirm?y?n M?h?mm?d Hadi 25-ci nomr?d? 3 yazı il? cıxı? etmi?dir. Bunlardan biri m?qal?, biri ?eir, dig?ri is? S?di ?irazid?n edilmi? t?rcum?dir. 386-388-ci s?hif?l?rd? ozun? yer almı? " Amerikada usuli-t?lim v? t?rbiyy? " adlı m?qal? " M?h?mm?d Hadi " imzası il? cap olunmu?, s?rlovh?y? " C?rideyi-?r?biyy?d?n t?rcum? edilmi?dir " qeydi verilmi?dir. M?qal?d? Amerika Birl??mi? ?tatlarında m?kt?b v? maarif sistemind?n ?traflı ??kild? b?hs edilmi?dir. "Fuyuzat" jurnalının 27-ci nomr?sind? M?h?mm?d Hadinin orijinal ?s?ri cap edilm?s? d?, " Nizaminin ovladına n?sih?ti " adlı bir t?rcum?si d?rc olunmu?dur. ^[77]

M?h?mm?d Hadi jurnalın 28-ci sayında " S?ad?t n?dir? " adlı bir m?qal? il? cıxı? etmi?dir. ?airin qeydin? gor? bu m?qal? Qahir?d? ?r?bc? cıxan " ?l-Mu?yy?d " q?zetind?n t?rcum? edilmi?dir. T?rcum? etdiyi m?qal?d?ki fikirl?r? ??rik cıxan M?h?mm?d Hadi " B?dayeul-in?a " adlı bir kitabın 231 v? 235-ci s?hif?l?rind?n Edison, Lok v? Oskarın da s?ad?t bar?sind?ki b?zi fikirl?rini t?rcum? ed?r?k m?qal?y? ?lav? etmi?dir. Jurnalın 30 nomr?sin d? " ?bduls?limzad? M?h?mm?d Hadi " imzası il? " Hekayeyi-e?q " adlı bir ?eir cap olunmu?dur. 7 beytlik bu ?eir? M?h?mm?d Hadi bel? bir qeyd vermi?dir: " Qailini m??tt?ssuf bilm?diyim hekay?yi-m?nzumeyi-l?tif?yi t?rcum? etm?kd?n kecinm?dik " ^[78]

Q?sid? formasında " M?h?mm?d Hadi " imzası il? cıxan " Tovhid " adlı 29 beytlik ?eir ?airin imzası il? cap olunsa da, ?slind? M?h?mm?d Hadinin orijinal ?s?ri deyil, fars ?airi S?nai Q?zn?vid?n etdiyi t?rcum?dir. " Fuyuzat "ın 25-ci sayında M?h?mm?d Hadinin S?di ?irazinin " Bustan " ?s?rind?n t?rcum? etdiyi " M?r?zi-ibr?t, yaxud ?amda q?h?tlik " adlı bir ?s?r d? cap olunmu?dur. ^[79]

" Fuyuzat " jurnalı ba?landıqdan sonra bir mudd?t " ?r?ad " korrektor v?zif?sind? calı?an M?h?mm?d Hadi 1907 -ci il 1 aprel tarixind? Bakıda Hacı Zeynalabdin Ta?ıyevin maddi yardımı v? Ha?ım b?y V?zirovun redaktorlu?u il? f?aliyy?t? ba?layan " T?z?-h?yat " q?zetind? calı?maqla yana?ı, eyni zamanda ?s?rl?rini ?n cox bu q?zetd? cap etdirm?y? ba?ladı. Onun q?zetd? cıxan ilk yazısı 1907 -ci il 17 dekabr tarixin? t?saduf edir. M?h?mm?d Hadi " T?z?-h?yat " q?zetind? cap etdirdiyi publisistik yazılarında Q?rb olk?l?rind?ki t?r?qqi v? maarifd?n yazır, Q?rbin ??rq siyas?tini, xususil? mus?lman olk?l?rin? olan munasib?tini, bu olk?l?ri ?sar?ti altında saxlamaq ist?kl?rini t?nqid edirdi. Buna misal olaraq " Avropa-?slam-M?rake?. Moizeyi-tarixiyy? " adlı m?qal?sini gost?rm?k olar ki, burada o, Avropa olk?l?rinin ??rq bar?d? yurutdukl?ri v? f?rqli yollarla h?yata kecirdikl?ri siyas?tin mahiyy?tini ??rh edir.

Qadının c?miyy?td?ki roluna boyuk on?m ver?n ?dib " Misird? "Hurriy?ti-nisvan c?miyy?ti " adlı m?qal?sind? qadın azadlı?ı v? qadının c?miyy?td?ki yeri m?s?l?sin? toxunmu?du. " M?r?zimiz n?dir? " adlı m?qal?si is? onu gost?rir ki, o t?kc? oz olk?sini deyil, butun mus?lman olk?l?rinin ictimai v? iqtisadi geriliyini bu olk?l?rin b?lası sayır v? xalqı buna qar?ı mubariz?y? s?sl?yir. " Davamı var " qeydi il? veril?n bu m?qal? ya tamamlanmamı?, tamamlansa da, davamı q?zetd? d?rc olunmamı?dı. " T?rbiyeyi-ummiyy? calibi-s?ad?tdir " adlı ?s?rind? ?dib b???r tarixind? t?n?zzul v? t?r?qqinin s?b?bl?rini ara?dırmı?dı.

M?h?mm?d Hadinin b???riyy?t, insanlıq, b?rab?rlik kimi m?s?l?l?r? munasib?t bildirm?k noqteyi-n?z?rind?n yazılmı? ?s?rl?rind?n biri d? " Budda kimdi? " adlı f?ls?fi ?s?ridir. Buddizm dininin yaradıcısının h?yatını, ya?am t?rzini v? bu dinin f?ls?fi mahiyy?tinin bir cox c?h?tl?rinin ara?dırılması baxımından yazılmı? bu ?s?r tarixi-f?ls?fi-dini mahiyy?t da?ısa da, ?sas m??zi bu gunl?, g?l?c?kl? yaxından s?sl??ir. Mu?llif bu dinin mahiyy?ti bar?d? m?lumat ver?rk?n Buddanın t?limin? gor? qar?ıya qoyulan v?zif?ni icra etm?k 10 madd?y? ba?lıdır deyir v? bunları a?a?ıdakılar kimi qeyd edir:

1. Kims?ni q?tl edib insan h?yatını sondurm?;
2. O?urluq etm?;
3. T?mizliy? diqq?t et;
4. S?daq?tli ol;
5. Umumi ?sayi?i pozan ?m?ll?rd?n c?kin;
6. And icm?;
7. Yax?ı sozl?r danı? v? ?ks sur?td? dilini saxla;
8. Tamahkar olma v? ba?qalarının xo?b?xtliyini gordukc? ?ad ol;
9. Q?lbini pislikd?n saxla kims?y? ?dav?t b?sl?m? v? du?m?nin? bel? m?rh?m?t gost?r;
10. M?sl?ksiz olma v? h?qiq?ti arayıb tapma?a s?y etdi

Yazıcı " Ah,kims?siz v?t?n! " ?eirini is? z?lz?l?d?n sonra ?amaxının viran v?ziyy?t? du?m?sin? h?sr etmi?di. ?eirin ?vv?llind? qeyd edilmi? " ?amaxıdan " adlı yazıda mu?llif bel? qeyd edir: " ?amaxıya daxil oldu?um gund?n b?ri ozumu ??h?r deyil, ad?t?n bir m?zarstanda hiss eliyir?m. Fikrim h?r?k?td?n, hissim f?aliyy?td?n, t?bim qudr?td?n, ?lahasil, butun m?ml?k?ti-m?n?viyy?m ifayi-v?zif?d?n qalmı?dır "

Bunlardan ba?qa ?air " H?yati-s?fil?, yaxud b?xtsiz bir ail? ", " Misir m?tbuatı: - Osmanlı Qanuni-?sasisin? dair "?l-mu?yy?d"d?n ", " Osmanlı m?tbuatında parlaqlıq ", " Hululi-Ramazan, yaxud mat?mli bir bayram ", " M?mm?d S?id Ordubadi c?nablarına acıq m?ktub ", " Maziyi-muzlim? ircayi-n?z?r, halımız mun?vv?r, istiqbalımız parlaqdır " adlı m?qal?l?l?rini d? m?hz bu q?zetd? d?rc etdirmi?di.

1908 -ci ild? oktyabrın 7-d? hokum?t t?r?find?n ba?lanmı? " T?z? h?yat " q?zetinin n??rini dayandırmasından iki ay sonra Ha?ım b?y V?zirov v? dostları Bakıda yeni bir q?zetin - " ?ttifaq "ın n??rin? nail oldular. 1908-ci il dekabr ayının 1-d? ilk nomr?si cıxan q?zet c?mi 10 ay f?aliyy?t gost?rdi. 10 ay mudd?tind? bir cox yazıcılar kimi M?h?mm?d Hadi d? bu q?zetd? poetik ?s?rl?ri il? yana?ı b?dii-publisitik ?s?rl?ri, elmi m?qal?l?ri v? t?rcum?l?ri d?rc etdirm?y? ba?ladı. Bu q?zetd? onun " S?ad?ti-zail? ", " Maziyi-muzlim? ircayi-n?z?r: halımız mun?vv?r, istiqbalımız yen? parlaqdır ", " Balkan hadisatının hindd? ?ks-s?dası " v? dig?r adlı m?qal?, t?rcum? v? iqtibasları n??r olunmma?a ba?lamı?dır ki, onun ist?r m?qal?l?ri, ist?rs? d? Qahir?d? ?r?b dilind? cap olunan " ?l-Mu?yy?d " q?zetind? cıxan " Balkan hadisatının hindd? ?ks-s?dası " adlı m?qal?sinin t?rcum?si, Hindistanda n??r olunan " V?kil " adlı q?zetd?n olan m?qal?nin t?rcum?si onu gost?rirdi ki, M?h?mm?d Hadi dig?r q?zet v? jurnallarda oldu?u kimi " ?ttifaq " q?zetind? d? el? m?qal?l?r yazır, yaxud t?rcum? edir ki, o m?qal?l?r mill?t?, turk v? mus?lman xalqalarına, insanlı?a faydası olsun.

1909-cu ilin yaz aylarından ba?layaraq ?air " ?ttifaq " q?zeti il? yana?ı "T?r?qqi" q?zeti il? d? yaxından ?m?kda?lıq etm?y? ba?layır. ?hm?d b?y A?ayevin redaktoru oldu?u v? ilk nomr?si 1908 -ci ilin iyun ayının 3-d? cıxan " T?r?qqi " q?zetind? d? M?h?mm?d Hadi 3 istiqam?td? - h?m, poetik, h?m publisistik, h?m d? t?rcum? ?s?rl?rini d?rc etdirm?y? ba?lamı?dı. M?h?mm?d Hadinin bu q?zetd? cap etdirdiyi ilk b?dii-publisistik yazısı " Aydınlıq gec?d? " adlı ?s?ridir. M?h?mm?d Hadinin " T?r?qqi "d? n??r olunan " ?zhari-?ukran v? ixtari-lazım " adlı m?qal?si " Firdovsi-ilhamat " kitabı il? ba?lı ?air? unvanlanan m?ktublara cavab kimi yazılmı?dır. ^[80]

" T?r?qqi " q?zeti 28 sentyabr 1909 -cu il tarixli 219-cu sayında " Oxumalı kitablar " adlı x?b?rd? M?h?mm?d Hadinin ilk kitabı " Firdovsi-ilhamat "ın da adını c?kir. Onun " P?rd? dalında n?l?r varmı?? " adlı m?qal?si is? 1909 -cu ild? Sultan ?bdulh?mid rejimin? qar?ı yon?lmi? Turkiy? inqilabını alqı?lamaq niyy?ti il? yazılmı?dır.

M?h?mm?d Hadi q?zetin s?hif?l?rind? " Siyas?t " rubrikasında " ?randa Qanuni-?sasi, ??rqd? idareyi-m??rut? " adlı bir m?qal?nin d? t?rcum?sini d?rc etdirmi?di. Bu t?rcum? M?h?mm?d Hadinin " ?rani-nov " q?zetind?n t?rcum? etdiyi ?eirl?rl? eyni m?zmundadır v? burada ?air inqilabın ?ran xalqlarına verdiyi azadlıqdan sohb?t acmı?dır.

?airin " ?uuni-muxt?lif? v? zamanın Qarunu " adlı m?qal?si, ?slind? tam ??kild? original m?qal? deyil. M?qal?d?ki bir cox materiallar ?r?b v? fars dilli q?zetl?rd?n t?rcum? olunmu? v? muxt?lif bir cox m?s?l?l?r? ??rh verm?kl? ??rq olk?l?rind? ba? ver?nl?r? munasib?tini bildirmi?di. Bu q?zetd? d?rc olunmu? ?s?rl?ri onu gost?rir ki, h?min dovrd? M?h?mm?d Hadini ??rqd? ba? ver?n hadis?l?r, hurriyy?t v? b?rab?rlik probleml?ri daha cox narahat etmi?dir.

1909 -cu ild? oktyabrın 2-d? hokum?t t?r?find?n ba?lanmı? " ?ttifaq " q?zetinin n??rini dayandırmasından 10 gun sonra Ha?ım b?y V?zirovun redaktorlu?u il? Bakıda yeni bir m?tbuat orqanı " S?da " q?zetinin ilk nomr?si n??r olundu. " ?ttifaq " ba?landıqdan sonra Ha?ım b?y V?zirov v? dig?r q?l?m sahibl?ri kimi M?h?mm?d Hadi d? oz ?s?rl?rini " S?da " q?zetind? d?rc etdirm?y? ba?ladı. Onun " S?da " q?zetind? cap olunan ilk ?s?ri " H?qiq?t, acımı dadlımı? " ?eiri olmu?dur. ^{[33] [81]} Q?zetin 1909 -cu il 23, 26, 28 oktyabr tarixli 11, 13, 15-ci nomr?l?rind? " Felyeton " rubrikası altında h?m n?sr, h?m n?zm hiss?l?ri olan " ?ki lovheyi-h?yat " ?s?rini d?rc edilmi?di.

Eyni zamanda M?h?mm?d Hadinin publisistikasının d?y?rli numun?l?rind? biri hesab olunan " Xurafat icind? h?qiq?t " ?s?ri, " Du?unmu?dum " ba?lıqlı m?qal?d?n cox m?nsur ?eir adlandırılan " Duman supurg?si " ?s?ri, "M?kt?bl?rimizi, kitablarımızı islah etm?liyiz" adlı t?rcum?si d? m?hz " S?da " q?zetind? d?rc edilmi?di.

M?h?mm?d Hadinin " S?da " q?zetind? d?rc etdirdiyi ?n d?y?rli m?qal?l?rind?n biri is? " ?d?biyyat mu?taqlarına bir b??ar?t " adlı m?qal?sidir. Bu ?s?ri o ?stanbuldan, i?l?diyi " T?nin " q?zetind?n " S?da " q?zetin? gond?rmi? v? h?m d? qeyd etmi?dir ki, bundan sonra mut?madi olaraq Turkiy?d?n cap olunmaq ucun Bakıya m?qal?l?r gond?r?c?k. Onun bu m?qal?si Tovfiq Fikr?ti Az?rbaycan oxucusuna tanıtdırır v? h?m d? Az?rbaycanda Tovfiq Fikr?t haqqında yazılan ilk t?dqiql?rd?n biridir.

1910 -cu ild? M?h?mm?d Hadi Turkiy?nin ?stanbul ??h?rin? getmi?, ?stanbulda olark?n mut?r?qqi turk ?airl?rinin kom?yi il? Tofiq Fikr?tl? Huseyn Cavidin birlikd? cıxarma?a ba?ladı?ı, cox c?km?d?n olk?nin m??hur q?zetl?rind?n biri olmu? "T?nin" q?zeti redaksiyasında i?? duz?lmi?dir. ??rq dill?rini muk?mm?l bildiyind?n, t?rcum?ci kimi f?aliyy?t gost?rm?y? ba?lamı?dır. Bu q?zetd? M?h?mm?d Hadinin ?eirl?ri il? yana?ı, n?sr ?s?rl?rind?n etdiyi t?rcum?l?r d? cıxma?a ba?lamı?dır. Ozu demi?k?n " Al?mi alt-ust edib, inqilab yaratmaq ucun do?ulmu? " ?air Turkiy?d? d? inqilabcı ziyalılara qo?ulmu?dur. M?h?mm?d Hadinin t?r?qqip?rv?rlik ruhunda yazdı?ı ?eirl?r butun Yaxın ??rqd? oxunub yayılırdı. H?tta ?airin "Funun v? maarif" adlı ?eiri Hindistanda , "H?blulm?tin" q?zetind? farsca t?rcum? olunub cap edilmi?di. ^[82]

1911 - 1912 -ci ill?rd? M?h?mm?d Hadi " T?nin " q?zeti il? yana?ı, " Rubab ", " ?ahbal ", " M?htab ", " ?ahrahi-s?bah " kimi muxt?lif m?tbuat orqanlarında da ?eirl?r, m?qal?l?r, t?rcum?l?r cap etdirmi?di. Burada o Turkiy?nin inqilabcı ?airi Tofiq Fikr?t? bir nec? ?eir h?sr etmi?dir. ^[83]

Tezlikl? " T?nin " q?zeti hakim dair?l?rin n?z?rini c?lb edir. Bir sıra inqilabcı il? yana?ı, 1913 -cu ild? Osmanlı hokum?ti M?h?mm?d Hadini d? h?bs edir v? Saloniki? surgun edir. Orada da M?h?mm?d Hadid?n ?ubh?l?nir, onu incitm?y? ba?layırlar. M?h?mm?d Hadi ba?ına g?l?n a?ır f?lak?tl?rd?n sonra 1914 -cu ild? Bakıya qayıtma?a muv?ff?q olur. Bakıya qayıtdıqdan sonra h?yatdan kusmu? ?air bu dovrl?rd? " Goz?l du?ununuz ", " Bariqeyi-inqilab ", " ?d?bi-ziyaf?t ", " H?rbi-mus?ll?s ", " ??rareyi-?fkar ", " H?yat s?hif?l?rind?n ", " Ummid s?hneyi-t?ma?ayih?yatın ruhudur ", " Halımız ", " M?n a?layıram, s?n gulm?yirs?n ", " Ruf?qad?n birinin m?ktubuna yazılan m?h?bb?tnam?dir ", " ?zrari-?fkar ", " A?layan ?eirl?r ", " Quvv?t, h?yat, umid ", " Nasıl yuks?lm?li? ", " C?hal?t z?nciri v? kor gozlu r?hb?r " kimi ?s?rl?rini, " Soyl?yirs?n soz olur, g?r soyl?m?zs?n, dild? q?m! ", " Eydi-hurriy?ti kim etdi haram? biz d? bir bayram ist?riz, bayram ", " Ba?dan aya?a qan yeridir kainatımız ", " M?n olm?d?n ?vv?l v?t?nim oldu m?zarım ", " ?u uzaqlarda parlayan ulduz - ?l iri?m?z umidl?r kimidir ", " Ey ba?ını x?zan gor?c?k susmu? ?nd?lib " kimi misralı ?eirl?rini yazmı?dır. O, yenid?n m?tbuatla ?laq?l?rini b?rpa edir, " Tatarski-polk "un t?rkibind? muharib?y? ged?n? q?d?r ?s?rl?rini " ?qbal ", " S?dayi-h?qq " v? " B?sir?t " q?zetl?rind? d?rc etdirir. ^[13]

Turkiy? s?f?rind?n qayıdan M?h?mm?d Hadi Qara b?y Qarab?yov t?r?find?n mualic? edildikd?n sonra Seyid Huseynin redaktoru oldu?u " ?qbal " q?zeti redaksiyasında i?l?m?y? ba?lamı?dır. ?air bu zaman Om?r X?yyamın 20-? q?d?r rubaisini az?rbaycancaya cevir?r?k bu q?zetd? cap etdirir. " E?qi-moht???m, yaxud ana quca?ı ", " ?ukufeyi-hikm?t " adlı kitablarını 1914 -cu ild? cap etdirir. M?h?mm?d Hadinin " Ustad ?kr?m? " ithafı il? gork?mli turk ?airi Mahmud ?kr?m R?caizad?nin olumu munasib?til? q?l?m? alınmı? "" A?layan ?eirl?r ", 18 fevral 1914 -cu ild? 581-ci nomr?d?, qadın azadlı?ı movzusunda cap olunmu? " Nisviyy?t t?ran?l?ri ", ??rq al?mi il? q?rb al?minin muqayis?si kimi du?unulmu? " ?zhari-?f?ar, necin? ", qadın azadlı?ı m?s?l?sin? h?sr olunan " P?yami-dilaram ", 28 fevral 1914 -cu ild? " R?sulzad? M?h?mm?d ?min qarda?ıma " qeydi il? yazılmı? " Bahari-?fkar, qacma ", ^[84] 1914 -cu il mart ayının 11-d? " Huseyn Sadiq qarda?ıma " qeydi il? yazılmı? " Dun ax?amın ilhami-yetiman?si ", 1 aprel nomr?sind? 19 beytlik q?sid? formalı " Asi ?eirl?r " yaxın dostu Sabit Manafzad?y? h?sr etdiyi " Quvv?t, h?yat, umid... Ya?ama?ı sevir?m ", qadın v? c?miyy?td? onun yeri movzulu " Novx?nd? cic?kl?r ", " Yeni Fuyuzat " jurnalının redaktoru ?lipa?a Huseynzad? S?bur? ithaf etdiyi " X?luqun p?d?ri ", " X?ndeyi-z?f?r ", qadın v? c?miyy?td? onun yeri, qadını sıxan muhit movzusunda yazılmı? " Timsali-m?lal, husni-m?hzun ", " ??rareyi-?fkar ", 1917 -cu ilin ortalarına - h?rbi xidm?t? ca?ırılana q?d?r " ?qbal " q?zetinin redaktoru olan S?n?tula ?brahimova ithaf etdiyi " Xabgahi-movta, ilhamati-?mvat ", " ?eir nec? olmalıdır v? nec? yazılmalıdır? " sualı bar?d? du?unc?l?rinin m?hsulu olan " Acıq v? aydın du?unc?l?r ", " C?miyy?tin i?ıqlı g?l?c?yi nec? olacaq? " duy?ularının b?dii ifad?si olan " Livayi-z?f?rin tama?ası ", " V?t?n? v? mill?t? nec? xidm?t edilm?lidir? " sualının cavabı olan " Umid s?hneyi tama?ayi-h?yatın ruhudur ", Ba?casarayda " T?rcuman " q?zetini n??r etdir?n, turk dunyasına ?v?zsiz xidm?tl?ri olan ?smayıl b?y Qaspıralının v?fatı munasib?til? yazdı?ı altı b?ndlik " Boyuk ?smayıl b?y " v? b. ?eirl?rini " ?qbal " q?zetind? cap etdirmi?dir. ^[85]

M?h?mm?d Hadinin " ?qbal " q?zetind? ?eirl?ri il? yana?ı, m?qal? v? t?rcum?l?ri d? d?rc olunmu?dur. " Turkiy?d?ki acı mu?ahid?l?rim " adlı m?qal?sind? boyuk umidl?rl? getdiyi Turkiy?d? gordukl?rind?n v? ba?ına g?l?nl?rd?n gileyl?n?n M?h?mm?d Hadi bu q?zetd? d?rc etdirdiyi m?qal?l?rind? daha cox ?d?biyyat v? s?n?t m?s?l?l?ri il? ba?lı du?unc?l?rini q?l?m? almı?dır. " Acıq m?ktub " adlı m?qal?si " ?qbal " q?zetinin 698-ci nomr?sind? M?h?mm?d Hadinin ?s?rl?rini daha cox c?miyy?td? v? insanlardakı m?nfilikl?rd?n b?hs etm?sind? gunahlandıran "M.M." imzalı bir m?ktuba cavab kimi yazılmı?dır. M?h?mm?d Hadi onu guya insanları sevm?m?kd? gunahlandıran mu?llif? cavab olaraq yazır:

" ?zizim, m?n insanları cidd?n sev?nl?rd?n?m. Lay?z?li v? lay?mut m?sl?kimdir. Bir m?sl?k ki m?niml? b?rab?r ya?amaq ucun do?ulmu?dur. F?q?t uzaqdan sevir?m. Gozl?rind? m?ali-istehfam gorur?m. Cavab ver?yim: ?nsanlara yaxınla?dıqca t?b?qeyi-sinema kimi sur?tl?rind? bir qar?ıqlıq, bir ?d?m v? buuhiyy?t numuyan olur. ?vv?lki zovqi-tama?a qalmayıb. Bunun ucundur ki, n?cab?ti-?xlaqiyy? v? fikriyy?y? malik bulunan ?n mumtaz simalar - ?ks?riyy?t uzr? m?rdumgurz, inzivani?in v? gu??guzin olaraq ya?ayırlar, ya?amaq ist?yirl?r. N? insanlara qarı?ayım, gor?yim n? ur?yim bulansın. "

M?h?mm?d Hadinin ?d?biyyatın n?z?ri v? ?m?li m?s?l?l?rin? dair m?qal?l?rind? onun Az?rbaycan ?d?biyyatının g?l?c?k inki?afı haqqında du?unc?l?ri maraq do?urur. " ?dibi-??hir H?s?nb?yin ruhuna ithaf ", " Seyid ?zim v? asarı ", " M?h?mm?d S?id Ordubadi c?nablarına acıq m?ktub " v? dig?r ?s?rl?rd? ?airi ?d?biyyatın m?qs?d v? v?zif?l?ri, s?n?tkar v? muhit, satira , t?nqid kimi m?s?l?l?r du?undurur. M?h?mm?d Hadin Nizami , Fuzuli , Huqo , Namiq Kamal v? ba?qaları haqda oz ?s?rl?rind? geni? danı?ırdı. O, Seyid ?zim v? Abbas S?hh?t kimi klassikl?r? xususi m?qal?l?r h?sr etmi?dir. " Seyid ?zim v? asari " adlı m?qal?sind? onu " ya?ayı?ları da b?xtl?ri kimi qaranlıq, kuskun v? ?m?ll?ri bir zilli girizan olan ?d?bi simalardan, parlaq nasehl?rd?n biri " adlandıran M?h?mm?d Hadi qeyd edir ki, Seyid ?zim kimi s?n?tkarların ?d?bi irsi layiqinc? t?bli? olunmadı?ından coxlarının onlar haqqında fikirl?ri cox b?sitdir.

M?h?mm?d Hadi " ?qbal " q?zetinin 608, 703, 709, 715, 720 nomr?l?rinin s?hif?l?rind? " ?lhami-X?yyam " adlı silsil? t?rcum?l?r n??r etdirmi?dir. ^[86]

" ?qbal " q?zeti il? yana?ı M?h?mm?d Hadi 1914 -cu il aprel ayının 12-d? Hacı ?brahim Qasımovun redaktorlu?u il? n??r? ba?layan " B?sir?t " q?zeti il? yaxından ?laq? saxlamı?, h?m muharib?y? ged?n? q?d?r, h?m muharib?d? oldu?u zaman, h?m d? c?bh?d?n qayıdandan sonra ?s?rl?rini bu q?zetd? d?rc etdirmi?dir. M?h?mm?d Hadinin " B?sir?t "l? ?m?kda?lı?ı q?zetin redaktoru Hacı ?brahim Qasımova ithaf etdiyi " Yadi-v?t?n " ?eiri il? ba?lamı?dır. Q?zetd? " ?irvanı ?bduls?limzad? M?h?mm?d Hadi " imzası il? cıxan bu ?eir M?h?mm?d Hadinin " E?qi-moht???m " kitabında da d?rc olunmu?dur.

1915 -ci ild? Qafqaz ordusunda feld?er kimi calı?dı?ı zaman Avstriya c?bh?sin?, Karpata getmi?, mus?lman ?sg?rl?ri arasında alay mollası v?zif?sini icra etmi?dir. ?air c?bh?d? ik?n bir sıra xırda ?eirl?ri il? yana?ı t?rcumeyi-halını ?hat? ed?n " S?rguz??t "ini yazma?a ba?lamı?dır. Muharib?nin t?svirind?n ibar?t olub, ??rq il? Q?rbi muqayis? ed?n f?ls?fi poemanı da burada yazmı?dır. 1918 -ci ild? Qafqaz ordusundan qayıtdıqdan sonra M?h?mm?d Hadi bir mudd?t G?nc?d? qalır v? sonra Bakıya g?lir. Bu zaman ?air maddi ehtiyac icind? idi. Yerli hokum?t adamları ?airin taleyi il? maraqlanmırdılar. M?tbuatda ?eir cap etdirm?kl? ya?amaq mumkun deyildi. ?air oz ?s?rl?rini v?r?q halında cap etdir?r?k satırdı. Abdulla ?aiq " Xatir?l?rim " kitabında yazır:

"Bir gun kuc?d? s?rxo? halda m?n? t?saduf etdi. "H?rar?tli ?eirl?rim" s?rlovh?li m?nzum?sini m?n? uzadaraq: "Al, be? manat ver!" - dedi. M?n cibimd? olan on manatımın hamısını ona verdim. O, diqq?tl? uzum? baxdıqda m?ni tanıdı v? pulu ovcuma qoyub m?ni qucaqladı. Cox mut??ssir idi. "?aiqciyim, ba?ı?la, tanımadım" - dedi. N? q?d?r israr etdim, pulu almadı.

Hadi 1918 - 1919 -cu ill?rd? yazdı?ı butun ?s?rl?ri bir yer? toplayaraq dord kitab halında cap etdirmi?dir. ?airin ?n iri ?s?ri " ?lvahi-intibah " lirik poemasıdır. ^[87]

M?h?mm?d Hadinin ?s?rl?ri onun sa?lı?ında dovri m?tbuatda, eyni zamanda ?airin boyuk c?tinlikl? 1908 -ci ild? " Firdovsi-ilhamat ", 1914 -cu ild? " E?qi-moht???m ", " ?ukufeyi-hikm?t " v? 1918 - 1919 -cu ill?rd? cap olunmu? kitablarında toplanmı?dır. ?airin ?s?rl?ri sonralar 1936 , 1957 , 1979 , 1980 -ci ill?rd? Bakıda n??r olunmu?, ?s?rl?rinin bir qismi Turkiy? m?tbuatında d?rc olunmu?dur. ^[88]

M?h?mm?d Hadi ?s?rl?rini ?ruz v?znind? yazdı?ından ?eirl?rinin dili ?r?b , fars sozl?ri il? a?ırla?ır, bu da ?airin yaradıcılı?ının t?sir dair?sini m?hdudla?dırır.

M?h?mm?d Hadinin c?bh? h?yatının ilk gunl?ri 1914-cu ilin sonu, 1915 -ci ilin ?vv?ll?rin? t?saduf edir. C?bh?y? gedi?ini " s?yah?t " adlandıran ?air orada qaldı?ı 3 il mudd?tind? d? publisistik ?s?rl?r yazmı?, yazdı?ı ?s?rl?rin bir qismini Bakıya, dostlarına gond?r?r?k capına calı?mıı?, bir qismini is? ordudan qayıdandan sonra yayılmasına s?y gost?rmi?di. Onun muharib? dovru yaradıcılı?ının numun?l?rind? biri 1 mart 1915 -ci ild? Ukraynanın Stanislav ??h?rind? dostu, " Yeni fuyuzat " jurnalının redaktoru olmu? ?lipa?a Huseynzad?y? yazdı?ı " M?h?bb?ti-s?mimi, ?lipa?a qarda?ım, t?rk etm?din m?ni " adlı ?d?bi m?ktubu olmu?dur. M?ktubun ?eirl? yazılmı? hiss?si a?a?ıdakı kimidir:

Avarı idim, yalnız idim, kolg?siz idim, Yurdumda ya?ark?n, a Pa?am, olk?siz idim. H?qq anladı?ımlar hamısı cıxdı h?yula, Gec anladım ?hbabı, f?q?t anladım ?la, Gordum d? p?k ?la! Dost anladı?ımlar butun olmu?du girizan, Olmaqda idim at??i-?hzan il? suzan. Ol gund? m?n? yari-v?fadar s?n oldun, H?msohb?tu h?mb?zmu h?m?fkar s?n oldun! S?n atmadın i?t? o zamanlar m?ni tutdun, Guya ki, yetim bir cocuq idim d? ovutdun. D?sti-?c?l il? d?h?nim olmasa xamu?, Dostum, ya?adıqca s?ni etm?m ki f?ramu?!

M?h?mm?d Hadi eyni zamanda c?bh?d? olark?n " Acıq soz " q?zeti il? d? ?laq? saxlamı?, q?zetin s?hif?l?rind? bir nec? muxbir m?ktubunu v? " Dil?k olm?z " adlı ?eirini, 1917 -ci ild? Bakıya - " Sovqat " q?zeti redaksiyasına bir nec? ?eir v? " Hurriyy?t ??nliyi v? ulvi m?nz?r?l?r " adlı m?qal?sini, Hacı ?brahim Qasımova - " B?sir?t " q?zetin? gond?rdiyi " S?rguz??ti-s?yah?timd?n bir yarpaq " v? bir nec? ba?qa ?s?rl?rini d?rc etdirmi?di.

Romantik maarifcilikd?n inqilabi romantizm? yuks?l?n M?h?mm?d Hadinin yaradıcılı?ının ?n mubariz dovru Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti don?min? du?ur. Boyuk romantik ?air, publisist M?h?mm?d Hadi Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?tini sevincl? qar?ılayaraq istiqlaliyy?tin qorunub saxlanması movzusunda bir sıra ?s?rl?r yazmı?dır.

?airin cumhuriyy?t dovru yaradıcılı?ında " Turkun n??m?si ", " Z?f?ri-n?hay?y? do?ru ", " ?sg?rl?rimiz?-konullul?rimiz? ", " Az?rbaycan dovl?ti-novzadına ", " Vaxtın s?si v? h?yatın sozu " habel? ba?qa ?eirl?ri v? " ?ki simayi-siyasinin muharib? haqqında mutali?l?ri munasib?til? ", " Z?rbeyi-inqilab ", " Umid il? ya?ayın " adlı mar? v? h?rbi v?t?np?rv?rlik ruhlu m?qal?l?ri il? diqq?ti c?lb edir.

Son ill?r bu movzuda olan ?s?rl?rin? " Q?hr?man turk ?sg?rl?rin? " ?eiri d? ?lav? edilmi?dir ki, bu ?eiri tanınmı? turk aliml?rind?n olan ?li Yavuz Akpınar gork?mli mut?f?kkirl?rimizd?n ?li b?y Huseynzad?nin Turkiy?d?ki arxivind?n uz? cıxararaq " Karde? kalemler " jurnalının 2007 -ci il 7-ci sayında onun ?slinin fotosu il? birlikd? " Azerbaycanli ?air Muhammed Hadinin bilinmeyen bir ?eiri: "Kahraman turk asgerlerine " ba?lıqlı m?qal?si il? cap etdirmi?dir.

O don?ml?rd? Az?rbaycanın kom?yin? g?l?n Qafqaz ?slam ordusunun ba? q?rargahı G?nc?d? yerl??irdi. H?min dovrl?rd? G?nc?d? olan M?h?mm?d Hadi onların Az?rbaycana kom?yini sevincl? qar?ılamı? v? 13 iyun 1918 -ci ild? " Q?hr?man turk ?sg?rl?rin? " ?eirini burada yazmı?dır.

Az?rbaycan v? Anadolu turkc?sinin ortaqlı?ından yaranmı?, heca v?znind? sad? dild? yazılmı? bu ?eirin iki b?ndi a?a?ıdakı kimidir: ^[89]

Qorxmaz yurekli ?rl?riz, H?p ?sg?r o?lu ?sg?riz. Turk o?lu qacmaz h?rbd?n, Qeyr?tliyiz, c?ngav?riz.

... Turk mill?ti, turk mill?ti, Q?hr etdi canlı zulm?ti. ?lh?mduillah parladı Turkun hilalu ?ovk?ti.

Az?rbaycan Demokratik Cumhuriyy?tinin bir mudd?t G?nc?d? f?aliyy?t gost?rm?si il? ?laq?dar olaraq Cumhuriyy?tin r?smi orqanı olan " Az?rbaycan " q?zeti d? G?nc?d? n??r olunma?a ba?lamı?, paytaxt Bakıya kocurul?nd?n sonra is? f?aliyy?tini Bakıda davam etdirmi?di. M?h?mm?d Hadi " H?yat ", " Fuyuzat ", " Taz? h?yat ", " T?r?qqi ", " S?da " v? b. m?tbuat orqanlarında oldu?u kimi Ceyhun b?y Hacıb?yli v? ??fi b?y Rust?mb?ylinin ortaq redaktorlu?u il? cıxan " Az?rbaycan " q?zetind? d? h?m ?eirl?ri, h?m d? k?skin publisistik yazıları il? cıxı? etmi?di. M?h?mm?d Hadinin " Az?rbaycan " q?zetind? d?rc olunmu? ilk m?qal?si " ?ki simayi-siyasinin muharib? haqqındakı mutali?l?ri munasib?til? " ?s?ridir. Bundan ?lav? onun bu q?zetd? " Z?rbeyi-inqilab ", " Umid il? ya?ayın! ", " Abbas S?hh?tin ufuli-?b?disi " adlı m?qal?l?ri d? d?rc olunmu?du.

" Abbas S?hh?tin ufuli-?b?disi " adlı m?qal?sini Abbas S?hh?tin G?nc? ??h?rind? olumu munasib?til? q?l?m? almı?dır. Bu m?qal?d? dostunun olumund?n sarsıntı kecir?n M?h?mm?d Hadini du?undur?n Abbas S?hh?tin ?s?rl?rinin taleyi m?s?l?si olmu?dur. O bu narahatlı?ını oxuculara bel? catdırır: ^[90]

S?hh?t oldu. F?q?t ?sl du?unul?c?k ?urasıdır ki, ?airi-mut?ff?yatın qeyri-m?tbu olan m?trukati-q?l?miyy?si nasıl oldu? Yoxsa ?irvan facieyi-?zim?sind? yanıb-yaxılan s?rv?tl?r kimi S?hh?tin d? asari-q?l?miyy?si, s?rv?ti-fikriyy?si ehraq olub getdimi? M?nc?, ?ayani-?ndi?? burasıdır. Dunyamız hali-asayi?? ovd?t etdikd?n sonra, ehtimal ki, bu h?qiq?t anla?ıla bil?c?kdir.

?dibin bu q?zetd? cıxan ilk ?eiri is? " Turkun n??m?si " ?s?ri olmu?dur. " Turkun tokul?n qanları bihud? ged?rmi? " " Diqq?tl? du?un, yoxsa bu qan h?psi h?d?rmi? " - muraci?ti il? ba?lanan v? himn t?siri ba?ı?layan " Turkun n??m?si " ?eiri h?cmc? on doqquz misradan ibar?tdir. ^[91]

M?h?mm?d Hadinin "Az?rbaycan" q?zeti il? ?laq?l?ri 1919 -cu il may ayına ?airin Bakını t?rk etm?sin? q?d?r davam etmi?dir.

?airin tarix etibarı il? biz? m?lum olan " H?rar?tli ?eir, yaxud qızdırmalı halımda sacmalarım " adlı ^[92] son m??hur ?s?rind?, movcud qurulu?a qar?ı son usyan s?si " Kor soqqur " adlı ?eiri olmu?dur:

Gozum bir gulm?yir bu ?rzi-f?ryadı gor?n gund?n, Konul ?ad olmayır bu s?hni-na?adı gor?n gund?n. Ur?k at??li, goz purab, y?ni kiry?p?rv?rdir, P?ri?an?m bu xakistani-b?rbadı gor?n gund?n... Xilas olmaq c?tindir b?hri-cu?ani-m?saibd?n, ?nandım m?n buna ?shabi-imdadi gor?n gund?n... Cahan ?hli uzaqla?mı? umumi bir uxuvv?td?n, Siyasiyyun ?lqabında f?ssadı gor?n gund?n. H?l? rubahl?r meydanıdır bu bi?eyi-dunya, Bunu duymu? idim m?hzun asadı gor?n gund?n.

" Kor soqqur " ?eiri 2 may 1919 -cu ild?, " Az?rbaycan " q?zetinin 170-ci nomr?sind? d?rc olunmu?dur. Bu ?eir M?h?mm?d Hadinin " B?sir?t " q?zetind? cap etdirdiyi " B?db?xt kor cocuq " ?eirinin bir nov geni?l?ndirilmi? variantı hesab olunur. ^[91]

Abdulla ?aiq :

" Hadi q?d?r hurriyy?t? h?v?s gost?r?n bir ?air olmamı?dır... h?r bir ?s?rind? hurriyy?ti ox?amadan kecm?mi?dir ”

Ya?ar Qarayev :

" XX ?sr Az?rbaycan ?eirind? romantizm c?r?yanının ?n qudr?tli numay?nd?l?rind?n biri M?h?mm?d Hadidir. Ke?m?ke?li v? faci?vi sonluqla bit?n bir omur surmu? Hadi turk, ??rq v? Avropa ?d?biyyatlarını, f?ls?f?sini d?rind?n m?nims?mi? v? butun bu t?sirl?ri ?eirl?rind? yaradıcı ??kild? ?ks etdir?r?k, orijinal ?air kimi ?d?biyyat tariximizd? ozun? yer tutmu?dur ”

Anar :

" Hadinin taleyind?ki d?h??tli paradoks bundadır ki, n?hay?t, sanki arzusu gerc?kl??diyi, Az?rbaycan oz must?qilliyini b?yan edib, "x?tti imzalar icind?” yer aldı?ı zaman artıq qırx ya?ı haqlayan Hadi bu sevinci sonad?k duya bilm?di ”

Elcin : ^[93]

" XX ?sr Az?rbaycan klassik poeziyasında Hadi q?d?r birba?a, must?qim sur?td? "v?t?n” v? "mill?t” ifad?l?rini i?l?d?n ikinci ?air yoxdur v? bu ifad?l?r onun poeziyasını tam, butov ??kild? mu?yy?nl??dir?n obrazlara cevrilib ”

2019 -cu ild? Az?rbaycan Respublikasının Prezidenti ?lham ?liyev Konstitusiyasının 109-cu madd?sinin 32-ci b?ndin? ?sas?n " M?h?m?m?d Hadinin 140 illiyinin qeyd edilm?si haqqında " S?r?ncamı imzalamı?dı. ^[94] Bakı ??h?rind? yerl???n kuc?l?rd?n birin?, habel? ?amaxı ??h?rind? yerl???n 9 nomr?li tam orta m?kt?b? M?h?mm?d Hadinin adı verilmi?dir. Eyni zamanda ?amaxıdakı Tarix v? Etnoqrafiya muzeyind? M?h?mm?d Hadinin bustu qoyulmu?dur. ^{[95] [96]} 2012 -ci ild?n "Bakı Metropoliteni" QSC uc yeni metro stansiyasının tikintisin? ba?layıb. Bakı Metropolitenin ikinci (Ya?ıl) x?ttind? olan stansiyası M?h?mm?d Hadi metrostansiyası adlandırılacaq.

Sakib? ?l?sg?rova, R?sul Rza , ?slam Q?ribli , R?fiq Z?ka , ?ziz Mir?hm?dov v? ba?qa t?dqiqatcılar ?dib haqda muxt?lif t?dqiqatlar aparıb, kitablar yazıblar.

• M.M;
• ?irvanı ?bduls?limzad? M?h?mm?d Hadi;
• ?bduls?limzad? ?amaxiyi;
• ?.H;
• ?irvanzad?;
• M?h?mm?d Hadi;
• M?h?mm?d Hadi ?irvani;
• Caydacapan;
• Fuyuzati;
• ?bduls?limzad? M?h?mm?d Hadi;
• Mut?rcim;
• Mut?rcimi Hadi
• Mut?rcimi M?h?mm?dul-Hadi ?l-Hac ?bduls?limzad? ?irvani ^[97]

?li N?zminin oz xatir?l?rind? yazdı?ına gor?, h?min ilin yazında ?air a?ır maddi ehtiyacda idi. G?nc? usyanından bir nec? gun sonra ( 1920 -ci ili mayı ) ?air x?st?xanada a?ır yatırmı?, h?min gunl?rd? v?fat etdiyi guman olunur. ^[98]

M?h?mm?d Hadi 1920 -ci ilin mayında artıq bol?evikl?rin ?lin? kecmi? G?nc?d?ki x?st?xanaların birind? v?fat etmi?dir. Harada d?fn edildiyi bar?d? uzun mudd?t ictimaiyy?t m?lumatsız qalmı?dır. Sonralar ?airin n??i G?nc?d? d?fn edilmi?dir. ^[99]

M?h?mm?d Hadinin q?brinin harada olması haqqında ilk m?lumat “ Bakı ”(ax?am) q?zetinin 4 iyun 1966 -cl il tarixli 130-cu nomr?sind? d?rc olunmu?dur. Gork?mli alim, M?h?mm?d Hadi yaradıcılı?ının t?dqiqatcısı “ M?h?mm?d Hadinin xatir?si ” adlı m?qal?nin mu?llifi ?ziz Mir?hm?dov 1966 -cı ild? G?nc?y? gedib yerli a?saqqalların kom?yi il? ≪ S?bzkar ≫ q?bristanlı?ında M?h?mm?d Hadinin q?brini tapmı?dır. Bu bar?d? ≪Bakı≫ (ax?am) q?zetinin 4 iyun 1966-cı il tarixli sayında m?lumat d?rc ed?r?k yazır:

“Bu yaxınlarda Kirovabad (G?nc? - ?.Q.) mu?lliml?rind?n K?rim Ta?ıyev t?saduf?n kecmi? q?birqazan, 90 ya?lı M?mm?d ?ahmar o?lu Rzayevl? goru?ub sohb?t etdiyi zaman ondan M?h?mm?d Hadini soru?mu?dur. Ya?ına gor? xeyli qıvraq olan M.Rzayev demi?dir ki, b?li, bu “ q?rib ?airi ” m?n ozum d?fn etmi??m. Sonra o, Hadinin q?brini d? gost?rmi?dir.

M?h?mm?d Hadi 1920-ci il mayın axırı ? iyun ayının ?vv?ll?rind? G?nc?d? v?fat edib, orada ? A.S?hh?t v? A.Tofiqin basdırıldı?ı “ S?bzkar q?biristanlı?ı ”nda d?fn olunmu?dur”.

• Romantizm
• Fuyuzat (jurnal)

• Az?rbaycan Milli Kitabxanasının Elektron Kitabxanası nda
• Secilmi? ?s?rl?ri ( PDF ). Bakı, ??rq-Q?rb n??riyyatı , 2005.