Chesus de Nazaret

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografia oficial de Biquipedia (la Ortografia de l'aragones de l' Academia Aragonesa d'a Luenga ). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpues ista plantilla.
Ista pachina ha menester d'una revision por un corrector ta amillorar a suya ortografia, a suya gramatica u o suyo vocabulario.
Articlo d'os 1000
Chesus de Nazaret
Chesús de Natzaret
Chesus de Natzaret
Informacion personal
Calendata de naixencia 4 aC
Puesto de naixencia Betlem
( Imperio Romano )
Calendata de muerte 30 u 33
Puesto de muerte Cherusalem
( Imperio Romano )
Ocupacion Profeta y rabino

Chesus de Nazaret , Chesus o Nazareno , Chesucristo u Cristo ( Betlem ( 4 aC - 30 u 33 )) ye a fegura central d'as relichions cristianas , que lo consideran o fillo de Dios y que revilco d'entre os muertos a lo tercer dia dimpues d'a suya muerte. L' islam lo considera un d'os suyos profetas mas importants y ye un d'os personaches que han exercito una mayor influencia en a cultura occidental . Morio crucificau en Cherusalem , en o Mont Calvario u Golgota .

A suya vida [ editar | modificar o codigo ]

Cuasi tot o que conoixemos de Chesus viene d'a tradicion cristiana y seguntes a narracion d'o Nuevo Testamento d'a Biblia . Naixiu de Betlem , vivio en Nazaret y mientres a suya vida recorrio as rechions de Galilea y Chudea pedricando y fendo bels miraglos .|

Chesus en o Nuevo Testamento [ editar | modificar o codigo ]

Os cuatro evanchelios incluyius en o Nuevo Testamento , consideraus libros sagraus por todas as confesions cristianas , son reconoixius como la principal fuent ta la conoixencia d'a vida de Chesus y constituyen a base d´as interpretaciones que d'a suya figura fan aas diferents ramas d'o cristianismo. Anque se creye que puet contener muitos elementos historicos, expresa fundamentalment a fe d´as comunidaz cristianas en a epoca en que istos textos fuoron escritos, y a vision que por entonces teneban de Chesus de Nazaret.

Naixencia y infancia [ editar | modificar o codigo ]

Os relatos referents a la naixencia y la infancia de Chesus proceden exclusivament de l'Evanchelio de Mateu (1,18-2,23) y d´o  de Lucas (1,5-2,52).?No bi  ha relatos d´iste tipo en os evanchelios de Marcos y Chuan. As narracions de Mateu y Lucas difieren entre si:

L'Evanchelio de Mateu no relata dengun viache prevido al naixencia de Chesus, por o que se podria suposar que Maria y o suyo mariu Chuse viviban en Betlem. Maria quedo inesperadamen embarazada y Chuse  no yera guaire d´alcuerdo, pero un anchel li anuncio en suenios que l'embarazo de Maria yera obra d´o  Esprito Santo y profetizo, con parolas d´o  profeta Isaias, que o suyo fillo sera o Mesias que esperan os chodigos. Uns magos de Orient en izas envueltas plegaron en Cherusalem preguntando por o ≪rei d´os chodigos que acaba de naixer≫ con a intencion de au rarlo, o que alerta a lo rei de Chudea, Herodes o Gran , qui decide acabar con o posible rival. Os magos, guiaus por una estrela , plegan a Betlem  on Maria da a luz a Chesus. De nueu, l'anchel visito a Chuse (Mt 2,13) y le advirtio d´a inminen persecucion de Herodes, por o que a  familia huye a Echipto , permanecien alli dica la muerte d´o monarca (una atra vegada notificada a Chuse por l'anchel, que se li presento asina por tercera vez: Mt 2,19-29).? Entonces, Chuse bi  retorno y s´ instalo con a suya familia en Nazaret, en Galilea .

En l'Evanchelio de Lucas, se relata que Maria y Chuse viven en a ciudat galilea de Nazaret. A historia d´a concepcion de Chesus se entrella za aqui con a de Chuan o Baptista ―ya que en iste evanchelio Maria y Izarbe, mai de Chuan Baptista, son parients― y a naixencia de Chesus ye anunciada a Maria por l'anchel Gabriel (o que se conoixe como Anunciacion: Lc 1,26-38). L'emperador Augusto entonces ordena un censo en o cual cadagun debe empadronarse en o suyo puesto de naixencia, y Chuse debe viajar a Betlem, por ser orichinario de iste lugar. Chesus naixe de Betlem mientres que se se trobaban de viache y ye aduyau  por pastors. Lucas anyade amas breves relatos sobre a circuncision de  Chesus, sobre o suyoprsentacion en o Templo, y a  suya trobada con os doctors en o Templo de Cherusalem, en un viache realizau  con motivo d´a Pascua, cuan  contaba doce anyos.

En os evanchelios de Mateu y de Lucas apareixen chenealochias de Chesus (Mt 1, 2-16; Lc 3, 23-38).?A de Mateu se remonta a lo patriarca Abrahan , y a de Lucas a Adan, o primer hombre seguntes o Chenesis. istas dos chenealochias son identicas entre Abrahan y David, pero difieren a partir de iste zaguer, ya que a de Mateu hace a  Chesus  descendien de Salomon, mientras que, seguntes Lucas, o suyo linache procederia de Natam, atro d´os fillos de David. En toz dos casos, o que se muestra ye a ascendencia de   Chuse, a pesar de que, seguntes os relatos d´a infancia, iste nomas habria estau que lo pai  adoptivo de Chesus.

Baptismo y tentacions [ editar | modificar o codigo ]

A plegada de Chesus estio profetizada por Chuan o Baptista (o suyo primo, seguntes l'Evanchelio de Lucas), por qui Chesus  estio baptizau en o rio Jordan.?Durante o baptismo, o Esprito de Dios, en forma de paloma, descendio sobre  Chesus, y se escucho a voz de Dios.

Seguntes os Evanchelios sinopticos, o Esprito condujo a Chesus al desierto, a on ayuno mientres cuarenta dias y supero las tentacions a las que estio sometiu  por o Diaple.? No se menciona iste episodio en l'Evanchelio de Chuan. Dimpues Chesus marcho enta Galilea , establindo-se en Cafarnaun, y comenzo a pedricar a plegada d'o Reino de Dios.

Vida publica [ editar | modificar o codigo ]

Acompanyau por os suyos seguidors, Chesus  recorrio as rechions de Galilea y Chudea en pedricando l'evanchelio y realizan  numerosos miraglos. o orden d´os feito s y dichos de  Chesus  varia seguntes os diferents relatos evangEll icos. Tampoco s´indica cuanto tiempo duro a vida publica de  Chesus, aunquel'Evanchelio de Chuan menciona que Chesus celebro a fiesta anual d´a Pascua chodiga (Pesaj) en Cherusalem en tres  ocasiones. En cambeo os Evanchelios sinopticos mencionan nomas a fiesta de Pascua  en a que  Chesus  estio crucificau .

Gran parti d´os feito s d´a vida publica de Chesus narraus en os evanchelios, tienen como escenario a zona septentrional de Galilea ,  en as comarcas d'a  mar de Tiberiades, o laco de Genesaret, especialmen a ciudat de Cafarnaum, pero tamien atras, como Corozain o Betsaida. ?Tamien visito, en o sud d´a rechion , localidaz como Cana o Nain, y o lugar en o que s´heba criau, Nazaret, onde estio recibiu  con hostilidad por os suyos antigos convecins.? A suya pedricacion se extendio tamien a Judea (seguntesl'Evanchelio de Chuan , visito Cherusalem en tres ocasiones desde o comienzo de o suyovida publica), y estuvo en Cherico y Betania (a on resucito a Lazaro).

Esleyo a los suyos prencipals seguidors (clamaus en os evanchelios ≪ apostols ≫; en griego , ‘ninviaus’), en numero de doce, d´entre o lugar de Galilea . En os sinopticos se menciona a lista siguien: Simon, clamau Pero y lo suyo chermano Andreu; Chaime o de Zebedeo y o suyo chermano Chuan; Filipe y Bartolome; Tomas y Mateu o publicano; Santiago o de Alfeo y Tadeo; Simon o Zelote y Chudas Iscariote, o que posteriormen traicionaria a  Chesus  (Mt 10,2-4; Mc 3,16-19; Lc 6, 13-16).?Beluns  yeran pescau rs, como as dos parellas de chermanos formadas rspectivamen por Pero y Andreu, y Chuan  y Santiago.?Mateu s´identifica vheneralmen con Levi o de Alfeo, un publicano de qui en os tres sinopticos se rella ta brevemen como estio clamau  por  Chesus  (Mt 9,9; Mc 2,14; Lc 5,27-28).? o que acarreo a  Chesus numerosos reproches d´os fariseos.

L'evanchelio de Chuan nomas fa referencia  a os nombres de nueu d´os apostols, anque en varios pasaches hace referencia a que yeran doce.

Predico mesmo en sinogas que a l'aire libre, y as muchedumbres se congregaban pa  escuitar as suyas parolas. Entre  os suyos discursos, destaca o clamau  Sermon d´a Montanya, enl'Evanchelio de Mateu (Mt 5-7). Emplego a ormino parabolas pa  explicar as suyos seguiudors o Reino de Dios. As parabolas de  Chesus son breves relatos cuyo conteniu ye enigmatico (a ormino fan d´estar dimpues explicadas por  Chesus). Tienen per un  cheneral un conteniu  d´explicacion y apareixen exclusivamen en os evanchelios sinopticos. Entre as mas conoixidas estan a paraboa d´o  sembrau r (Mt 13,3-9; Mc 4,3-9; Lc 8,5-8), cuyo significau  explica  Chesus  a continuacion; a d´a semila que creixe (Mc 4,26-29); a del grano de mostaza (Mt 13,31-32; Mc 4,30-32), a d´a cibada y a cizanya (Mt 13,24-30), a d´a ovella  perdida (Mt 18,12-14; Lc 15,3-7) y a d´a moneda perdida (Lc 15,8-10), a d´o  siervo despiadau  (Mt 18, 23-35), a d´os obreros enviaus a a vinya (Mt 20,1-16), a d´os dos fillos (Mt 21,28-32), a d´os vinyaus homicidas (Mt 21,33-42; Mc 12,1-11; Lc 20,9-18); a d´os convidaus a a boda (Mt 22, 1-14), a d´as diez virchens (Mt 25,1-13), a d´os talentos (Mt 25,14-30; Lc 19,12-27), a d´o chuicio final (Mt 25,31-46). Dos d´as mas conocidas apareixen nomas enl'Evanchelio de Lucas: se trata d´a paraboa d´o  buen samaritano (Lc 10,30-37) y a d´o  fillo prodigo (Lc 15,11-32).  en as parabolas, emplega  Chesus  frecuenmen imachens rella cionadas con a vida campesina.

Mantenio controversias con miembros de bels  d´as mas importantes sectas relichiosas d´o  judaismo, y muy especialmen con os fariseos, a quienes acuso de hipocrsia y de no cudiar o mas importante d´a Tora: a chusticia, a compasion y a lealtat (Mt 12, 38-40; Lc 20, 45-47).

A orichinalidat d ´o suyo mesache radicaba  en a insistencia en o amor a os enemigos (Mt 5,38-48; Lc 6, 27-36) asi como en o suyo vinclo estreito con Dios, a qui clamaba en arameo con a exprsion familiar Abba (Padre) que ni Marcos (Mc 14,36) ni Pablo (Rm 8, 15; Gal 4, 6) traduixen. Se trata de un dios aman no que busca a os marchinaus, a os oprimius (Lc 4, 18) y a os pecadors (Lc 15) pa  ofreixer les a suya misericordia. A oracion d´o  PaI nuestro (Mt 6,9-13: Lc 11,1-4), que recomendo utilizar a os suyos seguiudors, ye clara exprsion de ista  rella cion de aman nia con Dios antes mencionada.

Miraglos relataus en os Evanchelios [ editar | modificar o codigo ]

Articlo prencipal : Miraglos de  Chesus

Seguntes os evanchelios, durant o suyo ministerio Chesus  realizo varios miraglos. En total, en os cuatro evanchelios canonicos se narran ventisiet miraglos, d´os cuals cuatorce son curaciones de distintas enfermedades, cinco exorcismos, tres resurreccions, dos prodichios de tipo natural y tres  signos extraordinarios.

·        Los evanchelios narran las siguiens curaciones miraglosas obratas por  Chesus:

1.     Sano a fiebre d´a suegra de Pero, en  casa suya  en Cafarnaum, tomandoa d´a man (Mc 1,29-31; Mt 5,14-15; Lc 4,38-39);

2.     Sano a un leproso galileo mediante a paroa y o contacto d´a suya mano (Mc 1,40-45; Mt 8,1-4; Lc 5,12-16);

3.     Sano a un paralitico en Cafarnaum que le estio prsentau  en un leito y al que habia perdonau  sus pecaus, ordenandole que se levantara y se fuera a  casa suya (Mc 2, 1-12; Mt 9,1-8; Lc 5,17-26);

4.     Sano a un hombre con a mano seca en sabado  en una sinagoga, mediante a paroa (Mc 3,1-6; Mt 12,9-14;Lc 6,6-11);

5.     Sano a una muller que padecia flujo de sangre, que sano al tocar o vestiu  de  Chesus  (Mc 5,25-34; Mt 9,18-26; Lc 8,40-56);

6.     Sano a un sordomudo  en a Decapolis metiendole os dedos en os oidos, escupiendo, tocandole a luenga  y diciendo: ≪Effata≫ , que significaria ‘abrete’ (Mc 7,31-37);

7.     Sano a un ciego en Betsaida poniendole saliva en os ojos e imponiendole las manos (Mc 8,22-26);

8.     Sano a Bartimeo, o ciego de Cherico (Mt 20,29-34; Mc 10,46-52; Lc 18,35-45);

9.     Sano a distancia al criau  d´o  centurion de Cafarnaum (Mt 8,5-13, Lc 7,1-10, Jn 4,43-54; Jn 4,43-54);

10.  Sano a una muller que ista ba encorvada y no podiya enderezarse, mediante a paroa y a imposicion de manos (Lc 13,10-17). ista  curacion tuvo lugar tamien  en sabado  y en una sinagoga;

11.  Sano a un hidropico en sabado, en casa de uno d´os prencipals  fariseos (Lc 14, 1-6).

12.  Sano a diez leprosos, que trobo de camino a Cherusalem, mediante a paroa (Lc 17,11-19).

13.  Sano a un hombre que llevaba treinta y ueitoanyos enfermo, en Cherusalem, en sabado  (Jn 5,1-9).

14.  Sano a un ciego de naixencia untandolo con lodo y saliva, tras o cual le ordeno lavarse  en a piscina de Siloe (Jn 9,1-12).

15.  Sano a oreja de un siervo d´o sumo sacerdote (Lc 22,51)

·       En os evanchelios canonicos apareixen cinco relatos de expulsiones de espiritus impuros ( exorcismos ) realizaus por Chesus:

1.     Expulso a un diaple en a sinagoga de Cafarnaum (Mc 1,21-28; Lc 4,31-37);

2.     Expulso a atro en a rechion de Gerasa (Mt 8,28-34; Mc 5,1-21; Lc 8,26-39);

3.     Expulso a atro que poseia a a fila de una muller sirofenicia (Mt 15,21-28; Mc 7,24-30);

4.     Expulso a un atro que atormentaba a un epileptico (Mt 17,20-24; Mc 9,14-27; Lc 9,37-43);

5.     Expulso a un ≪diaple mudo≫ (Lc 11,14; Mt 12,22).

Ademas, bi han varios pasaches que hacen referencia de modo generico a exorcismos de  Chesus  (Mc 1,32-34;Mc 3,10-12).

·        Seguntes os evanchelios,  Chesus  obro tres  resurrecciones:

1.     Resucito a una nina de doce anyos, a fila de Jairo (Mc 5,21-24, Mt 9,18-26, Lc 8,40-56).  Chesus  afirmo que a ninya no estaba muerta, sino solo dormida (Mt 9,24;Mc 5,39;Lc 8,52).

2.     Rsucito al fillo d´a viu da de Nain (Lc 7,11-17).

3.     Rsucito a Lazaro de Betania (Jn 11,1-44).

·         Chesus  obro tamien , seguntes os evanchelios, dos prodigios de tipo natural, en os que se pone de manifiesto a obediencia d´as fuerzas naturales (el mar y a aire) a a suya autoridat.

1.      Chesus  ordeno a a tempestad que se calme y ista  obedeixe (Mt 8,23-27; Mc 4,35-41; Lc 8,22-25).

2.      Chesus  camino sobre las auguas (Mt 14,22-33; Mc 6,45-52; Jn 6,16-21).

·        Tres signos extraordinarios, que tienen un sentiu  acusadamen simbolico:

1.     Multiplicacion d´os pans y os peixes . ye o unico de toz  os miraglos de  Chesus  que ye registrau  por toz  os evanchelios (Mc 6,32-44; Mt|14,13-21; Lc 9,10-17; Jn 6,1-13). Ocurre en dos ocasiones seguntesl'Evanchelio de Marcos (8,1-10) yl'Evanchelio de Mateu (15,32-39);

2.    a pesca miraglosa (Lc 5,1-11; Jn 21,1-19);

3.     a conversion d´a  agua en vino en as bodas de Cana (Jn 2,1-11).

En esos tiempos, os escribas, fariseos y atros, atribuyiron a una confabulacion con Belcebu istepoder de expulsar a os diaples.  Chesus  se defendio energicamen de istas acusacions.?Seguntes os relatos evangEll icos,  Chesus  no solo teneba o poder de expulsar diaples, sino que transmitio ixe poder a os suyos seguiu rs.?Mesmo se menciona o caso d´ un hombre que, sin ser seguidor de  Chesus, expulsaba con exito diaples en o suyo nombre.

Transfiguracion [ editar | modificar o codigo ]

Articlo prencipal: Transfiguracion de  Chesus

Os evanchelios sinopticos? rella tan que  Chesus  puyo a un mon a orar con bels d´os apostols, y mientras oraba se transformo o aspeuto d´o suyo rostro, y o suyovestiu  se volvio blanco y rsplandecien. Aparecioron  junto a el Moises y Elias. os apostols dormiban mientras  tan, pero al espertar veyeron a  Chesus  chunto a Moises y Elias. Pero suchirio que faciesen tres  tiendas: pa   Chesus, Moises y Elias. Entonces aparecio una boira y se sintio una voz celestial, que dixo: ≪Iste ye o  mio Fillo elechiu , escuitadle≫. os disciplos no contaron o que heban visto.

Pasion [ editar | modificar o codigo ]

Articlo prencipal : Pasion de  Chesus

Dentrada en Cherusalem y purificacion d´o Templo [ editar | modificar o codigo ]

Articulos prencipals : Dentrada en Cherusalem y Expulsion d´os mercaders d´o  Templo .

Seguntes os cuatro evanchelios,  Chesus  estio con os suyos seguidors a Cherusalem pa celebrar alli a fiesta de Pascua. Dentro a lomos d´ un asno, pa  que se cumplieran as parolas d´o  profeta Zacarias (Zc 9, 9: ≪He aqui que tu rei  vien a tu, manso y montau sobre un asno, sobre un pollino fillo de una bestia de carga≫). Estio recibiu  por una multitut, que o aclamo como ≪fillo de David≫ (en cambio seguntesl'Evanchelio de Lucas fue aclamau  solamen por os suyos disciplos).?Enl'Evanchelio de Lucas y en o de Chuan ,  Chesus ye aclamau  como rei .

Seguntes os evanchelios sinopticos, a continuacion fue al Templo de Cherusalem, y expulso d´alli a os cambistas y a os vendedors de animales pa os sacrificios rituales? (o evanchelio de Chuan, en cambeo, situa iste episodio al comienzo d´a vida publica de  Chesus, y o rella ciona con una profecia sobre a destruccion d´o  Templo).?Vaticino a destruccion d´o  Templo? y atros aconteixmentos futuros.

Uncion en Betania y Ultima Cena [ editar | modificar o codigo ]

Articlo prencipal : A Ultima Zena

Vease tamien : Discurso de Despedida

A Ultima Zena , de Leonardo da Vinci.

En Betania, amas de Cherusalem, fue ungiu  con perfumes por una muller.?Seguntes os sinopticos, a nueit de Pascua ceno en Cherusalem con os Apostols, en o que a tradicion cristiana designa como a Zaguera Zena. En o transcurso de ista  cena pascual,  Chesus  predecio que seria traicionau  por un d´os Apostols, Chudas Iscariote. Tomo pan  en as manos, decindo ≪Tomaz y comez, iste ye o mio cuerpo≫ y, a continuacion, colliendo un caliz de vin, decio: ≪Bebez d´el toz , porque ista  ye a sangre d´a Alianza, que sera derramada por a multitut pa  a remision d´os pecaus≫.?Profetizo tamien , seguntes os sinopticos, que no volveria a beber vino dica que no o bebiera de nueu en o Reino de Dios.

Arresto [ editar | modificar o codigo ]

Articlo prencipal: Presa de  Chesus

Tras a cena, seguntes os sinopticos,  Chesus  y os  suyos disciplos fuoron  a orar al hortal de Chetsemani. os Apostols, en lugar d´orar, se quedaron dormius, y  Chesus sufrio un inte de fuerte angustia con respeuto a o suyo destino, anque decidio acatar a voluntad de Dios.?

Chudas heba efectivamen traicionau  a  Chesus, pa  entregarlo a os principes d´os sacerdotes y os ancianos de Cherusalem a cambeo de treinta piezas de plata.?Acompanyau  de un grupo armau  de espadas y garrotes, enviau  por os principes d´os sacerdotes y a chen gran, plego a Chetsemani y revelo a identidat de  Chesus  fendole a mejilla.  Chesus  fue arrstau . Por parti de suyos seguidors bi hubo  un conato de resistencia, pero finalmen toz  se dispersaron y fulliron.

Chudicio [ editar | modificar o codigo ]

Tras a suya detencion,  Chesus  fue levau  al palacio d´o  sumo sacerdote Caifas. Alli fue chuzgau  ante o Sanedrin. Se prsentaron falsos testigos, pero como os suyos testimonios no coincidian no fuoron  aceptau s. Finalmen, Caifas pregunto directamen a  Chesus  si era o Mesias, y  Chesus  dijo: ≪Tu o has dicho≫. o sumo sacerdote se rasgo las vestiduras ante o que consideraba una blasfemia. os miembros d´o  Sanedrin escarnecioron  cruelmen a  Chesus.?Enl'Evanchelio de Chuan ,  Chesus  fue llevau  primero ante Anas, suegro de Caifas, y luego ante isteultimo. Solo se detala o interrogatorio ante Anas, bastante diferen d´o  que aparece en os sinopticos.?Pero, que habia seguiu  a  Chesus  en secreto tras o suyodetencion, se trobaba oculto entre os sirviens d´o  sumo sacerdote. Reconociu  como discipulo de  Chesus  por os sirviens, le nego tres  veces (dos seguntesl'Evanchelio de Chuan ), como  Chesus  le heba profetizau .

En o maitin siguien,  Chesus  fue levau  ante Poncio Pilato, o procurador? romano. Tras interrogarle, Pilato no le hallo culpable, y pedio a  muchedumbre que eligiera entre liberar a  Chesus  o a un conociu  bandiu , clamau  Barrabas. A multitud, persuadida por os principes d´os sacerdotes, pedio  que se liberase a Barrabas, y que  Chesus  fuIxe crucificau . Pilato se lavo simbolicamen as manos pa  exprsar a suya inocencia d´a muerte de  Chesus.

Crucifixion [ editar | modificar o codigo ]

Articlo prencipal : Crucifixion de  Chesus

Chesus  fue azotau , o vistioron  con un manto royo, le pusioron  en o tozuelo  una corona de punchas y una canya en o suyomano derecha. os soldau s romanos se burlaban de El  diciendo: ≪Salud, rei  d´os chodigos≫.?Fue obligau  a cargar a cruz  en a que iba a ser crucificau  dica un lugar clamau  Golgota, que en arameo significa ‘lugar d´o  craneo’. Le aduyo a levar a cruz un hombre clamau  Simon de Cirene.

Dioron  de beber a  Chesus  vino con yel. El  probo pero no quiso prenerlo. Tras crucificarlo, os soldaus se repartioron os suyos vestiduras.  en a cruz, sobre o suyo tozuelo,  pusioron un cartel en arameo, griego y latin con o motivo d´a suya condena: ≪Iste ye  Chesus, o rei  d´os chodigos≫, que a ormino en pintes abrevia INRI ( Iesus Nazarenus Rex Iu daeorum , literalmen ‘ Chesus  de Nazaret, rei  d´os chodigos’). Fue crucificau  entre dos furtadors.

Dica as tres  d´a tarde,  Chesus  exclamo: ≪Eli, Eli, lema sabactani≫, que, seguntes l'Evanchelio de Mateu y l'Evanchelio de Marcos, en arameo significa: ‘Dios mio, Dios mio, ¿por que m´ has abandonau ?’.?As zagueras parolas  de  Chesus  defieren en os atros dos evanchelios.? tamien  bi ha diferencia entre os evanchelios en cuanto a que disciplos  de  Chesus  estioron prsens en a suya crucifixion: en Mateu y Marcos, son varias d´as mullers seguidoras de  Chesus; en l'Evanchelio de Chuan se menciona tamien  a mai de  Chesus  y al ≪disciplo a quien amaba≫ (seguntes a tradicion cristiana, se trataria d´o   apostol Chuan , anque en o texto d´o  evanchelio no se menciona o suyo nombre).

Sepultura [ editar | modificar o codigo ]

Articlos prencipals : Descendimiento de  Chesus y Lamentacion sobre Cristo muerto .

Un seguiudor de  Chesus, clamau  Chuse d'Arimatea, solicito a Pilato o cuerpo de  Chesus  a mesma tardi d´o  viernes en que heba muerto, y o deposito, envuelto en una sabana, en un sepulcro excavau   en a roca. Cubrio o sepulcro con una gran piedra.?Seguntes l'Evanchelio de Mateu (no se menciona en os atros evanchelios), al diya siguien, os ≪principes d´os sacerdotes y os fariseos≫ pidioron  a Pilato que colocase fren al sepulcro una guardia armada, pa  evitar que os seguiudors de  Chesus  robasen o suyo cuerpo y difundieran o rumor de que heba resucitau . Pilato accedio.

Resurreccion y ascension [ editar | modificar o codigo ]

Articulos prencipals : Rsurreccion de  Chesus y Ascension de  Chesus .

Os cuatro evanchelios rella tan que  Chesus  resucito de entre os muertos al tercer diya despues d´a suya muerte y se aparecio a os suyos disciplos en varias ocasiones.?En toz  els, a primera en descubrir a rsurreccion de  Chesus  ye Maria Malena. Dos d´os evanchelios (Marcos y Lucas) rella tan tamien  o suya ascension a os cielos. os relatos sobre  Chesus  rsucitau  varian, sin embargo, seguntes os evanchelios:

·        En l'Evanchelio de Mateu, Maria Malena y ≪a atra Maria≫ fuoron al sepulcro  en a manyana d´o  domingo. Sobrevino un terremoto, y un anchel vestiu  de blanco removio a piedra d´o  sepulcro y se sento sobre ella. os guardias, que prsenciaron a escena, temblaron de miedo y ≪se quedaron como muertos≫ (Mt 28, 1-4). l'anchel  anuncio a las mullers a resurreccion de  Chesus, y les encargo que diciesen a os disciplos  que fueran a Galilea , aon podrian veyerle. Al regrsar, o propio  Chesus  les salio al encuentro, y les repitio que decisen a os disciplos que fueran a Galilea (Mt 28, 5-10). Entretanto, os guardias avisaron a os principes d´os sacerdotes de o ocurriu . istos  les sobornaron pa  que divulgaran a ideya de que os disciplos de  Chesus  heban furtau  o suyo cuerpo (Mt 28, 11-15). os once Apostols fuoron a Galilea , y  Chesus  les facio0 o encargo de pedricar l'Evanchelio (Mt 28, 16-20).

·        En l'Evanchelio de Marcos, tres  seguiudoras de  Chesus, Maria Malena, Maria a de Santiago y Salome, fuoron al sepulcro o domingo, muy de manyana, con a intencion de unchir a  Chesus  con perfumes (Mc 16, 1-2). Veyeron que a piedra que cubria o sepulcro esta ba removida. Dentro d´o  sepulcro, descubrioron a un joven vestiu  con una tunica blanca, qui les anuncio que  Chesus  heba resucitau , y les ordeno que dijesen a os disciplos  y a Pero que fuesen a Galilea pa  alli veyer a  Chesus. s´indica que Maria y as suyas companyeras no dicioron cosa a dengun, pus teneban miedo (Mc 16, 3-8). A continuacion, se diz que  Chesus  se aparecio a Maria Malena (sin mencionar a las atras mullers), y que ista  dio a la  resta d´os seguidors de  Chesus  a buena noticia, pero no fue creyita (Mc 16, 9-11).  Cheus  torno a aparecerse, ista  vegata a dos que iban de camino: cuan  istos  disciplos contaron o ocurriu , tampoco se les creyo (Mc 16, 12-13). Finalmen, se aparecio a os once Apostols, a os que reprendio por no haber creyiu en o suyo resurreccion. Les encomendo pedricar l'Evanchelio, y puyo a os cielos, aon ye sentau  a a dereita de Dios (Mc 16, 14-20).

·        En l'Evanchelio de Lucas, bellas mullers, Maria Malena, Chuan a y Maria de Santiago, y atras qu´os suyos nombres no se mencionan, acudioron  al sepulcro pa  unchir a  Chesus  con perfumes. Troboron removida a piedra d´o  sepulcro, dentraron en El  y no trobaron o cuerpo (Lc 24, 1-3). Entonces se les aparecioron  dos hombres con vestiduras deslumbrantes, qui les anuncioron a resurreccion de  Chesus  (Lc 24, 4-7). Las mujers anunciaron a rsurreccion a os Apostols, pero istos  no las creyeron (Lc 24,8-11), excepto Pero, que fue al sepulcro y comprobo que o cuerpo heba desapareciu  (Lc 24, 12). Ixe mesmo diyaa,  Chesus  se aparecio a dos disciplos  que caminaban de Cherusalem a Emaus, que o reconocioron en o inte d´a fraccion d´o  pan (Lc 24, 13-35). Poco dimpues se presento ante os once, que creyoron que se trataba de un espiritu, pero les demostro que era El  en carne y huesos, y comio en o suya presencia (Lc24,36-43). Les explico o sentiu  d´a suya muerte y resurreccion (Lc 24,44-49), y, mas tardi, os levo aman de Betania, ascendio al cielo (Lc 24,50-53).

·        En l'Evanchelio de Chuan , Maria Malena fue al sepulcro mui de maitinada y descubrio que a piedra heba siu  removida. Corrio en busca de Pero y d´o  ≪discipulo a qui  Chesus  amaba≫ pa  avisarles (Jn 20,1-2). os dos corrioron dica o sepulcro. o discipulo amau  lego en primeras, pero no entro en o sepulcro. Pero dentro primero y vido las fajas y o sudario, pero no o cuerpo. o atro disciplo dentro despues, ≪y vido y creyo≫ (Jn 20, 3-10). Malena se quedo fuera, y si le aparecioron dos anchel es vestiu s de blanco. Le preguntaron: ≪¿Por que lloras, mujer?≫, y ella contesto: ≪Porque han tomau  a mi Senyor y no se aon   o han meso≫. Se volvio dica atras, y vido a  Chesus  rsucitau , quien le pregunto a o suyovez por que lloraba. Malena le confundio con o hortella no, y le pregunto aon   habia puesto a  Chesus.  Chesus  a llamo: ≪¡Maria!≫, y ella  o reconocio, respondiendo: ≪¡Rabbuni!≫ . Chesus le pedio  que no o tocara, ya que encara no habia puyau  al pai , y pedio  que avisara a os suyos chermanos de que iba a bi subir al pai . Malena fue a anunciar o ocurriu  a os disciplos  (Jn 20, 11-18). Ixe mesmo dia, por a tardi,  Chesus  se aparecio en o puesto en que os disciplos  se trobaban ocultos por temor d´os chodigos. Les saludo diciendo ≪A paz siga con vusatros≫, les mostro a man y o costau , y, soplan , les ninvio o Esprito Santo. Uno d´os once, Tomas, no estaba con a resta cuan  tuvo lugar a aparicion de  Chesus, y no creyo que o apareciu  fuera realmen  Chesus  (Jn 20, 19-25). Ueito diyas dimpues,  Chesus  torno a trobarse  a toz  os disciplos , mesmo  Tomas. pa  vencer o suya incredulid  Chesus  le decio que tocara a suya  man y o suyo costau . Tomas creyo en El  (Jn 20, 26-29). Mas adeban,  Chesus  volvio a apareixerse a siet d´os suyos disciplos cuan  estaban pescan  junto al mar de Tiberiades. No heban pescau  nada; les pedio  que volvieran a echar a rede y a sacoron plena de peixes . Entonces o reconocioron, y comioron  con El  panes y peixes  (Jn 21,1-14). Tras esto, se rella ta una conversacion entre  Chesus  y Pero, en a que interviene tamien  o ≪discipulo amau ≫ (Jn 21,15-23).

Profecias en l'Antigo Testamento concernients a  Chesus [ editar | modificar o codigo ]

Seguntes os autors d´o  Nuevo Testamento, a vida de  Chesus  supuso o cumplimiento de algunas profecias formulatas en bels libros de l´ Antigo Testamento . os libros biblicos mas citaus en iste sentiu  por os primeros cristianos fuoron  Isaias, Cheremias, os Salmos, Zacarias, Miqueas y Oseas. pa os autors d´o  Nuevo Testamento, en una vision compartida por os cristianos posteriors, en istos  textos se anuncia a venida de  Chesus  de Nazaret, que seria o Mesias que esperaba o pueblo de Israel. A menudo os redactors d´os evanchelios, sobre toto autor d´o  Evanchelio de Mateu, citan explicitamen istos  textos pa  subrayar o cumplimiento de istas profecias  en a vida y muerte de  Chesus. Entre atras cosas, consideran que fuoron profetizadas las circunstancias y o lugar de naixencia de  Chesus  (Is 7,14; Miq 5,2); a suya relacion con Galilea (Is 9,1);? a  suya condicion mesianica (Is 9, 6-7; Is 11, 1-9; Is 15, 5);? o papel de precursor de Chuan  o Baptista (Is 40,3)? e Mesmo a suya pasion y muerte sacrificial (a iste respeuto se citan sobre todo cuatro poemas, incluyius en o Deutero Isaias (o Segundo Isaias),? que presentan a figura de un siervo de Yahve,? a qui o  sacrificio se  le atribuye una valor redentor, pero tamien  atros muchos pasaches.

Os chodigos, que tamien  consideran sagraus istos  libros, no aceptan a creencia cristiana de que istas profecias se refieren a  Chesus  de Nazaret. pa  a investigacion historica actual, o prencipal interrogante ye dica que punto istos  libros contribuyeron a moldear os relatos evanchelicos.

Chesus seguntes a investigacion historica [ editar | modificar o codigo ]

Articlo prencipal: Chesus  historico

Veanse tamben: Busqueda  d´o Chesus historico , Historici dat de Chesus  y Retratos  d´o Chesus historico .

A diferencia de o qu´ocurre con atros person ach ye d´a Antiguedad, pero al igual que sucede con atros muchos, no existen evidencias arqueolochicas que permitan verificar a existencia de Chesus  de Nazaret. a explicacion prencipal que se d a iste feito ye que Chesus no alcanzo mientras vivia una relevancia suficiente como pa deixar constancia en fuensarqueolochicas , dau que no estio un importante lider politico, sino un sencillo pedricador itinerante.?Si bien os hallazgos d´a arqueolochia no pueden estar aducidos como prueba d´a existencia de Chesus  de Nazaret, si confirman a historici dat de gran numero de person aches, lugar ye y acontecimientos descritos en As fuentes.

Por atr o lado, Chesus , como muitos destacaus dirichens relichiosos y filosofos d´a Antiguedad,? no escribio nada, o al menos no bi haconstancia bella de que asinas haiga siu . Todas As fuenspar a investigacion historica de Chesus  de Nazaret son, por o tanto, textos escritos por atros autors. O mas antigo  documento inequivocamen  concerniente a Chesus  de Nazaret? ye o  clamau Papiro P52 , que contien un fragmento  d´o Evanchelio de  Chuan y que data,  seguntes os calcuos mas extendidos,  d´o 125 aproximadamen  ( ye decir, cuasi   un sieglo despues d´a fecha posible d´a muerte de Chesus , dica O anyo 30).

Papiro P52, Rylands 457.

Si bien os testimonios materials se referents a vida de Chesus  son muy tardios, a investigacion filolochica ha lograu  reconstruir a historia de  Istos textos con un alto grau de probabilidad, o que arroja como conclusion que os primeros textos sobre Chesus (bellas  cartas de Pablo) son posteriors  en unos veinte anyos a  data probable de suya  muerte, y qu´as prencipal ye fuensde informacion arredol d´a suya vida (os evanchelios canonicos) se redactoron en a segunda mitad  d´o sieglo I. Existeix un amplo consenso sobre  d´ista cronolochia d´as fuens, al igual que  ye posible datar bels (muy escasos) testimonios sobre de Chesus  en fuens no cristianas entre a zaguera decata  d´o sieglo I y o primer cuarto  d´o sieglo II.

En o estau actual de conocimientos sobre  de Chesus de Nazaret, a opinion predominante en meios academicos  ye que se trata de un personache historico,? que suya biografia y mesache experiment oron modificacions por part d´os redactores de As fuentes.? Existeix con tot y con ixo, una minoria de estudiosos que, dende una critica radical de As fuentes, consideran probable que Chesus  ni sisquia fuese un personache historico rei al, sino una entidat mitica, similar as atras feguras obcheto de culto en a Antiguedat.

Fuents [ editar | modificar o codigo ]

Articlo prencipal: Fuensd´a historici dat de Chesus

Son sobre tot As fuens cristianas, obviamen  parciales, As que proporcionan informacion sobre Chesus  de Nazaret. Os textos cristianos refleixan prencipalmente a fe de As comunidaz primitivas, y no pueden considerarse, sin mas,  documentos historicos.

Os textos en os que a critica actual crei e  posible hallar informacion sobre   d´o Chesus historico son, prencipalmente, os tres  evanchelios sinopticos (Mateu, Marcos y Lucas). Secundariamen , proporcionan tamien informacion sobre  de Chesus de Nazaret belatros escritos  d´o Nueu Testamento (O Evanchelio de  Chuan, As epistolas de Pablo de Tarso), bels evanchelios apocrifos (como O de Tomas y O de Pero) , y atros textos cristianos.

Por atra banda , existen referencias a Chesus  en unas pocas obras no cristianas. En bels casos s´ha meso  en dubda la suya autenticidat (Flavio Josefo), o que se fan  referncia al mesmo personache cuya vida relatan as fuens cristianas (Suetonio). Apenas aportan bella  informacion, excepto que estio crucificado en tiempos de Poncio Pilato (Tacito) y que fue considerau un embaucador por os chodigos ortotxos.

Fuents  cristianas [ editar | modificar o codigo ]

Son mui numbrosos os escritos cristianos d´os sieglos I y II en os que se encuentran referencias a Chesus de Nazaret. Con tot y con ixo, nomas una chicorrona parti d´os mesmos contieninformacion util sobre  de els. Toz els refleixan, en primer lugar, a fe d´os cristianos d´a epoca, y nomas  secundariamen  revelan informacion biografica sobre Chesus .

Os prencipals son:

1.   As cartas de Pablo de Tarso : escritas,  seguntes   a datacion mas probable, entre as anyatas 50 y 60. Son os documentos mas tempranos sobre  de Chesus , pero a informacion biografica que proporcionan  ye escasa.

2.   Os evanchelios sinopticos (Mateu, Marcos y Lucas), incluyius por a Ilesia en o canon  d´o Nueu Testamento.Per un regular , gosan  datarse entre  as anyatas  70 y 90. Proporcionan gran canti dat de informacion, pero refleixan prencipalmente a fe d´os primeros cristianos, y son  documentos bastante tardios.

3.   O Evanchelio de  Chuan , tamien incluiu en o Nueu Testamento. Fue escrito probablemen dica 90-100. Gosa considerarse menos fiable que os sinopticos, ya que presenta concepcions teolochicas  mucho mas evolucionatas. Con tot y con ixo, no puede excluirse que contienga tradicions sobre O Chesus  historico bastante mas antigas.

4.   Belsd´os clamaus evanchelio s apocrifos , no incluyius en o canon  d´o Nueu Testamento. Una gran parti d´istos textos son  documentos muy tardios que no aportan informacion sobre O Chesus  historico. Con tot y con ixo, belsde ellos, d´os cuals a suya  datacion  ye bastante controvertida, podrian transmitir informacion sobre ditos o feitos de Chesus : entre  aquellsa os que gosa concederse una mayor credibilidat son O Evanchelio de  Tomas , O EvanchelioEgerton , O Evancheliosecreto de Marcos y O Evanchelio de  Pero .

As cartas de Pablo de Tarso [ editar | modificar o codigo ]

Os textos mas antigos conocidos relativos a Chesus  de Nazaret son As cartas escritas por Pablo de Tarso, consideratas anteriors  a os evanchelios. Pablo no conocio personalmente a Chesus. O suyo conocimiento d´el y d'o suyo mesache, seguntes as suyas  propias afirmacions, puede provenir de una doble fuen :? por una banda , sos tien en os suyos escritos que se le aparecio O propio Chesus resucitado pa revelarle o suyo evanchelio, una revelacion  a que Pablo concedia gran importancia (Gal 1, 11-12); por atr o, tamien  seguntes  propio testimonio, mantenio contactos con miembros de varias comunidaz cristianas, entre ellsvarios seguidors  de Chesus . Conocio,  seguntes el mesmo afirma en a Epistol a os Galatas , a Pero (Gal 2, 11-14), Chuan (Gal 2, 9), y Santiago, al que se refiere como ≪chermano  d´o Senyor≫ (Gal 1, 18-19; 1 Cor 15, 7).

Anque a tradicion cristiana atribuye a Pablo cuatorce  epistolas incluidas en o Nueu Testamento, nomas  existeix consenso entre os investigadors  actuals cuanto  a autenticidat de siete d´ellas, que se datan per lo cheneral entre  as anyatas  50 y 60 (Primera epistol a os tesalonicenses, Epistol a os filipenses, Epistol a os galatas, Primera epistol a os corintios, Segunda epistol a os corintios, Epistol a os romanos y Epistol a Filemon). Estas epistolas son cartas dirichidas por Pablo a comunidaz cristianas de diferentspu Istos  d´o Imperio Romano, o a individuos particulars. En ellas se tratan fundamentalmente aspeuto s doctrinal ye  d´o cristianismo. Pablo s´interesa sobre tot por o sentiu sacrificial y redentor que  seguntes el  tienen a muerte y resurreccion de Chesus , y son escasas as  suyas  referencias a  vida de Chesus o al conteniu d'a suya pedricacion.

Con tot y con ixo, As epistolas paulinas si proporcionanbella informacion. En primer lugar, se afirma en ellas que Chesus nacio ≪ seguntes a Lei≫ y que yera  d´o lin ache de David, ≪ seguntes a carne≫ (Rom 1, 3), y que os destinatarios d'a suya pedricacion yeran os chodigos circuncisos (Rom 15, 8). En segundo lugar, refiere ciertos detalles sobre   suya muerte: indica que murio crucificado (2 Cor 13, 4), que fue sepultau y que resucito al tercer dia (1 Cor 15,3-8), y atribuye a suya muerte a os chodigos (1 T ye 2, 14) y tamien a os ≪poderosos d´iste mundo≫ (1 Cor 2, 8). Ademas, a Primera epistol a os corintios contien un relato de la Ultima Zena (1 Cor 11, 23-27), semejante al d´os evanchelios sinopticos (Mt 26, 26-29; Mc 14, 22-25; Lc 22, 15-20), anque probablemen mas antigo.

Evanchelios sinopticos [ editar | modificar o codigo ]

Os estudiosos son de alcuerdo en que a prencipal fuende informacion sobre  de Chesus  se troba en tres  d´os cuatro  evanchelios incluidos en o Nueu Testamento, os clamaus sinopticos: Mateu, Marcos y Lucas, cuya redaccion se situa per lo cheneral entre  as anyatas  70 y 100.

O punto de vista dominant en a critica actual  ye que os evanchelios no fuoron  escritos por testigos personals  d´a actividat de Chesus . Se crei e  que fuoron  escritos en griego por autors  que no teneban conocimiento direuto   d´o Chesus historico. Bels autors, con tot y con ixo, continuan manteniendo O punto de vista tradicional sobre Istacuestion, que os atribuye a person ach ye citaus en o Nueu Testamento.

Anque no  ye aceptata por a totali dat d´os criticos, As afinidaz entre istos evanchelios gosan  estar explicatas por a clamada teoria de As dos fuentes, propuIstaya en 1838 por Ch. Weisse, y que fue luego significativamen  matizata por B. H. Streeter en 1924.  seguntes Istateoria, l'Evanchelio mas antigo ye  Marcos (y no Mateu, como se crei eba anteriormente). Tanto Lucas como Mateu son posteriores, y utiliz oron como fuenMarcos, o que explica O material comun entre os tres  sinopticos, denominado ≪de triple tradicion≫. Pero, ademas, existio una segunda fuente,  a que se dio O nombre de Q, que contenia cuasi   exclusivamen  palabras de Chesus , o cualexplica O clamaumaterial de doble tradicion, que se troba en Mateu y Lucas, pero no en Marcos (Q  ye hoy considerado un  documento independiente,  d´o que mesmo  existen edicions criticas).?Por ultimo, tanto Lucas como Mateu con tienen material propio, que no se troba engarra de As dos fuens hipoteticas.

O grau  de fiabilidat que se conced´a os evanchelios depende d´os estudiosos. a opinion mas extendida  ye que son prencipalmente textos apologeticos,  ye decir, de propaganda religiosa, cuya intencion prencipal ye difundir una imagen de Chesus acorde con a fe de As primitivas comunidaz cristianas, pero que con tienn, en mayor o menor medida, datos sobre   d´o Chesus historico. S´ha demostrado que con tienn varios errors  historicos y geograficos, numerosas incongruencias narrativas y abundanselementos sobrenatural ye que son sin dubda expresion ye de fe y d´os que se discute si  tienn o no un orichen historico. Con tot y con ixo, situan a Chesus  en un marco historico verosimil, Per un regular acorde con o conociu mediante fuensno cristianas, y esbozan una trayectoria biografica bastante coherente.

La corriente de investigacion clamada ≪historia de As formas≫, d´os cuals os  prencipals representansfuoron  Rudolf Bultmann y Martin Dibelius, se oriento sobre tot a estudiar a ≪prehistoria≫ literaria d´os evanchelio s.  Istos autors  determinoron que os evanchelio s (incluiu Q, considerado como un ≪protoevanchelio≫) son compilacions de unidadz literarias menores, denominatas pericopas, que pertenecen a generos literarios diferens(arracions de miraglos, dialogos didacticos, ensenyanzas eticas, etc.). Estas pericopas  tienen o suyo orichen zagueren a tradicion oral sobre Chesus , pero solo belunas se refieren a ditos y feitos verdaderos  d´o Chesus  historico. Mas adelante, atr a escuela, denomicosa ≪historia d´a redaccion≫ (o critica d´a redaccion), destaco O feitode que,  a hora de compilar y unificar narrativamen  O material de que disponian, os autors  d´os evanchelios respondiban a motivacions teolochicas .

Pa datar os evanchelios sinopticos, un aspeuto  de particular importancia son As referencias  a destruccion d´o Templo de Jerusalen. Estudian estas referencias, a mayoria d´os autors  coinciden en afirmar que os tres  sinopticos, en o suyo estau actual, son posteriors   a destruccion d´o templo (anyo 70), en tanto que Q  ye muy probablemen anterior.

Os autors  d´os evanchelios responden a motivacions teolochicas concretas. En as suyas obras, intentan armonizar As tradicions recibidas sobre   d´o Chesus historico con a fe de As comunidaz a As que pertenecen.

·         documento Q : a existencia d´iste protoevanchelio, como s´ha dicho antes, s´ha induciu a partir d´a investigacion textual de As afinidatye entre os sinopticos. En a actualidad, s´ha abanzau  mucho en a reconstruccion d´iste texto hipotetico. Se considera que fue escrito en griego,? que contenia prencipalmente ditos de Chesus , y que fue redactado, probablemen en Galilea ? en un momento anterior  a primera guerra judeo-romana, probablemen entre  as anyatas  40 y 60. Cuanto a lo suyo conteniu, s´han trobau importansparaleos entre Q y un evanchelioapocrifo de dificil datacion, O Evanchelio de  Tomas .

·         Evanchelio de  Marcos : fue escrito en griego, posiblemen en Siria, o tal vez en Roma, y se data per lo cheneralen torno al anyo 70, por o cualse trata  d´o evancheliomas antigo que se conserva.? Se considera basicamen  una recopilacion de material ye de tradicion escrita y oral, entre os cualye destaca, pora suya unidat estructural, a narracion d´a Pasion, pero que incluyen tamien antologias de miraglos, tradicions apocalipticas (especialmente Mc 13) y disputas y dialogos escolares.

·         Evanchelio de  Mateu : fue escrito en griego, posiblemen en Siria, y ye mas tardio que Marcos, al que utiliza como fuente. Probablemen se redacto en os anyos 80  d´o sieglo I. Combina como fuens, Marcos, y atras, y a suya intencion prencipal  ye destacar a figura de Chesus  como plenitud d´a Lei y os profetas  d´o Antigo Testamento, por o cual utiliza abundantemen citas de As Escrituras judias. O texto de Mt 13, 44: 'O reino d´os Zieos  ye semejante a un tesoro escondiu en un campo que, al trobarlo un hombre, vuelve a esconderlo y, por a alegria que le da, vende tot o que  tien y merca O campo aquel', cobra sentiu en o marco d´a propie dat d´a tierra en Roma, que era, dica arriba: 'ad astra', y dica abajo: 'ad inferos', asi, un tesoro hallado en un campo yera propie dat d´o duenyo  d´o campo, por eso quien o encuentra merca O campo pa poder hacerse con O tesoro.

·         Evanchelio de  Lucas :  ye a primera parte de una obra unitaria d´a cual segunda parte  ye O texto conociu como Hechos d´os Apostols, dedicau a narrar os origen ye  d´o cristianismo. Al igual que Mateu, utiliza como fuensQ y Marcos.

Evanchelio de  Chuan [ editar | modificar o codigo ]

Per lo cheneral se considera que l'Evanchelio de  Chuan ye mas tardiu que os sinopticos (gosa datarse en torno al anyo 100) y que a informacion que ofrece sobre   d´o Chesus  historico  ye menos fiable. Muestra una teolochia mas desarrollada, ya que presenta a Chesus como un estar preexistente, sustancialmente chuniu  a Dios, enviado por el pa salvar al genero humano.?Con tot y con ixo, parece queo suyo autor utilizo fuensantigas, en belscasos independiensd´os sinopticos, por ejemplo, en o relativo  a relacion entre Chesus  y Chuan o Baptista , y al proceso y ejecucion de Chesus .?Relata pocos miraglos de Chesus  (solo siete), pa os que posiblemen utilizo como fuenun hipotetico Evancheliod´os Signos . En iste evanchelio son a saber las  numbrosas As escenas d´a vida de Chesus  que no  tienn un paralelo en os sinopticos (entre ellas, algunas de As mas conocidas, como As bodas de Cana o a resurreccion de Lazaro de Betania).

Evanchelios apocrifos [ editar | modificar o codigo ]

Se denomina evanchelios apocrifos a  aquels textos sobre feitos o ditos de Chesus  no incluidos en o canon  d´o Nueu Testamento. Como sinyala Antonio Pinyero,? a mayor parte d´os apocrifos no aportan informacion valida sobre O Chesus historico, ya que se trata de textos bastante tardios (posteriors  a 150), y que utilizan como fuensos evanchelio s canonicos.

Existen, con tot y con ixo, algunas excepcions notables: O Evanchelio de  Pero , O Papiro Egerton 2 , os Papiros de Oxirrinco y, muy especialmente, O Evanchelio de  Tomas .?Sobre a datacion de  Istos textos no bi ha alcuerdo entre os especialistas, pero a posicion mayoritaria  ye que pueden conteniba informacion autentica sobre de Chesus . Dau  o suyo  carauter fragmentario, con tot y con ixo, se han utilizau  sobre tot pa confirmar informacions que tamien transmiten os evanchelio s canonicos.

Atros textos cristianos [ editar | modificar o codigo ]

·         Ditos atribuyius  a Chesus en atros libros  d´o Nueu Testamento :  Istos ditos son denominaus convencionalmente agrapha , ye decir ‘no escritos’. Dejan aparte As cartas de Pablo, ya mencionadas, se encuentran ditos atribuyius  a Chesus  en Hechos d´os Apostols (20, 35); en a Epistola de Santiago y en a Primera epistola de Pero .

·         Referencias de atros escritors  cristianos d´os sieglosII y III , entre As que destacan a primera y segunda epistola de Clemente; As cartas de Ignacio de Antioquia; y un texto perdido, atribuiu a Papias de Hierapolis, titulado Exposicion de As palabras d´o Senyor , que supuestamen  recochia tradicions oral ye sobre Chesus , y  d´o que se conoixen  solo fragmentos por citas de autors  posteriores, como Ireneo de Lyon y Eusebio de Zesarea. ?

La historici dat de estas referencias  ye considerata Per un regular bastante dubdosa.

Fuents no cristianas [ editar | modificar o codigo ]

Articlo prencipal: Referencias historicas no cristianas sobre Chesus  de Nazaret

Apenas bi ha mencions de Chesus en fuens no cristianas d´os sieglosI y II. Ningun historiador se ocupo por extenso d'a suya historia: solo existen alusion ye de pasada, belunas ambiguas, y una de As de Flavio Josefo (O clamau≪Testimonio flaviano≫) contienposiblemen bella interpolacion posterior. Con tot y con ixo, todas juntas bastan pa certificar a suya existencia historica.?Al respecto The New Encyclopaedia Britannica afirma:

Istos relatos independiens amuestran que en a Antigue dat ni sisquia os opositors   d´o cristianismo dubdoron d´a historici dat de Chesus , que comenzo a posarse en tela de chuicio, sin base denguna, a final ye d´o sieglo XVIII, a o largo  d´o XIX y a principios  d´o XX.

The New Encyclopaedia Britannica

Estas fuens pueden dividirse en:

Fuents chodigas [ editar | modificar o codigo ]

·        Dos mencions en una obra d´o historiador chodigo Flavio Josefo, Antiguedatye Judias .

O primer pasache d´a citata obra que mencion a Chesus   ye conociu con O nombre de ≪testimonio Flaviano≫. Se troba en Antiguedatye Judias , 18.3.3. Fue objeto de interpolacions posteriors  por copistas cristianos, y durante muit as anyatas  se debatio mesmo si en a suya version original Josefo aludi a Chesus . iste debate fue resuelto en 1971, al aparecer un manuscrito arabe  d´o sieglo X en o que O obispo Agapio de Hierapolis citaba ese texto de Josefo. Ya que a primera copia que se poseiede Josefo (la d´a Ambrosiana) data  d´o sieglo XI, un sieglo mas tardi, bi haque admitir que O texto arabe, anterior, reproduce O de Josefo sin interpolaciones.

O segundo pasache no ha gosau estar discutido, ya que esta estrechamen  relacionau con O contexto d´a obra y parece improbable que se trate de una interpolacion. Se troba en Antiguedatye Judias , 20.9.1, y se refiere  a lapidacion de Santiago, que O texto identifica como chermano de Chesus , un person ache que  ye clamau d´o mesmo modo en belstextos de Pablo de Tarso. Anque sin consenso absoluto, pa a mayor parte d´os autors  O pasache ye autentico.

·        Mencions en o tratado Sanhedrin   d´o Talmud babilonico: no esta claro si  Istos pasache se refieren a Chesus  de Nazaret. En Sanh. , 43 a. se diz que Yeshu fue colgado ≪la vispera de Pascua≫, por haber practicau a hechiceria y por incitar a IsraO  a apostasia. Se fa referencia mesmo  O nombre de cinco de os suyos discipulos: Matthai, Nakai, Necer, Buni y Todah. a mayor parte d´os estudiosos data Istareferencia en fecha muy tardia, y no a considera una fuende informacion independiente.

Fuents romanas y sirias [ editar | modificar o codigo ]

Breves  mencions en sendas obras de Suetonio (c. 70- post 126), Tacito (61-117) y Plinio O Joven (62-113). Excepto O de Tacito, son mas bien referencias  a actividat d´os cristianos:

·        Suetonio dica 120 d.C. pero  seguntes una nota al pareixer tomata de un  documento d´a policia d´a epoca de Claudio (41-54 d.C.), mencion a os cristianos, y en atr o pasache d´a mesma obra, hablan  d´o mesmo emperador, dice que a ≪os chodigos, instigaus por Chrestus , os expulso de Roma por os suyos habitos escandalosos≫ ( De Vita Caesarum. Divus Claudius , 25). Os hebreos fuoron  expulsaus de Roma, culpabl ye de haber provocado tumultos bajo a instigacion de un tal ≪Chrestus≫. Atr a version  d´o mesmo texto indica que Claudio: ≪Expulso de Rom a os chodigos por As continuas peleas a causa de un tal “Cresto”≫. O nombre Chrestus ha siu  interpretado como una lectura deficiente de Christus; con tot y con ixo, no puede excluirse que O pas ache faiga referenci a un agitador chodigo en a Roma d´ as anyatas  50.

·        Dica 116 o 117, O historiador Tacito, en os suyos Anal ye hablan  d´o reinado de Neron (54-58 d.C.), comenta que despues  d´o incendio de Roma inflichia penas severas a os partidarios de un tal Cristo, que heba siu  supliciado bajo Poncio Pilato: os cristianos toman o suyo nombre ≪de un tal Cristo, que en epoca de Tiberio fue ajusticiado por Poncio Pilato≫ ( Anales , 15.44:2-3).

·        A comienzos  d´o sieglo II, Plinio O Joven, en una carta al emperador Trajano (98-117 d.C.), fa referencia que ≪ Istos cristianos ( aquellsa os que hace comparecer ante si mismo) que consienten en hacer sacrificios a os dioses, os absuelve. Por atr a parte, aseguran no haber feitoningun mal: dicen haber, simplemente, elevado canticos a Cristo, como os que se dedican a un dios≫, ≪le cantan himnos a Cristo (cuasi   Dios,  seguntes dicen)≫ ( Epistolas 10:96).

Existen belstextos mas, como O de Luciano de Samosata (segunda mitad  d´o sieglo II d.C.), que mencion a ≪aquO hombre a quien siguen adorando, que fue crucificado en Palestina... aquO sofista crucificado≫, u atr o que, anque  ye dubdoso, podria estar una referenci a Chesus de Nazaret: se trata de una carta, conservata en siriaco, escrita por un tal Mara Bar-Serapion, en a que se habla de un ≪rei  sabio≫ condenado a muerte por os chodigos.? No bi ha alcuerdo sobre si Istacarta data  d´o sieglo I, II o III de nuestra era, y tampoco esta claro si  ye o no una referenci a Chesus  de Nazaret.

La escasez de fuensno cristianas sugiere que a activi dat de Chesus  no llamo a atencion en a suya epoca, anque seguntes las fuents cristianas a suya pedricacion habria congregado a multitudes. As fuensno cristianas aportan solo una imagen muy esquematica al conocimiento de Chesus como person ache historico.

Mitotlochia [ editar | modificar o codigo ]

A investigacion historica de As fuenscristianas sobre Chesus  de Nazaret exige a aplicacion de metoz criticos que permitan discernir As tradicions que se remontan al Chesus  historico de aquellas que constituyen adicions posteriores, correspondiensa As primitivas comunidaz cristianas.

La iniciativa en Istabusqueda partio de investigadors  cristianos. Durante a segunda metat d'o sieglo XIX , a suya aportacion prencipal se centro en a historia literaria d´os evanchelio s.

Os prencipal criterios sobre os que existeix consenso  a hora de interpretar As fuenscristianas son,  seguntes Antonio Pinyero,? os siguientes:

·         Criterio de desemejanza o disimilitud :  seguntes iste criterio, pueden darse por ciertos aquellsfeitos o ditos atribuyius  a Chesus en As fuensque sean contrarios a concepcions o interes ye propios  d´o  chudaismo anterior a Chesus  o  d´o cristianismo posterior a el. Contra iste criterio, se han formulado objeciones, ya que, al desvincular a Chesus   d´o  chudaismo  d´o sieglo I, se corre O peligro de privarle  d´o contexto necesario ta entender cuantos aspectos fundamentals d'a suya actividat.

·         Criterio de dificultat : pueden considerarse tamien autenticos  aquellsfeitos o ditos atribuyius  a Chesus que resulten incomodos pa os interes ye teologicos  d´o cristianismo.

·         Criterio de atestiguacion multiple : pueden considerarse autenticos  aquellsfeitos o ditos de Chesus  d´os que pueda afirmarse que proceden de diferensestratos d´a tradicion. A iste respecto, gosan  considerarse que, al menos parcialmente, aportan fuensindependiensentre si Q, Marcos, O material propio de Lucas, O material propio de Mateu, l'Evanchelio de  Chuan, ciertos evanchelio s apocrifos (muy especialmente, en relacion con os dichos, O Evanchelio de  Tomas , pero tamien atros como O Evanchelio de  Pero o O EvanchelioEgerton ), y atr os. iste criterio se refiere tamien  a atestiguacion de un mesmo dicho o feitoen formas o generos literarios diferentes.

·         Criterio de coherencia o consistencia : pueden darse tamien por ciertos  aquellsditos o feitos que son coherens con o que os criterios anteriors  han permitiu establecer como autentico.

·         Criterio de plausibili dat historica :  seguntes iste criterio, puede considerarse historico aquello que siga plausible en o contexto  d´o  chudaismo  d´o sieglo I, asinas como aquello que pueda contribuir a explicar ciertos aspeuto s d´o influjo de Chesus  en os primeros cristianos. Como resalta Pinyero,? iste criterio contradice al de desemejanza, enunciado en primer lugar.

No toz os autors, con tot y con ixo, interpretan  d´o mesmo modo  Istos criterios, e mesmo  bi haquien ye niegan a validez de belsde ellos.

Contexto [ editar | modificar o codigo ]

Marco historico [ editar | modificar o codigo ]

O pueblo chodigo, sin estau propio dend´a destruccion  d´o Primer Templo en 587 a. C., en tiempos de Nabucodonosor II, heba pasau varias decatas sometido, sucesivamen , a babilonios, persas, a dinastia ptolemaica de Egipto y O Imperio seleucida, sin que se produjeran conflictos de gravedad. En o sieglo II a.C., con tot y con ixo, O monarca seleucida Antioco IV Epifanes, decidiu a imponer a helenizacion  d´o territorio, profano O Templo (O Segundo Templo, reconstruiu en epoca persa), o que desencadeno una rebelion, acaudillata por una familia sacerdotal, os Macabeos, que tendria como consecuencia O establecimiento de un nueu estau chodigo independiente, que duraria hasta O anyo 63 a. C.

Reconstruccion hipotetica d´a ciu dat de Cherusalem (sieglo I).

En iste anyo, O general romano Pompeio intervino en a guerra civil que enfrentab a dos hermanos d´a dinastia asmonea, Hircano II y Aristobulo II. Con Istaintervencion dio prencipio O dominio romano en Palestina. Dicho dominio, con tot y con ixo, no se ejercio siempre de forma directa, sino mediante a creacion de uno o varios estaus clientes, que pagaban tributo a Roma y estaban obligaus a aceptar as suyas directrices. O propio Hircano II fue manteniu por Pompeio al frente  d´o pais, anque no como rei , sino como etnarca. Posteriormente, tras un intento de recuperar O trono  d´o fillo de Aristobulo II, Antigono, quien fue apoyado por os partos, O hombre de confianza de Roma fue Herodes, quien no perteneci a a familia d´os asmoneos, sino que yera fillo de Antipatro, un general de Hircano II de orichen idumeo.

Tras  a suya victoria sobre os partos y os seguidors d'Antigono, Herod ye fue nombrado rei de Judea por Roma en 37 a. C. O suyo reinau, mientres o cual, seguntes opinion mayoritaria, s'escaicio lo naiximiento de Chesus de Nazaret, fue un periodo relativamen  prospero.

a muerte de Herodes, en 4 a. C., o suyo reino se dividio entre tres de os suyos hijos: Arquelao fue designado etnarca de Judea, Samaria e Idumea; a Antipas (clamauHerod ye Antipas en o Nueu Testamento) le correspond ioron os territorios de Galilea y Perea, que goberno con O titulo de tetrarca; por ultimo, Filipo heredo, tamien como tetrarca, As rechion ye mas remotas: Batanea, Gaulanitide, Traconitide y Auranitide.

Istos nueus gobernanscorrerian diversa suerte. Mientras que Antipas se mantenio en o poder durante cuarenta y tres anyos, hasta 39, Arquelao, debiu al descontento de os suyos subditos, fue depuesto en 6 d. C. por Roma, que paso a controlar directamen  os territorios de Judea, Samaria e Idumea.

En o periodo en que Chesus desarrollo a suya actividat, por o tanto, o suyo lugar d´orichen, Galilea , formaba parti  d´o reino de Antipas, responsabled´a ejecucion de Chuan o Baptista , y al que una tradicion tardia, que nomas se troba en l'Evanchelio de  Lucas, hace desempenyar un papO secundario en o juicio de Chesus . Judea, en cambio, yera administrata directamen  por un funcionario romano, pertenecien al orden ecuestre, que levo primero O titulo de prefecto (hasta O anyo 41) y luego (dende O 44) O de procurador. En o periodo d´a activi dat de Chesus , O prefeuto romano yera Poncio Pilato.

O prefeuto no residia en Jerusalen, sino en Zesarea Maritima, ciu dat d´a costa mediterranea que heba siu fundata por Herod ye O Grande, anque se desplazaba a Cherusalem en bellas  o cuasi  on ye (por ejemplo, con motivo d´a fiIstade Pesaj o Pascua, como se relata en os evanchelio s, ya que yera en estas fiestas, que congregaban a mil ye de chodigos, cuan solian producirse tumultos). Contaba con unos efectivos militar ye relativamen reducidos (unos 3000 hombres), y a suya autoridat yera supeditada a  d´o legado de Siria. En tiempos de Chesus , O prefeuto teneba O dereito exclusivo de dictar sentencias de muerte (ius gladii) .

Con tot y con ixo, Judea gozaba de un cierto nivO de autogobierno. En especial, Cherusalem yera gobercosa por a autori dat  d´o sumo sacerdote, y o suyo consello o Sanedrin. As competencias exactas  d´o Sanedrin son objeto de controversia, anque Per un regular se admite que, salvo en casos muy excepcionales, no teneban a potestad de juzgar delitos capitales.

O caracter particular de Galilea [ editar | modificar o codigo ]

Anque separata de Judea por a historia, Galilea yera en o sieglo I una rechion de religion judia. teneba, con tot y con ixo, belsrasgos diferencials, como una menor importancia d´o Templo, y una menor presencia de sectas religiosas como os saduceos y os fariseos. Yera muy expuIstaa As influencias helenisticas y presentaba grandes contrastes entre O meio rural y O meio urbano.

Al este de Galilea se trobaban as diez ciudaz d'a Decapolis, situatas todas ellas al atr o lado  d´o rio Jordan, a excepcion de una, Escitopolis (clamada tamien Bet Shean). Al noroeste, Galilea limitaba con a rechion  sirofenicia, con ciudaz como Tiro, Sidon y Aco/Tolemaida. Al sudoeste se situab a ciu dat de Zesarea Maritima, lugar de residencia  d´o prefeuto (luego procurador) romano. Por ultimo,, al sur se trobaba atra importante ciudat, Sebaste, asinas lcamata en honor al emperador Augusto.

En pleno corazon de Galilea se trobaban tamien dos importan sciudadts: Seforis, muy cercana (5 o 6 km)  a localidat d´aon yera originario Chesus , Nazaret; y Tiberiades, construida por Antipas y cuyo nombre yera un homen ache al emperador Tiberio. Tiberiad ye er a capital d´a monarquia de Antipas, y yera muy proxim a Cafarnaun, ciu dat que fue con probabili dat O centro prencipal d´a activi dat de Chesus .

ye importante destacar que As ciudaz eran focos de influencia d´a cultura helenistica. En ellas residian As elites, en tanto que en o meio rural habitaba un campesinado empobrecido,  d´o que procedia con toda probabili dat Chesus . As ciudaz eran Per un regular favorabl ye a Roma, como se demostro con ocuasi  on d´a primera guerra judeo-romana.

En as fuenscristianas no se fa referencia que Chesus  visitasegarra de As ciudaz de Galilea ni d'o suyo entorno. Con tot y con ixo, data proximi dat de Tiberiad ye a os prencipals   mencionaus en os evanchelio s,  ye dificil pensar que Chesus  se sustrajo por completo  a influencia helenistica.

O meio campesino,  d´o que procedia Chesus , veieba con hostilidat As ciudas. Os campesinos de Galilea soportaban importanscargas impositivas, tanto d´o poder politico (la monarquia de Antipas), como  d´o relichioso (O Templo de Jerusalen), y a suya situacion economica habio de estar prou dificil.

Galilea fue a rechion  judia mas conflictiva durant O sieglo I, y os prencipal ye movimientos revolucionarios antirromanos, dende a muerte de Herod ye O Grande en 4 a. C. dica a destruccion de Cherusalem en o anyo 70, se inicioron en Istarechion . a luita contra O Imperio Romano fue,  seguntes O historiador Geza Vermes, ≪una activi dat Galilea general en o primer sieglo d. C.≫.

O chudaismo en os tiempos de Chesus [ editar | modificar o codigo ]

En tiempos de Chesus , al igual que en a actualidad, O judaismo yera una religion monoteista, basata en a creiencia de un unico Dios. Os chodigos creyeban  que Dios heba elegiu a lo suyo pueblo, Israel, y heba estableciu con el una alianz a travies d' Abrahan y Moises, prencipalmente. Os actos fundamental ye de dicha alianza eran, pa os chodigos, a vocacion de Abrahan , O exodo, y a promulgacion d´a lei en o Sinai.?La fidelidat d´os chodigos a Istaalianza se manifestaba, amas de en a suya adoracion a lo suyo unico Dios, en a rigurosi dat con que seguian os mandamientos y preceptos d´a Tora, o a clamada Lei mosaica; Istaregulaba toz os aspeuto s d´a vida d´os chodigos, como a obligacion de circuncidar a os fillos varones, a prohibicion de trabajar en sabado, y atr as ciertas reglas alimentarias (por ejemplo, a de no comer carne de cerdo) y de purificacion.

Maqueta  d´o Segundo templo de Jerusalen, de epoca contemporane a Chesus  de Nazaret.

En o sieglo I, O centro d´o culto a Dios yera O Templo de Jerusalen. yera menister acudir a iste tres  vec ye al anyo (durante As clamadas fiestas de peregrinacion), pa rei alizar diversos sacrificios y entregar ofrendas. O culto  d´o Templo yera administrado por os sacerdot ye y levitas, cuyo numero yera muy elevado,? quien ye desempenyaban os clamaus oficios sagrau s durante As fiestas, tal ye como custodiar y limpiar O Templo, preparar os animal ye y a lenya pa os sacrificios, y cantar salmos durante As celebracions publicas.?Os sacerdot ye y levitas se mantenian con os tributos d´os campesinos, obligatorios pa toz os chodigos.

Pero O Templo no yera O unico lugar en que se rendia culto a Dios: en epoca de Chesus  existia tamien a costumbre de reunirse cata sabado en As sinagogas. Mientras que O culto en o Templo yera dominado por os sacerdotes, a costumbre de reunirse en As sinagogas fue promoviendo a religiosi dat d´os laicos.?Ademas, en As sinagogas no se llevaban a cabo sacrificios a diferencia d´o Templo, sino que tan solo se leian y comentaban os textos sagrau s.

En a epoca de Chesus , existian sectas divergensdentro  d´o judaismo. O autor que mas informacion proporciona sobre iste tema  ye Flavio Josefo. Este? distingue entre tres  sectas prencipales: a saducea, a esenia y a farisea. Istaultima yera bastante respetata por O pueblo y yera constituida prencipalmente por laicos.

Os fariseos creyeban  en a inmortali dat  d´o alma y eran conocidos por O rigor con que interpretaban a lei, consideran  a tradicion como fuende esta. Cuanto a os saduceos, gran numero de ellsformaba parte d´a casta sacerdotal, pero en oposicion a os fariseos, rechazaban a idea de que a tradicion yera fuende lei y negaban tamien a inmortali dat  d´o alma. Por ultimo, O grupo d´os esenios  ye considerado por a inmensa mayoria d´os investigadors  como O autor d´os denominaus manuscritos  d´o Mar Muerto. Constituian una especie de monacato,  d´os cuals os seguidors eran estrictos cumplidors  d´a lei, anque diferian d´os atros grupos  relichiosos en a suya interpretacion d'ista.

Atr o aspecto  de suma importancia en o  chudaismo  d´o sieglo I ye la suya concepcion apocaliptica: a creiencia en una intervencion futura de Dios, que restauraria O poder de Israel y tras a que reinarian a paz y l'harmonia universals. Ista idea adquirio gran fuerza en a epoca en que O pueblo chodigo fue sometiu por a ocupacion romana (anque esta ya presente en varios d´os libros profeticos d´a Tanaj , especialmente en o Libro de Isaias) , y se relaciona estrechamen  con a creiencia en a llegata de un Mesias. Amas,  ye muy menciocosa en a clamada literatura intertestamentaria: libros apocrifos per lo cheneral atribuyius  a patriarcas u atr as figuras destacatas d´a Biblia hebrea.

Episodios d'a vida de Chesus con representacions artisticas [ editar | modificar o codigo ]

Se veiga tamien [ editar | modificar o codigo ]

Vinclos externos [ editar | modificar o codigo ]