Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialakt-Enzyklopedy
s Hegschtalemannische als Doil vom Alemannischa
Hegschtalemannisch
isch der sudligscht Deil vum
Hochalemannische
. Es isch vum andere Hochalemannisch dur d
Isoglosse
trinkche / triiche
(oder
treiche
) abgranzt.
Noch em
Gliiderigsvorschlag
vum
Karl Bohnenberger
isch s Hegschtalemannisch eso abgranzt:
- Im Hegschtalemannische sait mer wia im ibrige Hochalemannisch mit em Riiblut (Riibluut)
ch
Chind
.
- In dr Lutverbindig mhd.
-nk
ischs
k
vollstandig verschobe: statt
Bankch, dunkchel, trinkche
sait mer also
Banch, dunchel, trinche
oder
Baach, duuchel, triiche
bzw.
treiche
.
S Hegschtalemannisch im Sinn vu dare Definition umfasst
D Verhaltniss im Bundner Land sin in dr iberregionale sprochwisseschaflige Literatur wennig beachtet wore, dr
niideralemannisch
un dr hegschtalemannisch Adeil isch meischtens ibersahne wore, drotz dass dr
Sprochatlas vu dr ditsche Schwiz
(Karte II 94 ("Kind") un II 97 ("trinken")) eigentlig alles sait.
Dr
Rudolf Hotzenkocherle
, dr erscht Rusgaber vum Sprochatlas vu dr ditsche
Schwiz
, het sich 1984 drgege usgsproche, dr Begriff
Hegschtalemannisch
mit ere bstimmte Grenzlinia (
Isoglosse
) z verbinde. Er zellt nabe
triiche
verschiidini anderi
Hegschtalemannisme
uf - dia sin friili zum Deil au iber s anger hegschtalemannisch Gebiat (lueg d Definition obe) nus verbreitet. Dodrzue ghere:
- buue, schniije
- Verbe mit
Monophthong
im Hiatus - anschtatt neijerem
boue, schneje
.
- schlafe
- s germanisch a isch do erhalte un nit zu
schlofe
verdumpft.
- ar isch alta, si isch alti, es isch alts
- do het s
Adjektiv
au in dr pradikative Stellung e
Deklinationsandung
.
- gejsch, gejt, stejsch, stejt
- d 2. un 3. Person Singular isch
diphthongiart
, suscht heißts
gaht, goht
oder
geht
. Des
gejt
isch im alemannische Wallis un Friiburg un im ganze
Kanton Barn
verbreitet. Verschiidini anderi Bsunderheite sin ebefalls ungfahr in dr Granze vu
gejt
verbreitet, so zum Biispiil d Wortstellig
won i bi gsii
anstatt
won i gsii bi
.
- Am witschte us em hegschtalemannische Kerngebiat luegt
touf
(tiaf) rus - des goht touf in dr
Aargau
iine un vu do in ere Linia unter Iischluss vu dr Kanton
Zug
,
Schwyz
un
Glarus
bis ins
Bundner Land
. Des isch fir dr Hotzenkocherle dr "Maximalramme" vum Hegschtalemannische.
- Dr Hotzenkocherle git au e "Minimalramme" a: Dr Galtigsbereich vum dreiformige Verbalplural (= s alemannisch Wallis) - mit
mache, machet, machunt
oder ahnlig.
Dr Hotzenkocherle plediart wage dare unterschiidliche Dichti vu Hegschtalemannisme drfir, uf e Abgranzig vum Hegschtalemannische ganz z verzichte un numme im Bedarfsfall vu Hegschtalemannisme z schwatze.
Dam isch entgege z stelle, ass jedi Iideilig zwangslaifig e Rascht vu Sich-ugattig-Fiahle iibrig losst. D Begriff Niider- un Hochalemannisch gehn numme vu einem Konsonant us, un zwar vum Erhalt oder vu dr Verschiabig vu germanisch k (Kopf/Chopf usw.), also vum e spezifische Broblem vum Konsonantismus. Dia Abgranzig kennt mer ebefalls ablahne, well e Huffe Broblem vum Vokalismus un anderem sich nit an d
k/ch-Linia
halte, well sich manki Hochalemannisme diaf ins Niideralemannisch furtsetze un umkehrt. Wammer d Linia
trinkche/triiche
as Granz vum Hegschtalemannische aluegt, macht mer nyt anders, wias im Fall vu
Kopf/Chopf
gschahne isch. Friili ware do Dialaktspiilarte, wu sich eso ahnlig sin, wia d Walserdialakt im Bundner Land, in zwee Deil gspalte -
Hoch-
un
Hegschtalemannisch
. Wammer uf dr andere Sitte bedankt, ass Hegschtalemannisch e Deil vum Hochalemannische isch un si wichtigschts Merkmol deilt, ka mer nimmi vun ere Spaltig schwatze - hegschtens vun ere Untergliiderig.
- Rudolf Hotzenkocherle:
Die Sprachlandschaften der deutschen Schweiz.
Aarau 1984
