Die
Pools-Litause Gemenebes
(
Pools
:
Rzeczpospolita Obojga Narodow
,
Litaus
;
Abiej? Taut? Respublika
,
Roeteens
: Р?чъ посполитая ?боига народовъ,
Latyn
:
Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae
), soms ook die (Eerste)
Rzeczpospolita
genoem, het tussen 1569 en 1795 in Sentraal- en Oos-Europa bestaan. Sy amptelike naam was
Gemenebes
(of Adelsrepubliek)
van die Poolse Kroon en die Grootvorstedom Litaue
(Pools
Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego
, Litaus
?e?pospolita
).
Die twee naamgewende lande was die Koninkryk Pole (wat in Pools dikwels net
Korona
, "die Kroon", genoem is) en die
Grootvorstedom Litaue
. Tydens sy grootste uitbreiding omstreeks 1600 het die Gemenebes die huidige staatsgebiede van
Pole
,
Litaue
,
Letland
,
Wit-Rusland
asook dele van
Rusland
,
Estland
,
Roemenie
en
Oekraine
ingesluit.
Die Gemenebes was 'n veelvolkerestaat wat deur aanhangers van verskillende gelowe bewoon is: Rooms-Katolieke, Protestantse en Ortodokse Christene, Jode en Moslems.
Met die sogenaamde reele unie het die Grootvorstedom Litaue, die Koninkryk Pole, die Koninklike Pruise en die Hertogdom Lyfland tot 'n gemeenskaplike staat saamgesmelt. Terwyl ook die landelike gebiede van die Koninklike Pruise deur Poolse
staroste
bestuur is, het sommige stede, waaronder Danzig (
Gda?sk
), Thorn (
Toru?
) en Elbing (Elbl?g), maar ook die Vorsbisdom Ermland 'n hoe mate van outonomie geniet. Ander geweste het slegs as leengebiede onder Pools-Litause heerskappy gestaan, soos byvoorbeeld die Hertogdom Pruise, die Hertogdom Koerland en Semgallen en (tydelik) die Vorstedom Moldawie. Die Pools-Litause Gemenebes het daarnaas tot en met 1772 ook die stede van die Zips-streek ingesluit wat in 1421 deur die Koninkryk Hongarye as onderpand aan die Koninkryk Pole gegee is.
Die Reele Unie van Lublin
[
wysig
|
wysig bron
]
Kaart van die Pools-Litause Gemenebes
Distrikte van die Pools-Litause Gemenebes
Met die Unie van Lublin, wat op 12 Augustus 1569 gesluit is, is die oorspronklike personele unie tussen Pole en Litaue, wat met die Unie van Krewo in 1385 ontstaan het, weens die gebrek aan 'n troonopvolger in 'n reele unie omgeskep. Die nuwe staat, wat "Gemenebes van albei Nasies" genoem is, was 'n keurmonargie met 'n gemeenskaplike geldeenheid, parlement (die
Sejm
) en monarg.
Die stemreg was beperk tot adellikes, wat egter in teenstelling met die meeste ander destydse Europese state ruim tien persent van die totale bevolking verteenwoordig het. Die Poolse adel het uit 'n hoer (die Magnate) en 'n laer adelsklas (
Szlachta
) bestaan. Vanwee sy aristokratiese elemente (die Gemenebes was 'n keurmonargie waarin die adellike parlement groot invloed uitgeoefen het) word na Pole-Litaue dikwels ook as "adelsrepubliek" verwys. Die staat het tot en met 1795 bestaan.
Etniese en kulturele basis
[
wysig
|
wysig bron
]
Die Pools-Litause Gemenebes was tegelykertyd 'n nasie en 'n multi-etniese samelewing - twee kenmerke wat skynbaar teenstrydig is. In die vroee moderne tydperk was "nasie" egter nie soseer 'n etniese term nie, maar is eerder in 'n politieke betekenis gebruik om na die republiek se
corpus politicum
of die gemeenskap van (adellike) staatsburgers, of die stande wat hulle verteenwoordig het, te verwys.
[1]
In die Unie van Lublin het die volke, of die stande-kommuniteite van die Poolse Kroon en die Grootvorstedom Litaue, hulle tot een nasie saamgesluit. Die adel van die Gemenebes het homself as 'n nasionale gemeenskap beskou wat deur gemeenskaplike voorregte en gemeenskaplike politieke waardes met mekaar verbind was, al was hulle van uiteenlopende etniese afkoms, het hulle verskillende tale gepraat en was hulle aanhangers van verskillende gelowe.
- ↑
Rudolf Jaworski, Christian Lubke en Michael G. Muller (reds.):
Eine kleine Geschichte Polens
. Frankfurt am Main: Suhrkamp 2000, bl. 229