Константинополь

Аматериал Авикипедиа а?ынт? - зхы иа??и?у аенциклопедиа

Константинополь ( аж?. бырз. Κωνσταντινο?πολι?  ? Константину?полис, аж?. бырз. ? Π?λι?  ? Полис ? ≪А?ала?ь≫; Ашаблон:Lang-ota [ Qos?an?iniyye ]; а?ыр. Konstantinopolis, Kostantiniyye ; ала?. Constantinopolis  ? Константинополис) ? С?ампыл ахь? 1930 ш. х?аж?кырамза 28-н?а, иофициалт?ым ахь? (иофицалт?у - Рим ?ыц, Аурым империа а??ны?ала?ь??а (330-395), Мрагыларааурымт? (Византиат?и) аимпериа (395 - 1204, 1261-1453), Латынт?и ампериа (1204-1261). Османт?и аимпериа (1453-1922).

Византиат?и Константинополь, Ахьт?ы  Т?ы?еи Амармалташь мшыни рыбжьара астратегиат? шыц? а?ны и?аз, Европеи Азиеи р??аа?ы, а?ьырсиант? империа иа??ны?ала?ьын -Аж?ыт??ат?и Рими Аж?ыт??ат?и Еллинт?ылеи иа?ынхаз.

Византиа (аеллин. Βυζ?ντιον, алат. Byzantium) а?ала?ь ахьы???а рахьт? - Рим ?ыц  (аеллин. Ν?α ??μη, алат. Nova Roma) (апатриарх ититул??а реилазаара иалоуп), Константинополь, Царьград (аславиан??а ры?ны; аеллин хь?ы аи?ага ≪Царственный град≫ ? Βασιλε?ουσα Π?λι? ? Василевуса Полис, а?ала?ь  Василевса)  иара убас С?ампыл. "Константинополь" ахь? аеллин бызш?а?ы еи??хеит, "Царыград" - аладаславиант?. IX?XII аш?ышы??са??а рзы ахарх?ара аман ахь? ду "Византида". (аеллин. Βυζαντ??)[3]. А?ала?ь офицалла ахь? ?сахын С?ампыл   ??а, 1930 ш. рзы Ататиурк и?аи?аз аи?акра??а раан.

А?оурых [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

Константин Ду??а (306?337) [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

И?шьоу Апостолц?а рныхабаа [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

324 ш. аи?агыларат? еибашьра??а ры?ны аиааира??а рна?с, Аурым аимператор Конснтин ду??а I, VII аш?. ?ера ?алаан?а аеллин колониа а?асабала ишьа??гылаз Византион а?ала?ь а?ны аргылара ду??а  еи?икааит - а?ыр?ыр?а ?аи?еит, ахан ?ыц??а иргылеит, Апостолц?а рныхабаа ду иргылеит, абаашт? ?ы???а шь?ихит, аимпера ахы-а?ых?а а?ынт? а?ала?ь ахь иааган а?азара а??ам?а??а. М?хакы ?баалат?и аргылара??а ирыбзоураны а?ала?ь акыр?а иаз?аит, европат?и азиат?и апровинциа??а р?ынт? иааз ауаа?сыра рхы?хьа?ара акыр?а иацлеит.

А??аа?ц?а а??ыр?ы рг?аанагарала, 330 ш. ла?арамза 11 рзы, Константин Аурым империа а??ны?ала?ь официалла Босфор ахы??ан а?ала?ь ахь ииаиган, Рим ?ыц ахь?и?еит, ана?с иаарласны Константинополь ??а ахь? ?сахын[4][5][6]. В.В. Серов излазг?еи?о ала, а?ала?ьт? статус х?ы?-х?ы?ы и?ион, аам?а еи?асра??а ирг?ылсны ? Константин и?ала?ь а?ынт?и заат?и Византиа а??ны?ала?ь а?ын?а[7].

А?ала?ь есааира а?иареи аиз?ареи иа?ын, аш?ышы??са азбжазы, аимператор Феодосиа инапхгараан, а?ала?ь а??ы ?ыц??а шь?ырхит. А?ала?ь а?ы???а, ?ара ??ын?агьы иааз, ах???а быжьба -  Рим ша?а ы?оу а?ара аг?ы?акуп.

Еи??шоу аимпериа (395-527) [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

395 ш. рзы Феодосиа даны?сы, Римт?и аимпериа а?е ?нашеит Мра?аш?арат?и Римт?и аимпериеи Мрагыларат?и Римт?и аимпериеи ??а. Мра?аш?арат?и Римт?и аимпериа анхыбгала ашь?ахь (476), Мрагыларат?и аимпериа традициала мра?аш?арат?и терминла Византиат?и аимпериа, мамзаргьы ус баша Византиа ахь?уп, хат?ыхь?ны ахаангьы ишамамызгьы, Византиа ы?ана?ы ампериа еллин бызш?ала Ромеит?и ??а ахь?ын  (Римт?и ??а), уи ауаа?сыра - Ромеиаа (римаа) ??а.

Иустиниан и?ала?ь  (527?565) [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

Аимператор Иустиниан анапхгара?ы даны?аз 527-565 шш. рзы, Константинопль ≪ахьт?ы ш?ышы??са≫  ааит. Х?ышы??са иара анапхгара?ы и?азаара ашь?ахь (532) а?ала?ь а?ны ≪Ника≫ ??а хь?ыс измаз а??гылара ду ?алеит - а?ала?ь еила?ыххаа и???ан, иблын Ац?ьа Софиа л?ныхабаа.  Абунт ????ала их?а?ны, Иустиниан ?а?хьа а??ны?ала?ь аргылара далагеит, ус?ант?и аам?азы и?аз архитекторц?а бзиа??а ады?хьаланы. Ахыбра ?ыц??а ргылан, аныхабаа, ахан??а, ам?аду хада??а аколоннада??а рыла ир?ш?ан. А?ы? ?ыда ааннакылон  Ац?ьа Софиа лныхабаа, а?ьырсиант? дунеи а?ны зегь реи?а идууыз ныхан ари, ус ишы?аз иагьаанхеит з?ьы шы??са инареи?аны - Рим иргылаз Ац?ьа Питор иныхабаа ргылахаан?а.

"Ахьт?ы  ш?ышы??са" аш?шьы ахымлак?агьы и?амлеит: 544 ш. Иустиниан имырза чымазара иагеит 40% а?ала?ь ауаа?сыра.

А?ала?ь ирласны еиз?ауеит, а?хьа уи  ус?ант?и аам?а иат?ыз уст? центрны и?алоит, ана?с адунеи а?ны зегь раас?а идуу ?ала?ьны. Ус баша А?ала?ь ??а азыр??о иалагеит.  Аиз?азы?ьара аам?а иан?агылаз а?ала?ь иам?ханакуан 30 ныз?ь гектар, ауаа?сыра ? ш?-ныз?ь?ыла, Европат?и идуу а?ала?ь??а раас?а ж?ант? еи?ан[8].

Ра?хьат?и а?ыр??а топоним??а ц?ыр?уеит ?stanbul ([is?tanbul] ? иста?нбул, а?ы?ант?и а??ашьа ?s?tambul ? ыста?мбул)  араб??а ры?ны, ана?с X-т?и аш?ышы??са иа?анакуа атиуркт? хы?хыр?а??а ры?ны,  (аеллин.  ε?? τ?ν Π?λιν), ≪ис тин п?лин≫ ? ≪а?ала?ь ахь≫  мамзаргы ≪а?. аш?а≫ ?     Константинополь аеллин хь?ы иахаршаланы.

Амац?аз а?акреи аила?ареи [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

Константинополь а?ы???а

666 ш.инаркны 950 ш.-н?а а?ала?ь изнкымк?а иак?шахьан арабц?еи аболгарц?еи, аурыс??еи.

717-741ш.ш. рзы аимператор Лев Исавр анапхгара?ны даны?аз аам?азы  аныхача?а?агылара ц?ыр?уеит, уи IX аш?. азбжа?ын?а и?оуп, адинха?ара атема иазкыз афреска??еи амозаика??еи акыр еила?ыххаа и???ан.

Македонианинааи  Комнинааи рхаант?и аиз?азы?ьара [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

≪Константинополь аныхабаа??еи амонастыр??еи≫, иара убас Новгородт?и архиепископ ац. Антони 1200 ш. рзы а?шьа?ы???а рахь ≪Ины??ара??а≫≫  захь?у а?оурыхт? хсаала-аи?еи?каара Автор:  И.К. Фоменко[9].

Византиа иара инацны Константинопольгьы а?бат?и аиз?азы?ьара ду??а, а?иара алагоит IX аш?ышы??сазы, Македониат?и адинастиа амчрахь ианаа аам?а инаркны (856-1056). Ус?ан, ихадаз а?ац?а - аболгарц?еи (Уасил а?бат?и хьы?шьарас иман Аболгареибашь?ы ??а), арабц?еи риааира инаваргыланы и?ио иалагеит аеллин бызш?ала акультура: а??аарадырра (еи?ашьа??ыргылан Константинопольт?и иреи?а?оу ашкол - ра?хьат?и европат?и ауниверситет, 425 ш. рзы Феодоси а?бат?и ихаан иа??аз), а?ыхан?а (еи?арак афреска??еи аныхача?а??еи), алитература (еи?арак агеографиа, ашы??сн?ара). А?ар????оит амиссионерт? усура, еи?арак аславианц?а рыбжьра, уи ар?абыргуеит Кирилли Мефодиеи русура.

Папа римт?и Константиноипольт?и апатриархи рыбжьара и?алаз а??оуеи??ымш?ара иах?ьаны, 1054 ш. рзы а?ьырсиант? ныха еи?шахеит, Константинополь ак?зар аиашаха?арат? центрны и?алеит.

Аимпериа уиа?ара идумызт уаж?шь?а, Иустиниани Иракли рхаан еи?ш, Константинополь иа?ур?шшаз а?ала?ь??а амамызт. Убри аам?азы Константинополь ахадарат? роль нанаг?он Византиа а?с?азаара?ны. 1071 ш. инаркны, а?ыр??а-сель?ьукц?а а??ылара ианалага, А?ала?ь ?а?хьа аш?шьы наха?еит.

Комнинаа рдинастиа рнапхгарааан (1081-1185) Констнатинополь а?ых?т?ант?и аиз?азы?ьара аам?оуп ? амала, Иустиниани Македониат?и рдинастиаан еи?ш ак?мызт. А?ала?ь аг?ы мра?аш?ара?а а?ала?ьт? ?ы???а рахь инаскьеит, иахьат?и Фтихи Зеиреки араион??а рахь. Аргылара иалагеит аныхабаа ?ыц??еи, аимператорт? хан ?ыци (Влахернт?и ахан).

XI и XII аш?ышы??са??а рзы  агенуезц?еи авенецианц?еи рнапахьы иааргоит ах?аах??рат? гегемониа, Галат р?ы? ылырхуеит.

Ака?ара [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

Влахерн и?оу аныха ?ыц

1204 ш. мша?ымза 13 рзы Константинополь А?шьбат?и а?ьарт? ны??ара арыцарц?а ирымпы?архалоит, шьа?анкыла еимыр??оит, иццыш?ха и??ыр?оит.  А?ала?ь Латынт?и а?ьарны??га?ц?а римпериа иа??ны?ала?ьны и?алоит. Константинополь им?а?ган акатоликат?и а?ьырсиант? ныха??а рыбжьара еи?шахеит аныхабаа??а.  А?ала?ьт? ныхабаа??а 300 рахьт?, 250 а?ьырсанц?а иры?ан, быжьба авенецианц?а рахь ииасит, 30-?а афранцызц?а рахь, ауах?ама??а ?ба императорт?хеит.

И?ан иара убас аиашаха?а?ц?еи акатоликц?еи зеи?шла рхы иадырх?оз. Латынт?и аимпериа а??ны?ала?ь  амчра?ны и?аз афинанст? уада?ра??а рны?шуа иалагеит. А?ала?ь а?ны иаанкылахеит аргылара??а, иара а?ы???а рзы ак?зар, х??а-х??ала ар?еира??а м?а?ган ауп,  а?ала?ь а?ны им?а?сыуан аныхабаа??а рыргылара, мамзаргьы уаан?а иахьгылаз а?ы???а р?ны еи?адыргылон, аха уи лассы-лассы им?а?ысуамызт.

Убри ина?ыданы, а?ала?ь а?ны еи??хеит аш???т?ы миниатиура а?азара. Константинополь?а иааит атрубодурц?а р?азара. 1261 ш. ?хынг?ымзазы,  византиаа, агенуезцц?а рыдгылара змаз, а?ала?ь рнапахьы иааргоит, амчра ?а?хьа  византиат?и Апалеологц?а рдинастиахь ииасит.

XIV-т?и аш?ышы??са азбжан?а, Константинополь х?аах??рат? центр дуны и?ан, ана?с х?ы?ы--х?ы?ла а?ац?ра иалагеит, а?ала?ь а?ны апозициа??а рнапахьы ииаргеит авенецианц?еи агенуез??еи. XIV-т?и аш?ышы??са ан??ам?а инаркны, Константинополь изныкымк?а ирымпы?архаларц иалагахьан аосман а?ыр??ц?а. Сул?ан Ме?мед Ампы?ахала? 1452 ш. рзы Румельт?и абаа аниргыла ана?с, а?ала?ь алахьын?а ?бахеит, 1453 ш. ла?арамза 29 рзы аакыраам?а амац?аз и?акыз а?ала?ь ка?аит.

Константинополь а??ын??арра ?ыц - Османт?и аимпериа иа??ны?ала?ьны и?алеит

Царьград [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

Ротонда Аиа Софиа

Царьград ?  а?ала?ь аславиант? хь?уп, мамзаргьы Константинополь адгьыл??а, Мрагылара-Римт?и (Византиат?и) Аимпериа а??ны?ала?ь, иара убас ?ыр??т?ыла и?оу иахьат?и С?ампыл ауп.  Иара еиуеи?шымк?а и?оуп харх?ара ахьамоу абызш?а зеи?шроу еи?ш, иа???озар, аж?ыт? славиант?: Ц?сарьградъ; аныхаславиант?: Царьгра?дъ,  аурыс: Царьгра?д: аладаславиант?и абызш?а??а Carigrad  мамзаргьы Цариград,  дара ралфавит??а ирхьыр?шны; словацк. Carihrad; чеш. Ca?ihrad; польск. Carogrod; укр. Царгород;  иара убас Czargradи  Tzargrad;

Царьград ? аеллин быз. а?ынт? аж?ыт?славиант? бызш?ахь Βασιλ?? Π?λι?. Аславиан аж?а??а еила?аны - "Аимператор", град "а?ала?ь", иаанагон  " ≪аимператорц?а ры?ала?ь≫.

Аболгарц?а иара убас ари аж?а рхы иадырх?еит Велико-Тырнова  (Царевградский Тырнов, ≪Имперский город Тырнов≫), аболгар а?ц?а  ра??ны?ала?ь??а ируаку, аха убри ана?с, Балкан а?асаб ала Османт?и аимпериа амчра а?а?а и?алеит, аболгар аж?а  Константинополь да?а хь?ык а?асаб ала харх?ара аман[11][12][13].

Аж?а "Царыград" аурыс бызш?а а?ны аж?ыт? терминны иаанхоит. Аха, уаан?еи?ш ахарх?ара амоуп аболгар бызш?а?ны, еи?аракгьы аурыс контест а?ны. Болгариа а??ны?ала?ь Софиа ам?ат? артериа хада "Цариградское шоссе" ??а иашь?оуп.

(≪Царьградское шоссе≫[en]);  ам?а алагоит  А? - аха??и?т??ы ибульвар ала, иагьына?оит ам?а хада а?ын?а,  С?ампыл алада-мрагыларат?и ах??ахьы узго.  Царыград ахь? еи??хеит еуеи?шым аг?ы???а р?ны ("А? ижь", уи иаанагоит -"ашьхара?ь"), цариградт?и акиуф?а -афат?хкы. Асловиант? бызш?а?ны ари ахь? уаан?еи?ш ахарх?ара амоуп, официалла рхы иадырх?оит. Ауаа убас еилыркаауеит, зны-зынлагьы рхы иадырх?оит Carigrad ахь? Босниа, Хорватиа, Черногориа, Сербиа.

Архитектура [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

Константинополь а?ала?ьт? еиужьра ≪А?ала?ь??а ра?к?аж?ц?а≫, Адгьыл а?ны Ж??ант? Иерусалим аха?реи?ш иазх?ыцуан. И?шьоу ари а?ы?  и?на?аауеит аиеротопиа -  а?оурых, анц?аха?ара, а?азара??аара у??а еиуеи?шым ама??ар??а реи?ахасыр?а?ны и?оу ??аарадырроуп. Рим ?ыц а?ала?ьргыларат? программа ац?аара??а иахьагьы иумбарц залшом а?ала?ь а?ны, иа???озар, амармалташьт? колонна??а (ур? а??ыха??а) адекор ацны, "а?сарк?ты ала" уг?алазырш?о, Феодосиа им?а?ысуаз афорум а?ны (?аз?агылоу аам?азы - Баиазид ад?ы); Мес ам?аным?ахыи (алат.Via Triumphalis, уаж?ы  Диванйолу); С?ампыл ареологиат? музеи аш?а?ы,  адгьыл а?а?ат?и ацистерн VI аш?. ≪Иери Еребатан сараи≫ а?уан иа?агылоу ашьа?а а?асабала. Амармалташь ах?а ы?ырхуан, аусгьы адырулон аха???хыр?ат? адгьылбжьаха Мармара,  Пропонтида. Амармалташь шк?ак?а иалху аколонна??а ?а?ан аныхабаа ≪Гера Акра≫ иац?ынхаз ала, иарбанзаалак классикат? ордерк еи?шым: ур? реи?каашьа Гера л?ыс а?ысх? еи?шны и?а?оуп, хыхь акыр и?ш?ахоит.

А?ала?ь афорум хада??а х?а ы?оуп: Константин, Августин, Феодосиа, аж?ыт?ан ур? арбан Гера иасимвол??аны - антикат? аам?а  ж??ант? а?к?аж?. Акт?и афорум а?ны и?ан а?ьаз иалхыз Гера лыстатуиа, и?алап ари аусум?а еицырдыруаз аскульптор Лисипп ит?ызтгьы (1204 ш.-н?а), Феодосиа афорум а?ны иргылан "ае??ат? г?аш???а" - атриумфт? арка х-?баарак рыла ишьа??гылоу, 16 шьа?а з?агылаз, ур? ыр?ш?ан ≪Аргус ила??а≫ рыла[20]..

Аныхабаа Ац?ьа Софиеи  Ахан дуи рыбжьара ашьа?а ду??а?ны,  Августеон ифорум мра?аш?арат?и аган а?ны, 543 ш. рзы иргылан аимператор Иустиниан и?ы статуиа (1942 ш., 40 ш рна?с Константинополь анхыбгала ашь?ахь, амонумент ка?аит адыдмац?ыс иах?ьаны. Иа??оуп ?аам?а иа??ш?о астатуиа ?ыц.

?хынг?ымзат?и акаленд аан, аимператор а?ала?ь а?ада-мра?аш?арат?и аган Павлин араион а?ны и?аз аныхахь дцон (Влахерн византиат?и аныха, аш?ышы??сабжат?и Балат). Балину Анц?ах?ы аныхабаа ра?хьа ирг?аладырш?оит (Павлина, алат. Theotokos Baigle) ? 1583 ш.  Аныхабаа иахьагьы уаан?ат?и а?ы??ы? а?ны и?оуп Mahkeme Alti Cad. №38[23].

Константинопольт?и амонастыр Хора а?ны (Кахирие-?ьами) еи??хеит Анц?адзыхшаз ацикл а?ынт? амозаикат? усум?а??а, ур? а??ан 1316-1321ш.ш. рзы[23].

Агравиура "А?ала?ь Константинополь Асул?ан Хада, Фраки и?оу " алегенда а?ны,  иара убас Себастиан Миунстер   иазг?а?а??а  "Космографиа" а?ынт? (1570ш. рзы Базеле акьы?хь збаз), Рим ?ыц а?оурыхт? ?ы???а  ирызкны еи?еи??оит.

Константинополь А?ала?ь аж?ыт? ба?а??а хыж?ж?араны и?оуп, ари асахьа?ны ишаабо еи?ш, макьана еи??ханы и?оу ахыбра??а, ?ыдала, Ац?ьа Софиа Ихадоу лныхабаа, Аимператор Константин Ихан, убри ана?с и?оуп да?а    хан дук. Убас ала, Аимператор (Константин) да?а ныхак ?аи?еит ац?ьа Софиа аныхабаа азааиг?ара, ш?ага-загала даара идууп, аха уаж?ы ихырбгалоуп.

Константинополь А??ны?ала?ь  а?оурыхт? ?ы???ак. [ аредакциазура | акод аредакциазура ]

  • Абар арх?арс?а а?ны Аколонна, аха????а еи??уп, а?аракыра 24 са?ьан амоуп [25] .
  • Иара убра и?оуп Аколонна , ≪А?оурыхт? Колонна≫ ??а изышь?оу, ус еи?ш ахь?уп, избанзар аколонна а?ны??а иа??ан а?оурыхт? хроника. [26]
  • Абар,  Константинопольт?и Апатриарх ирезиденциа ахьы?оу, уант? Балат араион ахь уцар алшоит,;ур???а зегьы (абри аплан а?ны) иубар алшоит.
  • Ац?ьа Евангелист Лука Иныха
  • Ац?ьа Петра иныха
  • ПЕРА.  Константинополь, уаж?а?хьа ишазг?а??аз еи?ш, и?оуп Пера араион, мамзаргьы а?ыр??ц?а ишыр??о еи?ш, "Галата", иара убра и?оуп Амшын иалало И?баау А?ыбжьаха, и?оуп А?ыр??ат?, иара убас Аиудеит? ?сыжыр?а, а?ала?ь ан?ы? и?оуп егьыр? а?сыжыр?а??а.
  • Абар ары?ьарат? к?акь а?ны и?оу регион, Амшын А?ыбжьаха иахьалало, а?ыр??ц?а аеллинц?а а?ы? (Ваиссенбург) ахьырзалырхыз, иара убас ?аз?агылоу аам?азы и?оуп абзарбзан??а р?ыжьыр?а.