Afrig
,
Afirig
, moom la nu jappee ne mooy
gox
bi nit cosaanoo, su nu ko xoolee ci yaatuwaayam ak bariwaayu askanam (lu weesu gox bu Asi), mooy naareelu gox bi genn a rey ci adduna bi. Yaatuwaayam tollu na ci 30.065.000 km², nekk 20,3% ci jeeri ji ci adduna bi. Ay way dekkam tollu ci lu epp 800.000.000, muy benn juroom naareel bu way dekki adduna bi. Afrik a ngi yem ci bej-gannaaram ci
Geej gu Diggu
gi, ci sowwu ci
Mbambulaanug Atlas
, ci bej-saalum ci
Mbambulaan gu Bej-saalum
gi, ci penku ci
Mbambulaanug End
. Asi rekk la taqalool ci yeneen gox yi.
Yamoo
gi jall na ko. Ci
jemm
doon na gox bu bari'y melokaan, te wuute teg ci.
Baatu ≪Afrig≫ moo ngi joge ci turu
Afridi
yi, doonoon ag giir gu dekkoon ci
Bej-gannaaru Afrig
ci diwaanu
Kaartaas
.
Beneen cosaanam moo bayyikoo ci Berber
Taferka
≪suuf≫, ≪boroom suuf≫. Ki fay dund la nuy woowee
Aferkiw
, Latin yi soppi ko
africanus
, mu doonoon aw tundu waa rom ci Afrig. Araab yi di ko wax
???????
ifr?q?y?
, mu doonoon
Tiniisi
gu tay gi.
Neneen ne ci baatu waa geres bii di
aphrike
(≪amul sedd≫), latin di ko wax
aprica
(≪Bari naaj≫), la joge.
Afrik la nuy jappee ne mooy cosaanu nit, ndax desiti nit yi gen a yagg ci adduna bi fa la nu ko gisee, ci
Afrig gu Bej-saalumu-Sahara
.
Sahara ceru na bu baax ci maggug gox bi. Taariixu askani
Bej-gannaaru Afrig
yi day tolloo ak bu
Tugal
ak bu
Penku gu Diggu
gi. Li epp ci Afrig gu Bej-saalumu-sahara amul woon genn jeflante ak li des ci adduna bi, da noo beru woon.
Xay
yi juddoo ci
goxu
Afrig, boole nan leen ci yi gen a mag ci taariixu nit.
Xayu Esipt
ak bu
Gana
ak bu
Mali
, ak bu
Kuush
ak bu
Songaay
, anse.
Ci li taariixkat yi wax, jappum njaam mi ngi tambali ci xarnub VII ak
araab
yi. Ci lu gen a leer ci atum 652 ba Ab njiitu araab takk-taxawalee waa
Nubi
yi ngir nu jox leen 360 ciy jaam at mu jot. barab yi njaay mi doon amee mi ngi dale ca
Mali
ba
Penku Afrik
, ci wall gi feete bej-saalumu
Sahara
.
Ci xayma nee nan ci diggante xarnub XVIII ba ci xarnub XIX, benn nenteel ci nit ni ay jaam la nu woon, walla nu nu manante (takk-taxawal) ci liggeey bu nu sanut a ban. Nee nan njiitu waa afrik yi ci seen bopp noo doon jappaate ak a jaayaate.
Waa tugal lu weesu bi nu aakimoo (walla sancee) suufi
Aamerig
yi da noo soxla woon ay loxo yuy liggeey ci seen tool yi. Def nan ko ci 400 at (1500-1888), ay jaam yu bari jend nan leen walla japp nan leen ci tefesi afrik yi:
Sowwu Afrig
gepp, ak ci bej-saalumam itam. Donte tereg jappum njaam gi mi ngi waddoon ci lu jege atum 1850 (reew yepp bayyeendoowunu ko) amoon ay nit yu weyoon di ko def cig laqatu ba ci 1900.
Jamonoy aakimoo gu
tugal
ci Afrig moo ngi tambalee ci
Ndajeem Berlin
(1884-1885) ba ci tembte yi ci atum 1960, sedatle gu reew yu tay yi ca la joge.
Ecoopi
moo doonoon menn reew mi nu masut a teg
Turi Reew yeek seen raaya
|
Reyaay
(km²)
|
way-dekk
(1 sulet 2002)
|
Fattaay
(ci km²)
|
Tembte
|
Peey
|
Penku Afrig
:
|
Buruundi
|
27 830
|
8 090 068
|
229,0
|
1962
|
Bujumbura
|
Komoor
|
2 170
|
690 948
|
283,1
|
1975
|
Moroni
|
Jibuti
|
23 000
|
768 900
|
20,6
|
1977
|
Jibuti
|
Eritere
|
121 320
|
4 465 651
|
36,8
|
1993
|
Asmara
|
Ecoopi
|
1 127 127
|
74 777 981
|
60,0
|
|
Addis-Abeba
|
Royuwaay:SSD
Sudaan gu Bej-saalum
|
644 329
|
12 778 250
|
20
|
2011
|
Juba
|
Keenaa
|
582 650
|
34 707 817
|
53,4
|
1963
|
Nairobi
|
Madagaskaar
|
587 040
|
18 595 469
|
28,1
|
1960
|
Antananariwo
|
Malawi
|
118 480
|
13 013 926
|
90,3
|
1964
|
Lilongwe
|
Mayot
(
Faraas
)
|
374
|
201 234
|
456,9
|
|
Mamudsu
|
Mosambik
|
801 590
|
19 686 505
|
24,5
|
1975
|
Maputo
|
Ruwandaa
|
26 338
|
8 648 248
|
280,9
|
1962
|
Kigali
|
Seysel
|
455
|
83 688
|
176,0
|
1976
|
Wiktoria
|
Somali
|
637 657
|
7 753 310
|
12,2
|
1 suwe 1960
|
Mogadisu
|
Tansani
|
945 087
|
37 187 939
|
39,3
|
1961
|
Dodoma
|
Ugandaa
|
236 040
|
24 699 073
|
104,6
|
1962
|
Kampala
|
Simbaawee
|
752 614
|
9 959 037
|
13,2
|
1980
|
Lusaka
|
Saambi
|
390 580
|
11 376 676
|
29,1
|
1964
|
Arare
|
Diggu Afrig
:
|
Angolaa
|
1 246 700
|
10 593 171
|
8,5
|
1975
|
Luanda
|
Kamerun
|
475 440
|
16 184 748
|
34,0
|
1 Samwie 1960
|
Yaunde
|
Reewum Diggu Afrig
|
622 984
|
3 642 739
|
5,8
|
1960
|
Bangi
|
Cadd
|
1 284 000
|
8 997 237
|
7,0
|
1960
|
Njamena
|
Kongoo
|
342 000
|
2 958 448
|
8,7
|
1960
|
Brasawil
|
Kongoo-Kinshasa
|
2 345 410
|
55 225 478
|
23,5
|
30 suwe 1960
|
Kinshasa
|
Gineg yamoo
|
28 051
|
498 144
|
17,8
|
10 sattumbar 1974
|
Malabo
|
Gaboŋ
|
267 667
|
1 233 353
|
4,6
|
17 ut 1960
|
Librewil
|
Sao Tome ak Principe
|
1 001
|
170 372
|
170,2
|
1975
|
Sao Tome
|
Bej-gannaaru Afrig
:
|
Alseeri
|
2 381 740
|
32 277 942
|
13,6
|
1962
|
Alse
|
Isipt
|
1 001 450
|
70 712 345
|
70,6
|
28 fewirie 1922
|
Xayra
|
Libi
|
1 759 540
|
5 368 585
|
3,1
|
20 disembar 1951
|
Tripoli
|
Marok
|
446 550 (710 050 ak sahara)
|
31 167 783
|
69,8
|
2 awril 1956
|
Rabat
|
Sudaan
|
1 861 484
|
40 782 742
|
22
|
1956
|
Xartum
|
Tiniisi
|
163 610
|
9 815 644
|
60,0
|
20 awril 1956
|
Tunis
|
Suufus waa-tugal ci bej-gannaaru Afrig
:
|
Duni Kanaari
(
Ispaan
)
|
7 492
|
1 694 477
|
226,2
|
|
Las Palmasu Kanaari gu Mag
,
Santa Cruz gu Tenerif
|
Ceuta
(
Ispaan
)
|
20
|
71 505
|
3 575, 2
|
|
?
|
Madeira
(
Portugaal
)
|
797
|
245 000
|
307,4
|
|
Funsal
|
Melilla
(
Ispaan
)
|
12
|
66 411
|
5 534, 2
|
|
?
|
Bej-saalumu Afrig
:
|
Botswana
|
600 370
|
1 591 232
|
2,7
|
|
Gaboron
|
Lesoto
|
30 355
|
2 207 954
|
72,7
|
|
Maseru
|
Namibi
|
825 418
|
1 820 916
|
2,2
|
|
Windok
|
Afrig gu Bej-saalum
|
1 219 912
|
43 647 658
|
35,8
|
|
Pretoria
|
Eswatini
|
17 363
|
1 123 605
|
64,7
|
1968
|
Mbaban
|
Sowwu Afrig
:
|
Bene
|
112 620
|
6 787 625
|
60,3
|
|
Porto-Nowo
|
Burkinaa Faaso
|
274 200
|
12 603 185
|
46,0
|
5 ut 1960
|
Uagadugu
|
Kap Weert
|
4 033
|
408 760
|
101,4
|
5 sulet 1975
|
Praia
|
Kodiwaar
|
322 460
|
16 804 784
|
52,1
|
7 ut 1960
|
Abijaa
,
Yamusukro
|
Gaambi
|
11 300
|
1 455 842
|
128,8
|
1965
|
Banjul
|
Gana
|
239 460
|
20 244 154
|
84,5
|
6 Maars 1957
|
Akra
|
Gine
|
245 857
|
9 371 065
|
31,6
|
2 Oktoobar 1957
|
Konaakri
|
Gine Bisaawoo
|
36 120
|
1 345 479
|
37,3
|
10 Sattumbar 1974
|
Bisaawoo
|
Libeeria
|
111 370
|
3 288 198
|
29,5
|
1847
|
Morowia
|
Mali
|
1 240 000
|
11 340 480
|
9,1
|
1960
|
Bamako
|
Gannaar
|
1 030 700
|
2 828 858
|
2,7
|
1960
|
Nuasot
|
Niseer
|
1 267 000
|
10 639 744
|
8,4
|
1960
|
Naame
|
Niseeria
|
923 768
|
129 934 911
|
140,7
|
1960
|
Abuja
|
Senegaal
|
196 190
|
11 343 328
|
57,8
|
4 awril 1960
|
Ndakaaru
|
Siraa Leyoon
|
71 740
|
5 614 743
|
78,3
|
1961
|
Freetown
|
Togoo
|
56 785
|
5 285 501
|
93,1
|
27 Awril 1960
|
Lome
|
Lepp
|
30 368 609
|
843 705 143
|
27,8
|
|
|
Xool:
Diiney Afrig
Gestukatu-lakk yi ci xayma nee nan 2 000 lakk ci goxu Afrik, nu boole leen ci neenti mbooloo, lakk yi fa cosaanoowul bokkunu ci.
Koom-koomu Afrig