L'  Afitcha (ou l'  Manifesse ) pol Walonreye esse mwaisse di s' tuzance, di ses scoles et di ses sincieuses rcwerances est on manifesse, sine pa kekes 175 citweyins walons, ki fourit prezinte dvant l'  parlumint walon li 15 di setimbe 2003 , po dmander azes parlumintis di fe ak pol Walonreye prinde les copetinces sol culteure et l' acsegnmint.

Il est ossu lome manifesse 2 , la k' il est l' shute, 20 ans apres, d' on prumi manifesse pol culteure walone ki rvindikeve dedja les copetinces cultureles pol Walonreye.

I gn a yeu tot l' minme des diferences so ces 20 ans la; po cminci, adon kel prumi manifesse a sti eplaidi e 1983 vie les gazetes, e 2003 i gn a-st on parlumint walon ricnoxhou, cou k' a permetou dner ene pus grande diminsion politike a manifesse di 2003, ey ene pus grande veyaviste. Eto, bramint d' copetinces sont-st e 2003 djereyes pa govienmint walon ki n' l' estent nen e 1983. Ossu, adon kel prumi manifesse en caze nen do lingaedje walon, di peu di s' fe traiti d'  foclorisses (cou k' ca tot l' minme passe), ci deujhinme manifesse ende caze, eyet prezinter avou ene modeye e walon a parlumint (aconcoistant li mwaisse modeye e frances eyet des modeyes en almand, neyerlandes ey italyin)

Tecse di l' afitcha [ candji | candji l’?code wiki ]

As djins del Walonreye et as cis (cenes) ki cazet por zels a Parlumint walon.

La 25 ans did cial, li 15 di setimbe 1983, a fen mitan des rascrawes k' ont ben manke do bouxhi l' Walonreye djus, gn ourit utante citweyins walons po siner en Afitcha pol Tuzance Walone. Ladvins, i dmandent li ricnoxhance del Walonreye come ene ≪ personnalite morale ≫. I rclament eto : Sont des Walons, sins manke, tos les cis et les cenes ki boutet dins l' aroyaedje del Walonreye.

Ouy, sacwant(e)s sineus(es) do prumi afitcha, et des otes k' els ont rdjondou, riprindet leu pene po-z atotchi hot et foirt leus rprezintants a Parlumint walon.

Ene miete d' istwere [ candji | candji l’?code wiki ]

Gn a septante-cenk ans, Elie Baussart sicrijheut : ≪ Li Walonreye eyet l' Flande ni sont nen fwaites po siervi l' Beldjike; c' est l' Beldjike k' a sti fwaite po siervi li Walonreye eyet l' Flande. ≫

C' est tot shuvant ciste atuze la k' on-z ataca a radjincner l' Estat bedje. Ende rexha ene Kiminalte Flaminde, et ene Redjon Walone. Dile ces deus la, gn a eto ene Redjon brusselwesse et ene Kiminalte Tixhon-cazante, todi sorlon l' rafiya des djins d' ces payis la.

Dispu don, gn a tote ene djermeye di djins k' est houte. Ey enute, li Walonreye a divnou si telmint stocaesse, k' on pout dire platezak ki c' est, emey l' Urope des Nacions, onk des estats federes k' est l' pus adde li definixha minme d' on dislaxhi payis.

Mins neren, po les Walons Walons (dj' o ben : fou des djins des Redimes Payis), et po les Brusselwes francescazant, gn e dmeure ene troejhinme intite k' a l' sogne des scoles, di sacwants cayets socias, des medias eyet del tuzance : c' est l' Kiminalte Francesse.

Dispoy 20 ans, nos avans yeu tot adjeu do ben vey tot cou ki cisse Kiminalte Francesse la a fwait piede al Walonreye ; tot biesmint, les Walons ni savet nen ouy cou k' i sont a djusse po des djins.

Pus d' on cop, cisse Kiminalte Francesse la n' a pus yeu ene mastoke e s' taxhe, et, po saetchi si tiesse fou des strins, diveur vini briber l' Walonreye, et lyi rinde sacwantes copetinces. Et portant, ele dimeure agritchteye a cou ki lyi dmeure come povwer, tot breyant ki Brussele eyet l' Walonreye si dvet aspaler n' on l' ote, come si ci aspalaedje la ni s' poreut fe fou d' leye.

Li Walonreye ni vout pus payi tchir et vilin po ls otes, dismetant k' ele est leyeye po do poeve et do se [ candji | candji l’?code wiki ]

Li Govienmint walon a les pinses di rastamper l' Walonreye pal voye d' on novea Martchi po l' Avni. Po k' coula rote, fat ki tote li djonnesse boute al tcherete, del pitite sicole disk' as univiersites.

Bramint des scoleus tuzet k' i fat redjonalijhi l' acsegnmint. Insi, on-z aprindreut par e scole cou k' on-z areut dandji d' saveur po trover ene plaece. Mins gn a des xhames el voye : l' acsegnmint ni copete nen al Redjon Walone, et, po dire li sinne, ele doet aler trover ene ote enstitucion (li Cminalte Francesse). Kene ehale ! Aler dmander cwe et kesse a des djins ki n' kimandet nen sol minme aroyaedje, et ki prindet l' Walonreye po petale di gade dins tos leus programes di scole. Metans : el Kiminalte ni dmande may si ideye al Walonreye ad fwait des lingaedjes etrindjirs ki les ptits Walons divrent saveur mwaistri. Eyet l' Kiminalte rifuze di fe moussi dins l' acsegnmint l' aprindaedje do walon et des otes lingaedjes do payis, ki vont benrade tourner a cou d' poyon, si on n' elzi rind nen do pi tot les raprindant a scole, po s' ende rsiervi totava.

Ca fwait ki, crandimint, come ene dimeye-douce, li Walonreye dene ses liards azes scoles k' el leyet la hatche et matche dins leus programes (po n' nen dire si fote di s' djaive). Mins asteure, di coula, elle end a s' so.

Dabord ki beacop des sincieus boutet po-z ecoraedji l' Walonreye a s' recrester, asteure, avou l' plan Magellan, tote li RTBF si va redjistrer a Brussele. (Ci plan Magellan la a sti rfuze pa toplin des eployis walons del RTBF). Eyet, vos l' sepoz ben, a Brussele, a l' RTBF, cwand i prononcet les mots ≪ walon ≫ et ≪ Walonreye ≫, il atrapet ma leu goidje po ene grosse samwinne.

Ca fwait ki, haynetmint, li Walonreye alouwe ses cwars po des medias ki l' elaidixhet. Mins asteure, ele vout mete ene ahote a coula.

Asteure, djazans ene miete des raplous eternacionas del Francofonreye, ki les raploujhisses i vnet d' ene cencwantinne di payis. Apres les Frances eyet le Kebecwes, c' est les Walons ki metet li pus sovint leu mwin et bousse, pal voye di leu part di 80 acint dins l' ecwarlaedje del Kiminalte francesse. Mins les cis ki vont a ces rapoulaedjes la ont l' no d' esse des rprezintants del Beldjike u ciel Kiminalte francesse, nen del Walonreye.

Ca fwait ki, droldimint assez, li Walonreye baye ses canses po n' nen esse la as Grands Raplaus eternacionas del Francofonreye. Mins asteure, a coula, ele dit neni et nonna.

E mo des des dominnes, on-z a veyou enawaire on fel diswalpaedje del Tuzance walone, metans dins l' cinema. Mins come li cinema, ca n' copete fok li Cminalte francesse, al fen des fens, li Walonreye ni rtrouve nen ses mayes, ca on n' lyi fwait may l' oneur di dvizer, boutans, d' on Cinema Walon.

Ca fwait ki, assoteymint assez, li Walonreye furleye ses sos po ki les Beles Ouves ki rexhet fou di s' scho, on n' ricnoxhe nen k' c' est da sinne. Eben, coula, ca n' si pore pus.

Dins sacwants dominnes socias ki copetnut co al Kiminalte francesse, come, metans, les wadreyes di ptits papads, veyanmint k' n a pus waire di petsales po payi les wardeuses et po-z etertini les bastimints, les djonnes manaedjes ende veyet des vetes et des maweures, et ca, ossu ben et Walonreye k' a Brussele, aresse.

Ca fwait ki, honteuzmint assez, li Walonreye coschere ses brokes po k' les djonnes mames walones ayexhe do ma d' aclever leus papads, tot-z alant bouter adfou. Eben, coula, ca n' sareut pus durer.

Alfen, gn a co l' dominne des sports, ki sacwants Walones eyet Walons i rglatixhet ostant. C' est les picayons del Walonreye k' els ont aspale por zel(e)s s' etrinner. Malureuzmint, les teves & gazetes publikes ni dvizet may di zel(e)s come d' on Walon u d' ene Walone, mins come d' onk (d' ene) di Rotchfoirt u di Xhoutsiplou.

Ca fwait ki, biesmint assez, li Walonreye brishode ses ptits uros po-z etrinner ses djins, et k' apres, on n' prezinte dedja come Walons les tchampion(e)s k' elle a-st aidi griper so leu pi-stok. Eben, coula, ele ni vout pus k' ca fouxhe.

Asteure, li Walonreye vout, di tote foice, riprinde les copetinces k' on lyi a hape. Ey elle est grande assez po ca. [ candji | candji l’?code wiki ]

On-z a codane l' Walonreye a n' pont aveur di tuzance da sinne. Ouy, ele li paye a tchires peleyes.

Tot ca paski sacwants Beldjikins, ki s' muchiet dizo l' etikete del Kiminalte francesse, volnut todi fe corne a bon vi tins del Beldjike da popa (Flamind, Walon, ci n' est fok des ptits nos ; Bedje est nosse no d' famile) ; mins zels tot fen seus, ca l' Flande, leye, a ddja schetle evoye. Tot ca paski sacwants Brusselwes ont les pinses k' el Kiminalte francesse, c' est leye li meyeute aloyance inte zels et les Walons. Mins, po dire li veur, ene sifwaite aloyance avou ene veye ki s' prind co todi pol Mwaisse-veye d' on payis nen federa, et nos cmamborner, ciste aloyance la, dijhans ns, ele ni nos ahaye gote. Aresse, nos n' avans nen mezajhe del Kiminalte francesse po nos aloyi as Brusselwes.

Eto, nos estans ewaeres do vey ki les hotes plaeces dins l' dominne des arts, des Beles letes, et des posses & teves, ca tchait trop sovint a des mimbes do Govienmint brusselwes, et cazu may a des cis (cenes) do Govienmint walon. Co ene prouve k' on saye di stofer li refoircixhaedje culturel del Walonreye.

Dji n' volans nen, neren, ki les votaedjes pol federa ritoumenxhe li minme djou ki les cis pol Parlumint walon.

Les sineus(es) di ci afitcha ci ont les pinses do djazer a no do Peupe Walon. I ridjhet co on cop k' i fat sins tardji k' el Walonreye raye si plin droet do manaedji leye-minme si culteure, ses scoles, ses sincieuses rcwerances, eyet ses posses & teves, totes sacwes k' elle end a sti spaneye.

Adjourdu, ci n' est pus come la 20 ans : li Walonreye a totes les usteyes politikes et djuridikes k' i lyi fat po fe totes les bouyes del Kiminalte francesse. Eto, les sineu(se)s di ci afitcha cial ricwestet les rprezintant(e)s del Walonreye po bouter al tcherete avou zel(e)s.

C' est on rafiya k' on pout ajheymint ahessi. [ candji | candji l’?code wiki ]

On n' s' adrouve nen azes otes cwand on n' sait ddja lu-minme ki ck' on-z est. L' Urope vout k' on boute eshonne, et tchaeconk dimorer cou k' il est. Li Francofonreye vout k' les peupes k' ont l' frances come lingaedje eternaciona soeyexhe tertos sol minme pi, mins ki tchaeconk warder ses diferinces. Li Walonreye a sti basteye pa des waches et des waches d' abagants. Eto, ele voet volti les djins ki viket come des fres, tot diferins k' i soeyenxhe, mins nen onk ki vareut mi k' l' ote.

Ele ratind des cis et des cenes ki caznut por leye k' i ricnoxhexhe si culteure, dj' o ben si tuzance et si vicance, eyet s' walon lingaedje (et les otes ≪ pitits ≫ lingaedjes do payis), et nen fok avou ene djigue u deus strameyes hare et hote po des ≪ afwaires cultureles ≫. Nos n' avans dandji ki d' on ptit boket d' papi-scrit, deus troes hagnons en on decret, ki dnenxhe a peupe walon li droet di parpinser si culteure, si acsegnmint et ses sincieuses rcwerances, et manaedji des posses et des teves da lu, k' i djaireye todi apres pol moumint. Come di djusse, on n' sere nen co al taeye as fraijhes avou coula, mins c' est ene condicion po-z i poleur avni.

Ki les cenes eyet les cis ki ns avans vote por zel(e)s dinnuxhe ciste atote la al Walonreye, por leye poleur ribouter les ideyes ki metnut e margaye les nacions, les peupes, les culteures, les rlidjons, les filozofeyes et les djins.

Redjarbe e walon pa Lucyin Mahin [1]
TOUDI [2]
M.M.W. [3]