đong Timor

S?a lien k?t
Bach khoa toan th? m? Wikipedia
C?ng hoa Dan ch? Timor-Leste
Ten b?n ng?
Tieu ng? :  Unidade, Accao, Progresso   (B? đao Nha)
Unidade, Asaun, Progresu   (ti?ng Tetum)
( ti?ng Vi?t : "Th?ng nh?t, Hanh đ?ng, Phat tri?n" )
Qu?c ca :  Patria   (B? đao Nha)
( ti?ng Vi?t : "T? qu?c" )
Vị trí Đông Timor (đỏ) trên địa cầu
V? tri đong Timor (đ?) tren đ?a c?u
Vị trí Đông Timor (đỏ) tại khu vực
V? tri đong Timor (đ?) t?i khu v?c
T?ng quan
Th? đo
va thanh ph? l?n nh?t
Dili
8°33′N 125°34′đ  /  8,55°N 125,56°đ  / -8.55; 125.56
Ngon ng? chinh th?c
Ngon ng? qu?c gia
15 ngon ng?
    • Ti?ng Atauru
    • Ti?ng Uab Meto
    • Ti?ng Bekais
    • Ti?ng Bunak
    • Ti?ng Fataluku
    • Ti?ng Galoli
    • Ti?ng Habun
    • Ti?ng Idalaka
    • Ti?ng Kawaimina
    • Ti?ng Kemak
    • Ph??ng ng? Makalero
    • Ti?ng Makasae
    • Ti?ng Makuv'a
    • Ti?ng Mambai
    • Ti?ng Tokodede
Ngon ng? lam vi?c Ti?ng Anh
Ti?ng Indonesia
Ton giao chinh
(đi?u tra 2015) [3]
Ten dan c?
  • Ng??i đong Timor
  • Ng??i Timor
  • Maubere (khong chinh th?c) [1] [2]
Chinh tr?
Chinh ph? Nha n??c đ?n nh?t
C?ng hoa ban t?ng th?ng ch? [4] [5] [6]
Jose Ramos-Horta
Xanana Gusmao
L?p phap Ngh? vi?n Qu?c gia
L?ch s?
đ?c l?p  
Th? k? 16
? Tuyen b? đ?c l?p
28 thang 11 n?m 1975
17 thang 7 n?m 1976
?  UNTAET ti?p qu?n
25 thang 10 n?m 1999
? Khoi ph?c đ?c l?p
20 thang 5 n?m 2002
đ?a ly
Di?n tich  
? T?ng c?ng
15,007 [7]   km 2 ( h?ng 154 )
5,794  mi 2
? M?t n??c (%)
Khong đang k?
Dan s?  
? ??c l??ng 2021
1.340.513 ( h?ng 153 )
? đi?u tra 2015
1.183.643 [8]
78/km 2
201/mi 2
Kinh t?
GDP   ( PPP ) ??c l??ng 2020
? T?ng s?
$5,315 t?
$4.031 [9]
GDP   (danh ngh?a) ??c l??ng 2022
? T?ng s?
$1,988 t?
? Binh quan đ?u ng??i
$1.456 [9]
đ?n v? ti?n t? đo la M? b ( USD )
Thong tin khac
Gini ?   (2014) Giữ nguyên 28,7 [10]
th?p
HDI ?   (2019) Giảm 0,606 [11]
trung binh  ·  h?ng 141
Mui gi? UTC +9 (TLT)
Giao thong ben trai
Ma đi?n tho?i +670
Ma ISO 3166 TL
Ten mi?n Internet .tl c
  1. M??i l?m "ngon ng? qu?c gia" khac đ??c Hi?n phap cong nh?n.
  2. Ngoai ra, đ?ng Centavo c?ng đ??c s? d?ng.
  3. .tp hi?n b? lo?i b? d?n.

đong Timor (phien am: "đong Ti-mo", ti?ng Anh : East Timor ) hay Timor-Leste ( phat am ti?ng B? đao Nha :  [ti'mo? 'l??t?] [a] ; ti?ng Tetum : Timor Lorosa'e ), ten chinh th?c la C?ng hoa Dan ch? Timor-Leste [12] [13] ( ti?ng B? đao Nha : Republica Democratica de Timor-Leste , ti?ng Tetum : Republika Demokratika Timor-Leste ), la m?t qu?c gia ? khu v?c đong Nam A , bao g?m n?a phia đong c?a đ?o Timor , nh?ng đ?o lan c?n g?m Atauro va Jaco va Oecussi-Ambeno , m?t ph?n n?m ? phia Tay B?c c?a đ?o, trong Tay Timor c?a Indonesia . đong Timor la m?t đ?t n??c nh? be v?i 15.410 km² cach thanh ph? Darwin, Uc kho?ng 640 km v? phia tay b?c.

Ten "Timor" xu?t phat t? ch? timur , ngh?a la "phia đong" trong ti?ng Indonesia va ti?ng Malaysia r?i tr? thanh Timor trong ti?ng B? đao Nha , dung đ? g?i toan b? hon đ?o Timor . Ten theo ti?ng B? đao Nha la Timor-Leste va ten khong chinh th?c theo ti?ng Tetum la Timor Lorosa'e đoi khi đ??c dung trong ti?ng Anh , va Lien H?p Qu?c chinh th?c g?i la Timor-Leste trong ti?ng Anh . Lorosa'e ("phia đong" trong ti?ng Tetum) ngh?a v?n ch??ng la "m?t tr?i m?c".

B? th?c dan B? đao Nha đo h? vao th? k? XVI , đong Timor đ??c bi?t đ?n v?i ten g?i Timor thu?c B? đao Nha trong hang th? k?. N??c nay b? xam l?ng va chi?m đong b?i Indonesia vao n?m 1975 va tr? thanh t?nh th? 27 c?a Indonesia m?t n?m sau đo. Sau cu?c b? phi?u đ? t? quy?t đ?nh s? ph?n đ?t n??c do Lien H?p Qu?c tai tr? vao n?m 1999 , Indonesia rut kh?i lanh th? va đong Timor tr? thanh qu?c gia co ch? quy?n đ??c thanh l?p đ?u tien trong th? k? XXI va thien nien k? th? 3 vao ngay 20 thang 5 n?m 2002 . Cung v?i Philippines , đong Timor la m?t trong hai n??c ? chau A co đa s? ng??i dan theo Cong giao .

? m?c $800 [14] , đong Timor la m?t trong nh?ng n??c co GDP tren đ?u ng??i th?p nh?t th? gi?i. Tuy nhien, ch? s? phat tri?n con ng??i (HDI) l?i t??ng ?ng v?i m?c trung binh c?a s? phat tri?n con ng??i va đ?t đong Timor th? 142 trong cac qu?c gia tren th? gi?i .

T? nguyen va cac v?n đ? v? đ?t ten [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Ten g?i đong Timor

"Timor" xu?t phat t? timur , t? co ngh?a "phia đong" trong ti?ng Indonesia va ti?ng Malay (vi th? t? ti?ng Indonesia Timor Timur ), r?i đ??c ti?ng B? đao Nha vay m??n va dung đ? g?i toan b? hon đ?o Timor , sau đo xu?t hi?n trong ti?ng Anh danh t? Portuguese Timor khi hon đ?o con la thu?c đ?a B? đao Nha. Lorosa'e c?ng la t? co ngh?a "đong" trong ti?ng Tetum, d?ch ngh?a "m?t tr?i m?c".

Cac ten chinh th?c theo hi?n phap g?m Republica Democratica de Timor-Leste trong ti?ng B? đao Nha ( phat am  [ti?mo? ?l??t?] ), h?u nh? đ??c s? d?ng trong toan đ?t n??c, va trong ti?ng Tetum, Republika Demokratika Timor Lorosa'e , it khi đ??c s? d?ng va khong ph?i la tieu chu?n trong nhi?u ph??ng ng? Tetum [ c?n d?n ngu?n ] . Sau khi gianh đ?c l?p, chinh ph? đa yeu c?u ten chinh th?c trong m?i ngon ng? la Timor-Leste [ c?n d?n ngu?n ] , nh?ng no v?n ch?a đ??c ch?p nh?n r?ng rai trong cac qu?c gia noi ti?ng Anh tren toan th? gi?i, t?i đo cai ten "East Timor" v?n th??ng đ??c s? d?ng. Cai ten ti?ng Indonesia Timor Timur , vi?t t?t la Timtim , hi?n khong đ??c dung nhi?u, va chinh ph? cung truy?n thong Indonesia hi?n dung Timor Leste .

Ten vi?t t?t chinh th?c c?a cac n??c tren th? gi?i do T? ch?c Tieu chu?n hoa Qu?c t? (ISO) đ?t ra. Ten ng?n chinh th?c ISO 3166-1 trong ti?ng Anh va m?i ngon ng? khac la Timor-Leste . đ?nh ngh?a c?a ISO đa đ??c Lien hi?p qu?c, [15] t? ch?c tieu chu?n qu?c gia Phap ( AFNOR ), Hoa K? ( ANSI ), Anh Qu?c ( BSI ), đ?c ( DIN ) va Thu? đi?n ( SIS ) ch?p nh?n va đ??c s? d?ng toan c?u b?i cac t? ch?c phi chinh ph?. [ c?n d?n ngu?n ] Timor?Leste đ??c dung nh? m?t cai ten ngo?i giao b?i cac b? ngo?i giao n??c ngoai c?a h?u h?t cac qu?c gia, vi d? B? ngo?i giao Hoa K? [16] va Lien minh chau Au, [17] tr??ng h?p khac bi?t đang chu y nh?t la Uc, s? d?ng "East Timor".

Cai ten ISO đa khi?n xu?t hi?n tieu chu?n ma qu?c gia ba ch? TLS va ma qu?c gia hai ch? TL lam ten mi?n internet c?a qu?c gia nay. Ma qu?c gia hai ch? c?, TP ( Timor Portugues - Timor thu?c B? đao Nha), đang d?n b? lo?i b?.

L?ch s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: L?ch s? đong Timor

Bu?i đ?u l?ch s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Timor th?i ti?n thu?c đ?a (tr??c n?m 1515)

Hon đ?o ban đ?u đ??c sinh s?ng nh? m?t ph?n c?a cac chuy?n di c? c?a con ng??i t?ng hinh thanh nen Australasia ? m?t m?c đ? l?n h?n. M?i ng??i tin r?ng nh?ng h?u du? c?a it nh?t ba lan song di c? v?n s?ng t?i n??c nay. đ?t di c? đ?u tien lien quan t?i cac nhom b?n x? chinh c?a New Guinea va Uc , va đa t?i tr??c 40,000 n?m tr??c. Kho?ng n?m 3000 TCN, ng??i Nam đ?o đa di c? t?i Timor, va co l? lien quan t?i s? phat tri?n c?a nong nghi?p t?i đay. [ c?n d?n ngu?n ] đ?t th? ba, ng??i ti?n Ma Lai đa t?i t? nam Trung Qu?c va b?c đong D??ng . [18] đ?a hinh nui non khi?n cac nhom nay b? chia tach v?i nhau, va đi?u nay gi?i thich t?i sao co s? đa d?ng ngon ng? l?n ? đong Timor ngay nay.

Timor đ??c tich h?p vao cac m?ng l??i th??ng m?i c?a Trung Qu?c va ?n đ? ? th? k? XIV nh? m?t nha xu?t kh?u g? đan h??ng , no l? , m?t ong va sap ong . Ghi chep l?ch s? s?m nh?t v? hon đ?o Timor la Nagarakretagama ? th? k? 145, Canto 14, xac đ?nh Timur la m?t hon đ?o ben trong v??ng qu?c c?a Majapahit . Nh?ng nha tham hi?m chau Au đ?u tien noi r?ng hon đ?o co m?t s? v? lanh chua hay hoang than ? đ?u th? k? XVI. M?t trong nh?ng lanh th? lanh chua l?n nh?t la v??ng qu?c Wehali (Wehale) ? trung tam Timor, co th? đo t?i Laran , Tay Timor, n?i cac nhom s?c t?c Tetum, Bunaq va Kemak sinh s?ng.

Ch? đ? thu?c đ?a B? đao Nha [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Timor thu?c B? đao Nha

Ng??i B? đao Nha la nh?ng ng??i chau Au đ?u tien th?c dan hoa đong Nam A H?i đ?o khi h? t?i đay vao th? k? XVI. [19] H? đa thi?t l?p cac ti?n đ?n t?i (hi?n la c?a Indonesia) đ?o Maluku va Timor va cac hon đ?o xung quanh. Trong th?i Nha Habsburg cai tr? B? đao Nha (1580?1640), t?t c? cac ti?n đ?n xung quanh đ?u m?t va cu?i cung r?i vao s? ki?m soat c?a ng??i Ha Lan ? gi?a th? k? XVII. S? chi?m đong hoan toan c?a chau Au v?i m?t ph?n nh? lanh th? ch? b?t đ?u sau n?m 1769, khi thanh ph? Dili , th? đo c?a cai g?i la Timor thu?c B? đao Nha , đ??c thanh l?p. [20] Trong th? k? XIX , ng??i Ha Lan gianh đ??c ch? đ?ng ? n?a phia tay hon đ?o Tay Timor , va chinh th?c nh?n no n?m 1859 theo Hi?p ??c Lisbon . Bien gi?i xac đ?nh đ??c thanh l?p theo Hi?p ??c Hague n?m 1916, va no v?n ti?p t?c la bien gi?i qu?c t? gi?a cac nha n??c k? t?c la đong Timor va Indonesia .

V?i ng??i B? đao Nha , đong Timor khong co gia tr? gi nhi?u ngoai vi?c la m?t c? s? th??ng m?i đa b? th?t th?i cho t?i t?n cu?i th? k? XIX. đ?u t? vao h? t?ng, y t? va giao d?c ? m?c t?i thi?u. G? đan h??ng v?n la m?t hang xu?t kh?u chinh va ca phe c?ng tr? thanh m?t m?t hang xu?t kh?u quan tr?ng t? gi?a th? k? XIX. T?i nh?ng n?i ch? đ? c?m quy?n B? đao Nha co v? th? v?ng ch?c, s? cai tr? th??ng mang tinh khai thac va tan b?o. [21] đ?u th? k? XX, n?n kinh t? suy gi?m trong n??c bu?c ng??i B? đao Nha ph?i bon rut nhi?u h?n n?a t? cac thu?c đ?a va đi?u nay đa d?n t?i s? ph?n khang c?a ng??i Timor. [21]

Cu?i n?m 1941 , Timor thu?c B? đao Nha b? quan đ?i Ha Lan va Uc chi?m đong trong m?t th?i gian ng?n nh?m ng?n ch?n tr??c m?t cu?c xam l??c c?a Nh?t B?n vao hon đ?o nay. Th?ng đ?c ng??i B? đao Nha đa ph?n đ?i cu?c xam l??c, va cac l?c l??ng Ha Lan đa quay tr? v? khu v?c Ha Lan c?a hon đ?o. [22] Ng??i Nh?t đ? b? va đ?y lui l?c l??ng nh? c?a Uc ra kh?i Dili, va nh?ng vung n?i đ?a nui non b?t đ?u tr? thanh chi?n tr??ng c?a m?t cu?c chi?n tranh du kich , đ??c g?i la Tr?n Timor . Cu?c chi?n đ?u gi?a cac l?c l??ng đ?ng Minh va ng??i tinh nguy?n Timor ch?ng l?i Nh?t B?n đa khi?n kho?ng t? 40,000 t?i 70,000 ng??i Timor thi?t m?ng. [ c?n d?n ngu?n ] Sau khi chi?n tranh ch?m d?t, quy?n cai tr? c?a B? đao Nha đ??c tai l?p.

Qua trinh phi th?c dan hoa t?i Timor thu?c B? đao Nha b?t đ?u n?m 1974, sau s? thay đ?i chinh ph? t?i B? đao Nha tr??c Cach m?ng Carnation . Tr??c s? b?t ?n chinh tr? va nh?ng lo ng?i ngay cang gia t?ng v? qua trinh gi?i th?c t?i Angola va Mozambique , B? đao Nha đa hoan toan t? b? đong Timor. 9 ngay sau, đong Timor b? cac l?c l??ng Indonesia xam l??c va chi?m đong.

Chi?m đong c?a Indonesia [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Indonesia chi?m đong đong Timor
Xem them: Indonesia xam l??c đong Timor

Khi cac đ?ng chinh tr? b?t đ?u hinh thanh va xu?t hi?n trong n??c, quan đ?i Indonesia đa th?c hi?n m?t chi?n d?ch h? tr? Apodeti, m?t đ?ng ?ng h? Indonesia khuy?n khich s? chia r? gi?a cac đ?ng ?ng h? đ?c l?p c?a đong Timor. [ c?n d?n ngu?n ] M?t cu?c n?i chi?n ng?n di?n ra n?m 1975. Indonesia cho r?ng đ?ng FRETILIN c?a đong Timor, nh?n đ??c m?t s? s? h? tr? t? C?ng hoa Nhan dan Trung Hoa , la c?ng s?n. S? r?ng m?t hi?u ?ng domino c?ng s?n ? đong Nam A va sau chi?n d?ch c?a h? ? Mi?n Nam Vi?t Nam ? Hoa K? , [23] cung v?i đ?ng minh c?a minh Uc , [24] ?ng h? cac hanh đ?ng c?a chinh ph? Indonesia theo ph??ng Tay . H?i đ?ng B?o an Lien hi?p qu?c đa nh?t tri b? phi?u đoi Indonesia ng?ng cu?c xam l??c va rut quan l?p t?c kh?i cac bien gi?i c?a đong Timor, nh?ng đa b? M? ng?n c?n khong th? ap đ?t b?t k? l?nh c?m v?n kinh t? hay cac bi?n phap nao đ? bu?c th?c hi?n quy?t đ?nh nay.

đong Timor đ??c tuyen b? tr? thanh t?nh th? 27 c?a Indonesia vao 17thang 7 n?m 1976. [25] V? th? danh ngh?a c?a no t?i Lien hi?p qu?c con l?i la v? th? c?a m?t "lanh th? khong t? qu?n d??i quy?n hanh chinh c?a B? đao Nha."

Bi?u tinh đoi đ?c l?p kh?i Indonesia.

S? cai tr? c?a Indonesia ? đong Timor th??ng ghi d?u b?i b?o l?c va tan b?o đ?c bi?t; ??c tinh s? ng??i đong Timor ch?t trong th?i gian chi?m đong t? 60,000 đ?n 200,000 ng??i, [26] M?t bao cao th?ng ke chi ti?t đ??c th?c hi?n cho Cao u? v? Ti?p Nh?n, S? th?t va Hoa gi?i t?i đong Timor đa ch? ra con s? t?i thi?u 102,800 cai ch?t co lien quan t?i cu?c xung đ?t trong giai đo?n 1974?1999, co ngh?a la, x?p x? 18,600 v? gi?t h?i va 84,200 cai ch?t 'them n?a' vi n?n đoi va b?nh t?t. [27]

L?c l??ng du kich đong Timor, Falintil , đa t? ch?c m?t chi?n d?ch ch?ng l?i cac l?c l??ng Indonesia trong giai đo?n 1975?1999, m?t s? thanh vien đa đ??c cac l?c l??ng đ?c bi?t c?a B? đao Nha hu?n luy?n ? n??c nay. [ c?n d?n ngu?n ] V? th?m sat Dili la th?i đi?m khi?n s? nghi?p c?a ng??i đong Timor đ??c bi?t đ?n tren tr??ng qu?c t?, va m?t phong trao đoan k?t đong Timor t? s?n đa phat tri?n ? B? đao Nha, Uc va Hoa K?.

đ?c l?p [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Xem them: C? quan qu?n ly chuy?n ti?p Lien H?p Qu?c t?i đong Timor

Sau m?t tho? thu?n đ??c Lien hi?p qu?c b?o tr? gi?a Indonesia, B? đao Nha va Hoa K? va m?t quy?t đ?nh đang ng?c nhien c?a T?ng th?ng Indonesia B. J. Habibie , m?t cu?c tr?ng c?u dan y do Lien hi?p qu?c giam sat đa đ??c t? ch?c ngay 30 thang 8 n?m 1999, đ? l?a ch?n gi?a quy ch? T? tr? đ?c bi?t ben trong Indonesia va đ?c l?p. 78.5% c? tri l?a ch?n đ?c l?p, nh?ng v?i nh?ng v? xung đ?t b?o l?c, ch? y?u gay ra b?i cac thanh ph?n ben trong quan đ?i Indonesia va đ??c s? h? tr? c?a cac du kich Timor ?ng h? Indonesia do Eurico Guterres lanh đ?o, di?n ra ngay sau đo. M?t l?c l??ng gin gi? hoa binh ( INTERFET d??i s? ch? huy c?a Uc ) can thi?p đ? tai l?p tr?t t?. Cac chi?n binh du kich đa b? ch?y qua bien gi?i đ? vao Tay Timor c?a Indonesia va l?y đo lam c?n c? đ? th?nh tho?ng t? ch?c cac cu?c t?n cong v? trang. Khi cac cu?c t?n cong đo b? đ?y lui va ap l?c qu?c t? bu?c Indonesia ph?i rut lui s? h? tr? ng?m c?a h?, [ c?n d?n ngu?n ] quan du kich đa gi?i tan. INTERFET đa đ??c thay th? b?ng m?t l?c l??ng C?nh sat Qu?c t? c?a Lien hi?p qu?c, s? m?nh nay đ??c g?i la UNTAET , va UNTAET Crime Scene Detachment đ??c thanh l?p đ? đi?u tra nh?ng cao bu?c v? nh?ng hanh đ?ng tan b?o. UNTAET đ??c Sergio Vieira de Mello lanh đ?o v?i t? cach Hanh chinh vien Chuy?n ti?p c?a Lien hi?p qu?c t? thang 12 n?m 1999 t?i thang 5 n?m 2002. Ngay 2 thang 12 n?m 1999, De Mello thanh l?p H?i đ?ng T? v?n Qu?c gia (NCC), m?t c? c?u chinh tr? g?m 11 ng??i đong Timor va b?n thanh vien UNTAET co trach nhi?m giam sat qua trinh ra quy?t đ?nh trong giai đo?n chuy?n ti?p h??ng t?i đ?c l?p. Tuy nhien, ban đ?u UNTAET đa g?p nh?ng kho kh?n trong vi?c t?o l?p s? tin c?y v?i no trong gi?i lanh đ?o ng??i Timor, d?n t?i tinh tr?ng b?o l?c đ??ng ph?. M?t cu?c h?p quan tr?ng ngay 1 thang 3 n?m 2000, đa t?p h?p gi?i lanh đ?o ng??i Timor va Lien hi?p qu?c l?i v?i nhau đ? đ?a ra m?t chi?n l??c m?i, va xac đ?nh nh?ng nhu c?u hi?n phap. Cu?c h?p do Francis Martin O'Donnell [28] t? ch?c, va phai đoan Timor d??i s? lanh đ?o c?a Jose Ramos-Horta , va g?m c? Mari Alkatiri . K?t qu? la m?t k? ho?ch chi ti?t đ??c đ?ng thu?n v? m?t s? đ?ng qu?n ly quy?n l?c hanh phap, g?m c? cac lanh đ?o c?a đ?i h?i Qu?c gia vi s? Tai thi?t Timor (CNRT), d??i s? lanh đ?o c?a t?ng th?ng t??ng lai Xanana Gusmao . Cac chi ti?t khac n?a đ??c v?ch ra trong m?t h?i ngh? thang 5 n?m 2000. De Mello đa đ? trinh k? ho?ch chi ti?t m?i cho m?t h?i ngh? cac nha tai tr? t?i Lisbon, [29] ngay 22 thang 6 n?m 2000, va t?i H?i đ?ng B?o an Lien hi?p qu?c ngay 27 thang 7 n?m 2000. [30] Ngay 12 thang 7 n?m 2000, NCC thong qua m?t quy t?c thanh l?p m?t N?i cac Chuy?n ti?p g?m b?n ng??i đong Timor va b?n đ?i di?n c?a UNTAET. [31] C? quan hanh chinh m?i đa thanh cong trong vi?c đ?t ra cac n?n t?ng hi?n phap cho đ?c l?p, va vao ngay 27 thang 9 n?m 2002, đong Timor gia nh?p Lien hi?p qu?c.

H?u đ?c l?p [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Kh?ng ho?ng đong Timor n?m 2006

Thang 4 n?m 2006 , nh?ng cu?c b?o đ?ng bung phat ? Dili sau s? đ?i đ?u gi?a c?nh sat va quan đ?i ; 40 ng??i đa ch?t va 20,000 ng??i ph?i b? nha c?a. Tr?n đanh gi?a quan đ?i ?ng h? chinh ph? va quan đ?i Falintil b?t man n? ra thang 5 n?m 2006. [32] Theo l?i keu g?i c?a v? Th? t??ng, Uc, Malaysia, New Zealand, va B? đao Nha đa g?i quan t?i Timor, tim cach gi?i quy?t b?o l?c. [33] Ngay 26 thang 6 , Th? t??ng Mari Alkatiri t? ch?c, sau m?t t?i h?u th? t? T?ng th?ng Xanana Gusmao r?ng ong s? t? ch?c n?u Alkatiri khong lam nh? v?y. [34] Jose Ramos-Horta đ??c ch? đ?nh lam ng??i k? v? Alkatiri ngay 8 thang 7 n?m 2006. [35] Thang 4 n?m 2007, Gusmao thua khi tim cach ? l?i them m?t nhi?m k? t?ng th?ng n?a. Trong th?i gian chu?n b? cho cu?c b?u c? t?ng th?ng thang 4 n?m 2007 cac đ?t b?o l?c l?i bung phat vao thang 2 va thang 3 n?m 2007. Jose Ramos-Horta len nh?m ch?c T?ng th?ng ngay 20 thang 5 n?m 2007, sau khi gianh chi?n th?ng ? vong hai cu?c b?u c?. [36] Gusmao tuyen th? tr? thanh Th? t??ng ngay 8 thang 8 n?m 2007. T?ng th?ng Ramos-Horta đa b? th??ng n?ng trong m?t am m?u am sat ngay 11 thang 2 n?m 2008, trong m?t cu?c đ?o chinh khong thanh cong ro rang do Alfredo Reinado lanh đ?o, m?t binh s? ph?n b?i đa ch?t trong v? t?n cong. Th? t??ng Gusmao c?ng b? b?n ? m?t đ?a đi?m khac nh?ng ong đa thoat n?n va khong b? th??ng. Chinh ph? Uc l?p t?c g?i cac l?c l??ng t?ng c??ng t?i đong Timor đ? gi? gin tr?t t?. [37]

Chinh tr? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Toa nha Chinh ph? ? Dili
Bai chi ti?t: Chinh tr? Timor-Leste
T?ng th?ng
Jose Ramos-Horta
Th? t??ng
Taur Matan Ruak

đong Timor theo ch? đ? c?ng hoa ban t?ng th?ng . đ?ng đ?u nha n??c la T?ng th?ng đong Timor , đ??c b?u len b?ng ph? thong đ?u phi?u v?i nhi?m k? 5 n?m. M?c du vai tro ch? mang tinh bi?u t??ng va quy?n hanh phap h?n ch?, t?ng th?ng co quy?n ph? quy?t đ?i v?i m?t vai lo?i đ?o lu?t. Sau b?u c?, t?ng th?ng s? ch? đ?nh ng??i đ?ng đ?u đ?ng đa s? ho?c lien minh đa s? trong ngh? vi?n lam Th? t??ng Timor-Leste . La ng??i đ?ng đ?u chinh ph?, Th? t??ng s? đi?u hanh N?i cac.

C? quan l?p phap duy nh?t ? đong Timor la Ngh? vi?n Qu?c gia ( Parlamento Nacional ) đ?n vi?n, cac ngh? s? đ??c đ?u ph? thong cho nhi?m k? 5 n?m. S? gh? co th? thay đ?i t? m?c t?i thi?u 52 đ?n m?c t?i đa 65 gh?, m?c du co tr??ng h?p ngo?i l? la 88 thanh vien nh? hi?n t?i, do đay la nhi?m k? đ?u tien. Hi?n phap đong Timor ph?ng theo B? đao Nha. đ?t n??c v?n đang trong qua trinh xay d?ng h? th?ng hanh chinh va c? quan chinh ph? hoan ch?nh.

Hanh chinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

B?n đ? cac khu v?c c?a đong Timor
Bai chi ti?t: Phan c?p hanh chinh đong Timor

Th?i gian đ?u l?p qu?c, hanh chinh Timor-Leste đ??c phan c?p thanh cac huy?n ( distritos ), d??i huy?n la pho huy?n ( subdistritos ), th?p nh?t la thon ( sucos ). Ngoai ra con co m?t đ?n v? khong chinh th?c la xom ( aldeias ).

Sau khi c?i cach hanh chinh, Timor-Leste đ??c phan c?p l?i thanh cac khu hanh chinh ( municipios ) c?i t? t? cac huy?n c? va c?m hanh chinh ( postos administrativos ) c?i t? t? cac pho huy?n c?. C?p d??i v?n la thon.

Toan b? lanh th? Timor-Leste đ??c phan thanh 13 khu hanh chinh va 1 đ?c khu ( Regiao Administrativa Especial - RAE ), t??ng đ??ng c?p t?nh c?a Vi?t Nam:

Thanh ph? t? tr? Di?n tich (km²) S? h? gia đinh Dan s?(2004) Dan s? (??c l??ng n?m 2008) M?t đ? dan s? (2004)
(/km²)
1 Lautem &10000000000001702000000 1.702 &10000000000012998000000 12.998 &10000000000055921000000 55.921 &10000000000065349000000 65.349 32.9
2 Baucau &10000000000001494000000 1.494 &10000000000022659000000 22.659 &10000000000100326000000 100.326 &10000000000113748000000 113.748 67.2
3 Viqueque &10000000000001781000000 1.781 &10000000000015115000000 15.115 &10000000000065245000000 65.245 &10000000000072950000000 72.950 36.6
4 Manatuto &10000000000001706000000 1.706 &10000000000008338000000 8.338 &10000000000036719000000 36.719 &10000000000041217000000 41.217 21.5
5 Dili &10000000000000372000000 372 &10000000000031575000000 31.575 &10000000000173541000000 173.541 &10000000000212469000000 212.469 466.5
6 Aileu &10000000000000729000000 729 &10000000000007745000000 7.745 &10000000000037926000000 37.926 &10000000000045724000000 45.724 52.0
7 Manufahi &10000000000001325000000 1.325 &10000000000008901000000 8.901 &10000000000044950000000 44.950 &10000000000053995000000 53.995 33.9
8 Liquica &10000000000000543000000 543 &10000000000011063000000 11.063 &10000000000054834000000 54.834 &10000000000069925000000 69.925 101.0
9 Ermera &10000000000000746000000 746 &10000000000021165000000 21.165 &10000000000103199000000 103.199 &10000000000118671000000 118.671 138.3
10 Ainaro &10000000000000797000000 797 &10000000000011527000000 11.527 &10000000000052476000000 52.476 &10000000000062407000000 62.407 65.8
11 Bobonaro &10000000000001368000000 1.368 &10000000000018397000000 18.397 &10000000000083034000000 83.034 &10000000000093787000000 93.787 60.7
12 Cova Lima &10000000000001226000000 1.226 &10000000000011820000000 11.820 &10000000000052818000000 52.818 &10000000000062764000000 62.764 43.1
13 Oecusse &10000000000000815000000 815 &10000000000013659000000 13.659 &10000000000057469000000 57.469 &10000000000067736000000 67.736 70.5

Cac khu v?c đ??c chia thanh 65 postos administrativos, 442 sucos va 2.225 aldeias. [38] [39]

đ?a ly [ s?a | s?a ma ngu?n ]

B?n đ? đong Timor v?i bien gi?i va đ??ng sa
Bai chi ti?t: đ?a ly đong Timor

đ?o Timor la m?t b? ph?n c?a qu?n đ?o Ma Lai va la ph?n l?n nh?t va xa nh?t v? phia đong c?a c?m đ?o Lesser Sunda . V? phia b?c c?a đ?o nhi?u nui đ?i la eo bi?n Ombai va eo bi?n Wetar , v? phia nam Bi?n Timor tach r?i đ?o v?i Uc, trong khi phia tay la t?nh đong Nusa Tenggara c?a Indonesia. đi?m cao nh?t c?a đong Timor la Nui Ramelau (con đ??c g?i la Nui Tatamailau ? đ? cao 2.963 met.

đong Timor n?m trong vung nhi?t đ?i, noi chung la nong va ?m, co hai mua m?a va mua kho ro r?t. Th? đo, thanh ph? l?n nh?t va la c?ng chinh la Dili, thanh ph? l?n th? nhi la thanh ph? Baucau ? phia đong. Dili co san bay qu?c t? đang ho?t đ?ng duy nh?t, m?c du co cac san bay nh? ? Baucau va Oecusse đ??c dung cho cac chuy?n bay n?i đ?a. đ??ng b?ng c?a san bay Dili khong th? ch?u đ??c cac may bay v?n t?i l?n [40] .

Kinh t? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Kinh t? đong Timor

Tr??c va trong th?i k? th?c dan, Timor n?i ti?ng nh?t v? g? đan h??ng .

Cu?i n?m 1999, kho?ng 70% c? s? h? t?ng kinh t? đong Timor đa b? pha hu? b?i quan đ?i Indonesia [ c?n d?n ngu?n ] va cac du kich ch?ng đ?c l?p, va 260,000 ng??i đa ph?i b? ch?y v? phia tay. T? n?m 2002 t?i n?m 2005, m?t ch??ng trinh qu?c t? do Lien hi?p qu?c lanh đ?o, đ??c qu?n ly b?i cac c? v?n dan s?, 5,000 linh gin gi? hoa binh (8,000 luc cao đi?m) va 1,300 s? quan c?nh sat, đa d?n khoi ph?c c? s? h? t?ng. T?i gi?a n?m 2002, h?u nh? toan b? 50,000 ng??i t? n?n đa quay tr? v?.

M?t d? an dai h?n nhi?u h?a h?n la vi?c lien doanh phat tri?n cac ngu?n tai nguyen d?u m? va khi t? nhien v?i Uc ? vung lanh h?i phia đong nam Timor. C? quan hanh chinh thu?c đ?a B? đao Nha đa nh??ng cho Oceanic Exploration Corporation quy?n khai thac cac tr?m tich nay. Tuy nhien, vi?c nay đa b? c?t ngang b?i cu?c xam l??c c?a Indonesia n?m 1976. Cac ngu?n tai nguyen đa đ??c phan chia gi?a Indonesia va Uc theo Hi?p ??c đo?n n?i Timor n?m 1989. [41] Hi?p ??c l?p ra nh?ng h??ng d?n cho vi?c đ?ng khai thac cac ngu?n tai nguyen ? đay bi?n t?i khu v?c "n?i" khi ?y do Timor thu?c B? đao Nha đ? l?i t?i bien gi?i bi?n đ??c đ?ng thu?n gi?a hai n??c n?m 1972. [42] Cac ngu?n khu t? khu v?c "chung" đ??c chia 50%-50%. Woodside Petroleum va ConocoPhillips b?t đ?u tim ki?m m?t s? ngu?n tai nguyen ? N?i Timor thay cho hai chinh ph? n?m 1992.

đong Timor khong đ??c th?a h??ng cac bien gi?i bi?n c? đ?nh khi h? gianh đ??c đ?c l?p, coi Hi?p ??c N?i Timor la b?t h?p phap. M?t tho? thu?n t?m th?i ( Hi?p ??c Bi?n Timor , đa đ??c ky k?t khi đong Timor tr? thanh đ?c l?p ngay 20 thang 5 n?m 2002) xac đ?nh m?t Vung Cung Khai thac D?u khi (JPDA), va trao 90% ngu?n thu t? cac d? an hi?n h?u trong khu v?c đo cho đong Timor va 10% cho Uc. [43] Phat tri?n đang chu y m?i nh?t trong JPDA t? khi Timor gianh đ?c l?p la ngu?n d?u m? l?n nh?t t?i Bi?n Timor, Greater Sunrise gas field . Vi?c khai thac gi?ng d?u nay la ch? đ? c?a nh?ng tho? thu?n rieng bi?t n?m 2003 va 2005. Ch? 20% gi?ng d?u n?m trong JPDA va ph?n con l?i t?i cac lanh h?i khong thu?c trong hi?p ??c (du đ??c c? hai n??c tuyen b? ch? quy?n). Tho? thu?n t?m th?i ban đ?u trao 82% ngu?n thu cho Uc va ch? 18% cho đong Timor. [44]

Chinh ph? đong Timor đa tim cach đam phan m?t bien gi?i xac đ?nh v?i Uc t?i đ??ng m?t ph?n hai gi?a hai n??c, theo Cong ??c LIen hi?p qu?c v? Lu?t Bi?n . Chinh ph? Uc thich thi?t l?p bien gi?i ? cu?i th?m l?c đ?a Uc r?ng l?n, nh? đa đ?ng thu?n v?i Indonesia n?m 1972 va 1991. Thong th??ng m?t cu?c tranh cai nh? th? s? đ??c đ?a ra tr??c Toa an Cong ly Qu?c t? hay Toa an Qu?c t? v? Lu?t Bi?n đ? tim ki?m m?t quy?t đ?nh cong b?ng, [45] nh?ng chinh ph? Uc đa rut kh?i quy?n tai phan c?a cac t? ch?c phap ly qu?c t? đo (ch? v? cac v?n đ? lien quan t?i cac bien gi?i bi?n) ngay tr??c khi đong Timor đ?c l?p. [46] Tuy nhien, d??i ap l?c c?a cong chung va ngo?i giao, chinh ph? Uc thay vao đo đa đ?a ra m?t nh??ng b? ? phut cu?i cung v? rieng cac kho?n ti?n chia t?i Greater Sunrise gas field. [47] Ngay 7 thang 7 n?m 2005, m?t tho? thu?n đ??c ky k?t theo đo c? hai n??c s? đ?t sang ben c?nh cu?c tranh cai v? bien gi?i bi?n, va đong Timor s? nh?n đ??c 50% l?i nhu?n (??c tinh A$ 26 t? hay kho?ng US$ 20 t? trong c? th?i gian d? an) [48] t? vi?c khai thac gi?ng d?u Greater Sunrise. Tuy nhien, cac cong vi?c khai thac khac ben trong vung lanh h?i do đong Timor tuyen b? ch? quy?n nh?ng ben ngoai JPDA (Laminaria-Corallina and Buffalo) ti?p t?c do Uc đ?n ph??ng khai thac. [49]

Khu v?c b? n?n đoi n?m 2007

N?m 2007 m?t v? m?t mua khi?n nhi?u ng??i ch?t ? nhi?u vung thu?c Timor-Leste. Thang 11 n?m 2007, m??i m?t khu v?c v?n c?n s? tr? giup l??ng th?c qu?c t?. [50]

đong Timor c?ng co m?t nganh cong nghi?p ca phe l?n va giau ti?m n?ng, n??c nay ban ca phe cho nhi?u nha ban l? Fair Trade va tren th? tr??ng t? do. [ c?n d?n ngu?n ]

Hi?n t?i ba ngan hang n??c ngoai co chi nhanh t?i Dili: ANZ c?a Uc, Banco Nacional Ultramarino c?a B? đao Nha, va Bank Mandiri c?a Indonesia.

đong Timor khong co lu?t s? h?u tri tu?. [51]

Tinh đ?n n?m 2016, GDP c?a đong Timor đ?t 2.501 USD, đ?ng th? 163 th? gi?i, đ?ng th? 43 chau A va đ?ng th? 11 đong Nam A .

Nhan kh?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ng??i Timor b?n x? trong trang ph?c truy?n th?ng.
Bai chi ti?t: Nhan kh?u đong Timor

Dan s? đong Timor kho?ng 1 tri?u ng??i. G?n đay đa co s? gia t?ng kha m?nh vi t? l? sinh cao, nh?ng c?ng b?i nh?ng ng??i t? n?n quay tr? v?. [ c?n d?n ngu?n ] Dan s? đ?c bi?t t?p trung t?i cac vung xung quanh Dili.

Ng??i Timor đ??c g?i la Maubere b?i m?t s? t? ch?c chinh tr? c?a h?, m?t cai ten ban đ?u co ngh?a xuc ph?m đa bi?n thanh m?t cai ten kieu hanh b?i Fretilin . H? g?m m?t s? s?c t?c rieng bi?t, ch? y?u la h?u du? lai c?a ng??i Malay-Polynesia va Melanesia/ Papua . Cac nhom s?c t?c Malay-Polynesia l?n nh?t la Tetum [52] (hay Tetun) (100.000), ch? y?u ? b? bi?n phia nam va xung quanh Dili; ng??i Mambae (80,000), ? vung nui non trung tam; ng??i Tukudede (63,170), ? vung quanh Maubara va Liquica ; ng??i Galoli (50,000), gi?a cac b? l?c Mambae va Makasae ; ng??i Kemak (50,000) ? hon đ?o trung b?c Timor; va ng??i Baikeno (20,000), ? vung quanh Pante Macassar . Cac dan t?c chinh ch? y?u co ngu?n g?c Papuan g?m Bunak (50,000), ? vung n?i đ?a trung tam c?a đ?o Timor; ng??i Fataluku (30,000), ? m?i phia đong hon đ?o g?n Lospalos ; va ng??i Makasae , ? phia đong cu?i hon đ?o. Ngoai ra, nh? m?t s? c?u thu?c đ?a B? đao Nha khac n?i cac cu?c hon nhan gi?a cac s?c t?c th??ng di?n ra, co m?t ph?n nh? dan c? la ng??i lai Timor va B? đao Nha, đ??c g?i trong ti?ng B? đao Nha la mestico . Ng??i mestico đong Timor n?i ti?ng nh?t th? gi?i la Jose Ramos-Horta , ng??i phat ngon phong trao khang chi?n h?i ngo?i, va hi?n la T?ng th?ng đong Timor . Mario Viegas Carrascalao , th?ng đ?c đ??c Indonesia ch? đ?nh t? n?m 1987 t?i n?m 1992, c?ng la m?t mestico . đong Timor c?ng co m?t s? l??ng nh? ng??i Trung Qu?c , ch? y?u la ng??i Khach Gia . đa s? đa ra đi sau cu?c xam l??c c?a Indonesia, h?u h?t s?ng ? Uc du m?t s? ng??i Trung Qu?c-Timor đa quay tr? l?i, g?m c? Pedro Lay, B? tr??ng H? t?ng.

Ton giao [ s?a | s?a ma ngu?n ]

<div style="border:solid transparent;position:absolute;width:100px;line-height:0;<div style="border:solid transparent;position:absolute;width:100px;line-height:0;

Ton giao t?i đong Timor (2010) [53]

   Cong giao Roma (96.9%)
   Khang Cach (2.2%)
   H?i giao (0.3%)
   Khac (0.5%)

Sau khi đ?c l?p, đong Timor tr? thanh n??c th? hai ? Chau A ma s? ng??i theo Cong giao Roma chi?m đa s? (cung v?i Philippines ). đa s? dan chung đ??c xac đ?nh la theo Cong giao Roma (90%), m?c du truy?n th?ng duy linh đ?a ph??ng co m?t tac đ?ng v?ng ch?c va m?nh m? len v?n hoa. Cac ton giao khac bao g?m H?i giao (5%), la ton giao c?a c?u Th? t??ng đong Timor Mari Alkatiri , va Tin Lanh (3%). Con l?i la đ?o Hindu (0,3%), đ?o Ph?t (0,1%) va tin ng??ng duy linh truy?n th?ng. S? ng??i theo Cong giao t?ng nhanh chong d??i th?i tr? vi c?a Indonesia , vi t? t??ng qu?c gia c?a Indonesia Pancasila khong cong nh?n đ?c tin truy?n th?ng va yeu c?u t?t c? cong dan ph?i tin vao Chua tr?i . M?c du s? đ?u tranh khong ph?i v? ton giao, nh?ng v?i t? cach la b? ph?n ?n sau vao nhan dan, Giao h?i Cong giao khong ch? t??ng tr?ng cho s? khac bi?t c?a đong Timor v?i đa s? H?i giao c?a Indonesia, ma con đong m?t vai tro quan tr?ng trong cac phong trao ph?n khang, đ?i di?n la Linh m?c Carlos Filipe Ximenes Belo , ng??i đo?t gi?i Nobel Hoa binh [54] . Hi?n phap hi?u đ??c vai tro c?a Giao h?i trong nhan dan đong Timor m?c du h? c?ng quy đ?nh nguyen t?c khong đ?i la đ?m b?o t? do ton giao cho m?i ng??i.

Ngon ng? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Co kho?ng 16 ngon ng? b?n đ?a, trong đo ti?ng Tetum (ngon ng? chinh th?c), Galole, Mambae va Kemak đ??c nhi?u ng??i s? d?ng nh?t. Ngoai ra, ti?ng B? đao Nha (ngon ng? chinh th?c), ti?ng Indonesia , ti?ng Anh c?ng đ??c s? d?ng.

Hai ngon ng? chinh th?c c?a đong Timor la ti?ng B? đao Nha va ti?ng Tetum , m?t ngon ng? thu?c nhom Ma Lai-đa đ?o. M?t d?ng ngon ng? Tetum chi?m ?u th?, con đ??c bi?t đ?n nh? Tetun-Dili , phat tri?n nh? m?t ph??ng ng? đ??c dung b?i th?c dan ? Dili , va do đo b? tac đ?ng m?nh b?i ti?ng B?, nh?ng nh?ng ph??ng ng? khac c?a Tetum v?n con đ??c dung kh?p đ?t n??c, trong đo Tetun-Terik ? b? bi?n tay nam. Ti?ng Indonesia va ti?ng Anh đ??c xem la ngon ng? đi lam theo Hi?n phap trong đi?u kho?n Cu?i cung va Chuy?n ti?p, ma khong co h?n chot. M?c du đ?t n??c co kho?n 1 tri?u c? dan (thang 8 n?m 2005; ??c l??ng c?a UNDP ? Dili), co đ?n 15 ngon ng? b?n x? khac đ??c noi: Bekais , Bunak, Dawan , Fataluku , Galoli, Habun , Idalaka , Kawaimina , Kemak, Lovaia , Makalero , Makasai , Mambai , Tokodede va Wetarese .

D??i th?i c?a Indonesia, vi?c s? d?ng ti?ng B? đao Nha b? c?m, nh?ng noi đ??c dung trong s? bi m?t đ? th? hi?n s? ph?n khang, đ?c bi?t khi lien l?c v?i th? gi?i ben ngoai. Ngon ng? nay, cung v?i ti?ng Tetum, co đ??c t?m quan tr?ng nh? m?t bi?u t??ng c?a s? ch?ng đ?i va t? do va đ??c quy đ?nh la m?t trong hai ngon ng? chinh th?c vi ly do nay, va nh? m?t lien k?t t?i nh?ng qu?c gia tren th? gi?i. Hi?n nay no đ??c d?y va đ? cao r?ng rai v?i s? giup đ? c?a Brasil , B? đao Nha va Hi?p h?i Latinh , m?c du s? đ? cao no trong khu v?c cong c?ng va hanh chinh đa g?p ph?i s? ph?n đ?i c?a nh?ng ng??i Timor tr? đ??c giao d?c d??i th?i Indonesia.

Theo Bao cao Phat tri?n LHQ n?m 2006 (s? d?ng d? li?u t? đi?u tra dan s? chinh th?c), d??i 5% [55] dan s? Timor thanh th?o ti?ng B? đao Nha. Tuy nhien, gia tr? c?a b?ng bao cao nay b? nghi v?n b?i nh?ng thanh vien c?a Vi?n Ngon ng? Qu?c gia Timor, [56] d?t khoat r?ng ti?ng B? đao Nha đ??c noi đ?n 25%, v?i l??ng ng??i noi g?p đoi so v?i 5 n?m tr??c. Cung v?i ngon ng? b?n đ?a khac, Tetum v?n la ph??ng th?c lien l?c ph? bi?n nh?t gi?a ng??i Timor binh th??ng, trong khi ti?ng Indo v?n đ??c dung r?ng rai trong truy?n thong va nha tr??ng t? Trung h?c đ?n đ?i h?c. Ph?n l?n t? v?ng trong ti?ng Tetum xu?t phat t? ti?ng B? đao Nha, nh?ng no c?ng chia s? nhi?u t? xu?t phat t? ti?ng Malai c?a Indonesia. Nhi?u t? Indonesia v?n con đ??ng dung th??ng xuyen trong Tetum va nh?ng ngon ng? Timor khac, đ?c bi?t la s? đ?m.

đong Timor la thanh vien c?a C?ng đ?ng cac Qu?c gia noi ti?ng B? đao Nha ( CPLP ), con đ??c bi?t t?i nh? Kh?i Th?nh v??ng chung Lusophone , va la thanh vien c?a Lien hi?p Latinh. No la qu?c gia đ?c l?p duy nh?t ? chau A ma ngon ng? chinh th?c la ti?ng B? đao Nha, m?c du no c?ng la m?t trong nh?ng ngon ng? chinh th?c c?a đ?c khu Hanh chinh Ma Cao c?a Trung Qu?c .

V?n hoa [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: V?n hoa đong Timor
Xem them: Am nh?c đong Timor

V?n hoa đong Timor ph?n anh nhi?u ?nh h??ng, g?m B? đao Nha, Cong giao La ma, va Malaysia, tren cac v?n hoa Nam đ?o (Austronesia) va Melanesia c?a Timor. Truy?n thuy?t cho r?ng m?t con ca s?u kh?ng l? đa bi?n thanh hon đ?o Timor, hay đ?o Ca s?u , nh? no th??ng đ??c g?i. V?n hoa đong Timor b? ?nh h??ng m?nh b?i cac truy?n thuy?t Nam đ?o, du ?nh h??ng c?a Ki-to giao c?ng kha m?nh m?. N??c nay co truy?n th?ng m?nh v? thi ca. Vi d?, Th? t??ng Xanana Gusmao, la m?t nha th? n?i ti?ng. V? ki?n truc, co m?t s? cong trinh ki?n truc B? đao Nha, cung v?i nh?ng ngoi nha totem truy?n th?ng ? vung phia đong. Chung đ??c g?i la uma lulik (nh?ng ngoi nha linh thieng) trong ti?ng Tetum, va lee teinu (nh?ng ngoi nha co chan) t?i Fataluku. Ngh? th? cong c?ng ph? bi?n, nh? d?t kh?n quang truy?n th?ng hay tais .

Giao d?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Kho?ng m?t n?a dan s? tr??ng thanh mu ch?. [57] T? l? mu ch? ? n? gi?i cao h?n. [58] Mu ch? chi?m 90% ? cu?i th?i k? cai tr? B? đao Nha [ c?n d?n ngu?n ] . N?m 2006, 10-30% tr? em ? đ? tu?i đi h?c ti?u h?c khong t?i tr??ng. [58] N??c nay co đ?i h?c Qu?c gia đong Timor . Ti?ng Indonesia đong m?t vai tro quan tr?ng trong nganh giao d?c [ c?n d?n ngu?n ] .

S?c kho? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tu?i th? khi sinh kho?ng 60.7 tu?i n?m 2007. [57] T? l? sinh kho?ng 6 tr? tren m?t ph? n?. [57] Tu?i th? kho? m?nh khi sinh la 55 tu?i n?m 2007. [57] Chi tieu chinh ph? cho y t? ? m?c US$ 150 (PPP) tren đ?u ng??i n?m 2006. [57] Nhi?u ng??i ? đong Timor thi?u n??c s?ch. [58]

Th? thao [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Th? thao t?i đong Timor

đong Timor đa gia nh?p nhi?u hi?p h?i th? thao qu?c t?, g?m c? H?i đ?ng Olympic Qu?c t? (IOC). Ban giam đ?c IOC đa trao quy?n cong nh?n đ?y đ? cho U? ban Olympic đong Timor (COTL). IOC đa cho phep m?t đ?i b?n thanh vien ch? y?u mang tinh bi?u t??ng tham gia Olympic Sydney n?m 2000 d??i la c? Olympic "Cac v?n đ?ng vien Olympic đ?c l?p." Federacao de Timor-Leste de Atletismo đa gia nh?p Hi?p h?i cac Lien đoan đi?n kinh Qu?c t? (IAAF). Federacao de Badminton de Timor-Leste đa gia nh?p Lien đoan C?u long Qu?c t? (IBF) vao thang 4 n?m 2003. Lien đoan đua xe đ?p đong Timor đa gia nh?p Union Cycliste Internationale . Confederacao do Desporto de Timor Leste đa gia nh?p Lien đoan C? t? Qu?c t?. đong Timor c?ng la m?t thanh vien đ?y đ? c?a Lien đoan Bong ban Qu?c t? (ITTF). Thang 9 n?m 2005, đ?i tuy?n bong đa qu?c gia đong Timor đa gia nh?p FIFA .

đong Timor đa tham gia vao nhi?u s? ki?n th? thao. Du khong đ?t đ??c huy ch??ng, cac v?n đ?ng vi?n đong Timor đa co c? h?i c?nh tranh v?i cac v?n đ?ng vien đong Nam A khac t?i SEA Games 2003 đ??c t? ch?c t?i Vi?t Nam n?m 2003. Trong Paralympics Games 2003 ASEAN, c?ng đ??c t? ch?c ? Vi?t Nam, đong Timor đa gianh m?t huy ch??ng đ?ng. T?i Olympic Athens n?m 2004 , sau v?n đ?ng vien n??c nay đa tham gia ba mon: đi?n kinh, c? t? va đ?m b?c. đong Timor đa gianh ba huy ch??ng mon Arnis t?i SEA Games 2005 . đong Timor c?ng la m?t trong cac qu?c gia tranh tai t?i Lusophony Games đ?u tien , gianh đ??c m?t huy ch??ng đ?ng mon bong chuy?n n? (đ?ng th? ba trong ba đ?i), du th?c t? đ?i tuy?n đa thua c? ba tr?n đ?u. Ngay 30 thang 10 n?m 2008, đong Timor đa gianh đ??c đi?m qu?c t? đ?u tien trong m?t tr?n đ?u c?a FIFA v?i t? s? hoa 2-2 tr??c Campuchia. T?i SEA Games 26 t? ch?c t?i Indonesia , đ?i tuy?n U23 đong Timor đa gay b?t ng? khi l?n l??t đanh b?i hai đ?i th? la U23 Brunei va U23 Philippines . đay la nh?ng chi?n th?ng đ?u tien c?a U23 đong Timor t?i đ?u tr??ng nay. [59]

Ngay l? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đong Timor hi?n co nh?ng ngay l? k? ni?m cac s? ki?n l?ch s? trong cu?c đ?u tranh gianh đ?c l?p, c?ng nh? nh?ng ngay l? c?a Cong giao va H?i giao. Chung đ??c xac đ?nh trong Timor-Leste Law no. 10/2005 PDF  (16.7 KiB ) .

Ngay Ten Ghi chu
1 thang 1 T?t D??ng l?ch
ngay khac bi?t Eid al-Adha
Thang 3-4 Th? sau Tu?n Thanh
1 thang 5 Ngay Qu?c t? Lao đ?ng
20 thang 5 Ngay ph?c h?i đ?c l?p K? ni?m chuy?n giao ch? quy?n t? chinh ph? chuy?n ti?p Lien H?p Qu?c , 2002
Thang 5-6 L? Minh va Mau Thanh Chua Kito
30 thang 8 Ngay tr?ng c?u dan y K? ni?m ngay tr?ng c?u dan y, 1999
1 thang 11 L? Cac Thanh
2 thang 11 L? Cac đ?ng
12 thang 11 Ngay thanh nien qu?c gia K? ni?m th?m sat Santa Cruz , 1991
28 thang 11 Ngay tuyen b? đ?c l?p 1975
ngay khac bi?t Idul Fitri
7 thang 12 Ngay cac anh hung qu?c gia K? ni?m cu?c xam l??c c?a Indonesia vao đong Timor, 1975
8 thang 12 L? đ?c M? vo nhi?m nguyen t?i
25 thang 12 L? Giang Sinh

Ngoai ra, lu?t xac đ?nh "cac ngay k? ni?m chinh th?c" khong đ??c coi la ngay l? nh?ng co th? đ??c ngh? lam:

Ngay Ten
Thang 2-3 Chua nh?t L? La
Thang 3-4 Th? n?m Tu?n Thanh
Thang 5-6 L? Th?ng Thien
1 thang 6 Ngay qu?c t? thi?u nhi
20 thang 8 Ngay c?a Cac l?c l??ng v? trang vi s? gi?i phong Timor-Leste (FALINTIL)
3 thang 11 Ngay ph? n? qu?c gia
10 thang 12 Ngay Nhan quy?n Qu?c t?

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: đ? c??ng East Timor

Cac danh sach [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  1. ^ Hicks, David (ngay 15 thang 9 n?m 2014). Rhetoric and the Decolonization and Recolonization of East Timor . Routledge. ISBN   9781317695356 – qua Google Books.
  2. ^ Adelman, Howard (ngay 28 thang 6 n?m 2011). No Return, No Refuge: Rites and Rights in Minority Repatriation . Columbia University Press. ISBN   9780231526906 – qua Google Books.
  3. ^ “Nationality, Citizenship, and Religion” . Government of Timor-Leste. ngay 25 thang 10 n?m 2015. B?n g?c l?u tr? ngay 14 thang 7 n?m 2019 . Truy c?p ngay 29 thang 1 n?m 2020 .
  4. ^ Shoesmith, Dennis (March?April 2003). “Timor-Leste: Divided Leadership in a Semi-Presidential System” . Asian Survey . 43 (2): 231?252. doi : 10.1525/as.2003.43.2.231 . ISSN   0004-4687 . OCLC   905451085 . B?n g?c l?u tr? ngay 14 thang 4 n?m 2021 . Truy c?p ngay 10 thang 8 n?m 2021 . The semi-presidential system in the new state of Timor-Leste has institutionalized a political struggle between the president, Xanana Gusmao, and the prime minister, Mari Alkatiri. This has polarized political alliances and threatens the viability of the new state. This paper explains the ideological divisions and the history of rivalry between these two key political actors. The adoption of Marxism by Fretilin in 1977 led to Gusmao's repudiation of the party in the 1980s and his decision to remove Falintil, the guerrilla movement, from Fretilin control. The power struggle between the two leaders is then examined in the transition to independence. This includes an account of the politicization of the defense and police forces and attempts by Minister of Internal Administration Rogerio Lobato to use disaffected Falintil veterans as a counterforce to the Gusmao loyalists in the army. The ngay 4 thang 12 n?m 2002, Dili riots are explained in the context of this political struggle.
  5. ^ Neto, Octavio Amorim; Lobo, Marina Costa (2010). “Between Constitutional Diffusion and Local Politics: Semi-Presidentialism in Portuguese-Speaking Countries” (PDF) . APSA 2010 Annual Meeting Paper . SSRN   1644026 . Truy c?p ngay 25 thang 8 n?m 2017 .
  6. ^ Beuman, Lydia M. (2016). Political Institutions in East Timor: Semi-Presidentialism and Democratisation . Abingdon, Oxon: Routledge . ISBN   978-1317362128 . LCCN   2015036590 . OCLC   983148216 . Truy c?p ngay 18 thang 8 n?m 2017 – qua Google Books.
  7. ^ “East Timor Geography” . www.easttimorgovernment.com .
  8. ^ “Population by Age & Sex” . Government of Timor-Leste. ngay 25 thang 10 n?m 2015. B?n g?c l?u tr? ngay 25 thang 1 n?m 2020 . Truy c?p ngay 29 thang 1 n?m 2020 .
  9. ^ a b “Report for Selected Countries and Subjects” . www.imf.org . Truy c?p ngay 4 thang 5 n?m 2019 .
  10. ^ “Gini Index coefficient” . CIA World Factbook . Truy c?p ngay 16 thang 7 n?m 2021 .
  11. ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF) . United Nations Development Programme. ngay 15 thang 12 n?m 2020. tr. 343?346. ISBN   978-92-1-126442-5 . Truy c?p ngay 16 thang 12 n?m 2020 .
  12. ^ “Thong tin c? b?n v? cac n??c, khu v?c va quan h? v?i Vi?t Nam” . B? Ngo?i giao Vi?t Nam . Truy c?p ngay 2 thang 3 n?m 2023 .
  13. ^ đ?i s? quan n??c CHDC Timor-Leste t?i Vi?t Nam. “Delegation of the Defense Force of Timor-Leste visited the Embassy of Timor-Leste in Hanoi, Vietnam” . Facebook . Truy c?p ngay 2 thang 3 n?m 2023 .
  14. ^ “East Timor” . The World Factbook . CIA. B?n g?c l?u tr? ngay 28 thang 1 n?m 2018 . Truy c?p ngay 16 thang 6 n?m 2007 .
  15. ^ United Nations Member States
  16. ^ USA Department of State: Timor Leste Country Page
  17. ^ European Union deploys Election Observation Mission to Timor Leste
  18. ^ “Brief History of Timor-Leste” . Official Web Gateway to the Government of Timor-Leste . Government of the Democratic Republic of Timor-Leste. 2006. B?n g?c l?u tr? ngay 29 thang 10 n?m 2008 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 . ; A. Barbedo de Magalhaes (ngay 24 thang 10 n?m 1994). “Population Settlements in East Timor and Indonesia” . University of Coimbra website . University of Coimbra. B?n g?c l?u tr? ngay 11 thang 2 n?m 2007 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .
  19. ^ “CIA - The World Factbook - Timor-Leste” . B?n g?c l?u tr? ngay 28 thang 1 n?m 2018 . Truy c?p ngay 16 thang 6 n?m 2007 .
  20. ^ http://www.lusotopie.sciencespobordeaux.fr/carneiroSousa.rtf
  21. ^ a b Schwarz, A. (1994). A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s . Westview Press. tr. 198. ISBN   1-86373-635-2 .
  22. ^ “B?n sao đa l?u tr?” (PDF) . B?n g?c (PDF) l?u tr? ngay 3 thang 11 n?m 2016 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .
  23. ^ Hai ngay tr??c cu?c xam l??c Dili , T?ng th?ng Hoa K? Gerald Ford va Ngo?i tr??ng Hoa K? Henry Kissinger đa g?p T?ng th?ng Suharto t?i Jakarta n?i Ford đa noi "Chung toi s? hi?u va s? khong thuc ep ong v? v?n đ?. Chung toi hi?u v?n đ? va nh?ng y đ?nh c?a ong." Kissinger them: "đi?u quan tr?ng la b?t k? đi?u gi ong lam đ?u ph?i thanh cong nhanh [b?i] vi?c s? d?ng cac v? khi c?a M? co th? t?o ra cac v?n đ?." (William Burr and Michael L. Evans (eds.), "East Timor Revisited" , National Security Archive , ngay 6 thang 12 n?m 2001) Jimmy Carter, trong n?m đ?u tien gi? ch?c t?ng th?ng, đa cho phep cung c?p v? khi tr? gia 112 tri?u dollar cho Indonesia.(Shelton)
  24. ^ Fernandes, Clinton (2004) Reluctant Saviour: Australia, Indonesia and East Timor
  25. ^ Districts , Chinh ph? C?ng hoa Dan ch? đong Timor
  26. ^ Nunes, Joe (1996). “East Timor: Acceptable Slaughters” . The architecture of modern political power . B?n g?c l?u tr? ngay 5 thang 10 n?m 2018 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 . ; An xa Qu?c t? ??c tinh s? ng??i ch?t ? m?c 200,000 ( “ " POWER AND IMPUNITY" Human rights under the new order” . Amnesty International. 1994. L?u tr? b?n g?c ngay 14 thang 10 n?m 2006 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 . ); Ben Kiernan đa vi?t trong War, Genocide, and Resistance in East Timor, 1975?99: Comparative Reflections on Cambodia r?ng "cac t?i ac di?n ra... ? đong Timor, v?i con s? 150,000 tren dan s? 650,000 ng??i, ro rang đ?t r?t nhi?u tieu chi đ?nh ngh?a xa h?i h?c v? m?t cu?c di?t ch?ng đ??c h?u h?t cac h?c gi? s? d?ng cho hi?n t??ng nay, h? coi c? cac nhom chinh tr? va s?c t?c đ?u co th? la n?n nhan c?a di?t ch?ng ." T? đ?u cu?c xung đ?t n?m 1975, s? l??ng nh?ng v? gi?t h?i x?y ra đa t?ng len, v?i hang tr?m ng??i b? hanh quy?t tren b? c?ng Dili va b? nem xu?ng bi?n (Charny,Israel W. Encyclopedia of Genocide Volume I. Denver: Abc Clio), t?i 60,000 ng??i b? gi?t h?i trong nh?ng thang đ?u tien c?a cu?c xam l??c. T? n?m 1975 t?i n?m 1993, nh?ng v? t?n cong vao dan th??ng ch? đ??c thong tin m?t cach binh th??ng tren bao chi ph??ng Tay. B?i m?i ngu?n d? li?u đ?u s? d?ng cac con s? d??i s? th?c, đ??c coi la t?i thi?u.
  27. ^ Benetech Human Rights Data Analysis Group (ngay 9 thang 2 n?m 2006). “The Profile of Human Rights Violations in Timor-Leste, 1974-1999” . A Report to the Commission on Reception, Truth and Reconciliation of Timor-Leste . Human Rights Data Analysis Group (HRDAG). B?n g?c l?u tr? ngay 29 thang 5 n?m 2012 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .
  28. ^ The United Nations Development Programme: A Better Way? - Craig N. Murphy - Google Books
  29. ^ Dili, ngay 21 thang 6 n?m 2000
  30. ^ [27 Jun 2000] SC/6882: SECURITY COUNCIL BRIEFED BY SERGIO VIEIRA DE MELLO, SPECIAL REPRESENTATIVE FOR EAST TIMOR
  31. ^ “Unmit - Paving the way - Making streets safe” . Unmit - Paving the way. B?n g?c l?u tr? ngay 19 thang 4 n?m 2008 . Truy c?p 21 thang 2 n?m 2015 .
  32. ^ BBC News
  33. ^ www.iol.co.za ; RTE News ; The Sydney Morning Herald , RTE News
  34. ^ “Herald Sun” . L?u tr? b?n g?c ngay 22 thang 12 n?m 2007 . Truy c?p ngay 22 thang 12 n?m 2007 .
  35. ^ “ABC News Online” . L?u tr? b?n g?c ngay 14 thang 7 n?m 2006 . Truy c?p ngay 14 thang 7 n?m 2006 .
  36. ^ “guardian.co.uk” . L?u tr? b?n g?c ngay 13 thang 1 n?m 2008 . Truy c?p ngay 13 thang 1 n?m 2008 .
  37. ^ BBC News
  38. ^ Jornal da Republica mit dem Diploma Ministerial n.° 199/09 L?u tr? 2012-03-01 t?i Wayback Machine (PDF-Datei; 315 kB).
  39. ^ “Population and Housing Census 2015, Preliminary Results” (PDF) . Geral de Estatistica. B?n g?c (PDF) l?u tr? ngay 25 thang 2 n?m 2021 . Truy c?p ngay 15 thang 1 n?m 2018 .
  40. ^ A Boeing 737 or C-130 Hercules the largest.
  41. ^ “atns.net.au” . B?n g?c l?u tr? ngay 16 thang 6 n?m 2005 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .
  42. ^ “Radio Australia” . L?u tr? b?n g?c ngay 2 thang 1 n?m 2007 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .
  43. ^ “aph.gov.au” . B?n g?c l?u tr? ngay 4 thang 6 n?m 2011 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .
  44. ^ transparency.gov.tl [ lien k?t h?ng ]
  45. ^ etan.org East Timor and Indonesia Action Network
  46. ^ austlii.edu.au ; http://www.un.org/Depts/los/convention_agreements/convention_declarations.htm#Australia%20after%20ratification United Nations]
  47. ^ “Downer's spin and the East Timor talks” . L?u tr? b?n g?c ngay 1 thang 12 n?m 2005 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .
  48. ^ “canb.auug.org.au” . B?n g?c l?u tr? ngay 23 thang 8 n?m 2006 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .
  49. ^ “pm.gov.tp” . B?n g?c l?u tr? ngay 15 thang 6 n?m 2011 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .
  50. ^ Voice of America, 24.06.07, East Timor Facing Food Crisis and Ministry of Agriculture, Forestry and Fisheries of Timor-Leste
  51. ^ “Gazetteer - Patents” . B?n g?c l?u tr? ngay 26 thang 9 n?m 2018 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .
  52. ^ Taylor, Jean Gelman (2003). Indonesia: Peoples and Histories . New Haven and London: Yale University Press. tr.  378 . ISBN   0-300-10518-5 .
  53. ^ “Volume 2: Population Distribution by Administrative Areas” (PDF) . Population and Housing Census of Timor-Leste, 2010 . Timor-Leste Ministry of Finance. tr. 21.
  54. ^ See also Liquica Church Massacre .
  55. ^ JSMP Report PDF  (295 KiB )
  56. ^ “Dr. Geoffrey Hull's reply to the article "The article by Alfred Deakin and the reply from Geoffrey Hull deserve comment", by Sean Foley” . B?n g?c l?u tr? ngay 27 thang 4 n?m 2020 . Truy c?p ngay 16 thang 6 n?m 2007 .
  57. ^ a b c d e “B?n sao đa l?u tr?” . B?n g?c l?u tr? ngay 29 thang 4 n?m 2009 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .
  58. ^ a b c “B?n sao đa l?u tr?” . B?n g?c l?u tr? ngay 13 thang 3 n?m 2012 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .
  59. ^ “B?n sao đa l?u tr?” . B?n g?c l?u tr? ngay 2 thang 11 n?m 2008 . Truy c?p ngay 3 thang 12 n?m 2009 .

Ghi chu [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  1. ^ Phien am đung la "Ti-mo Le-si", nh?ng cac ph??ng ti?n truy?n thong Vi?t hay phien am sai thanh "Ti-mo Let-ste".

Th? m?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  • Cashmore, Ellis (1988). Dictionary of Race and Ethnic Relations . New York: Routledge. ASIN B000NPHGX6
  • Charny, Israel W. Encyclopedia of Genocide Volume I . Denver: Abc Clio.
  • Dunn, James (1996). East Timor: A People Betrayed . Sydney: ABC Books.
  • Levinson, David. Ethnic Relations . Denver: Abc Clio.
  • Rudolph, Joseph R. Encyclopedia of Modern Ethnic Conflicts . Westport: Greenwood P, 2003. 101-106.
  • Shelton, Dinah. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity . Thompson Gale.
  • Taylor, John G. (1999). East Timor: The Price of Freedom . Australia: Pluto Press. ISBN 1-85649-840-9 .

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tim hi?u them v?
đong Timor
t?i cac d? an lien quan
Tìm kiếm Wiktionary T? đi?n t? Wiktionary
Tìm kiếm Commons T?p tin ph??ng ti?n t? Commons
Tìm kiếm Wikinews Tin t?c t? Wikinews
Tìm kiếm Wikiquote Danh ngon t? Wikiquote
Tìm kiếm Wikisource V?n ki?n t? Wikisource
Tìm kiếm Wikibooks T? sach giao khoa t? Wikibooks
Tìm kiếm Wikiversity Tai nguyen h?c t?p t? Wikiversity
Chinh ph?
Thong tin chung
L?y t? “ https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=đong_Timor&oldid=71284941 ”