Bu maqalanen latin alifbasında?ı
igezage
bar.
| М?х?мм?т ?мин бине Ибра?им хан
|
|---|
| Туган
|
1469
(
1469
)
Казан ханлыгы
|
|---|
| ?лг?н
|
1518
(
1518
)
Казан
|
|---|
| Милл?т
|
татар
|
|---|
| Ватандашлыгы
|
 |
|---|
| ??н?ре
|
с?яс?тче, гаск?ри, шагыйрь
|
|---|
| Ата-ана
|
|
|---|
М?х?мм?т-?мин хан
(яки
М?х?мм?т ?мин
)?
1487
?
1495
,
1502
?
1518
елларда
Казан ханлыгы
бел?н идар? итк?н хан. Шул ук вакытта
Урта гасыр ?д?биятыны?
бер в?киле, шагыйре булып санала.
1502 елда Габдел-Латыйфны кулга алалар ??м М?ск??г? озаталар, заманында Ил?ам ханны ?иб?рг?н кебек, аны да т?ньякка с?ргенг? с?р?л?р.
Казан
т?хетен? тагын М?х?мм?т-?мин утыртыла. Мо?а кад?р рус кен?зе
Иван III
а?а
Кашир
??м
Серпухов
ш???рл?рен идар?г? ??м ≪
туклануга
≫ бирг?н була. Бу вакытка инде ул 30 яшьк? ?ит?, чыгышы аркасында, с?зд? ген? булса да, Литва сугышында х?тта рус гаск?рл?рене? башлыгы итеп т? билгел?н?.
М?х?мм?т-?мин хан
Икенче тапкыр Казан ханы булып утыргач (1502?1518), М?х?мм?т-?мин ?зене? д?ньяга карашын ?зг?рт?, с?яси х?лл?рне башкача б?яли башлап, ?з д??л?тен б?йсезлек юлы бел?н ?стер? к?злегенн?н чыгып эш ит?г? кереш?. Чыганакларда ?йтелг?нч?, монда аны? я?а ??м?г?те ? Ил?ам ханны? тол калган хатыны зур йогынты ясаган.
Ил?амны? тол хатыны Казан ?ирене? ватанп?рв?ре (патриоты) ??м ?зене? беренче ире бел?н с?ргенд?ге кыерсытуларны к?п к?рг?н кеше булган, ??м, ?лб?тт?, ул М?х?мм?т-?минне? милли хисл?рен уята алган. Ханны? ?нисе Нурсолтан т?рбиясене? д? йогынтысы тимич? калмаган, ханбик? ул вакытта Кырымда яш?с? д?, Казанга ??м Руська ?з балаларын к?р? ?чен ?лед?н-?ле килеп торган.
М?х?мм?т-?мин, зир?к ??м х?йл?к?р с?яс?тче буларак, сугышка бик яшертен р?вешт? ?зерл?нг?н. Моны
М?ск??
идар?чел?ре ??м ханны? Казандагы дошманы Кил?хм?т т? белми калганнар. М?х?мм?т-?минне ??м Габдел-Латыйфны т?хетт?н т?шер?д? гаепле ??м Казан ханлыгыны? с?яси тормышында тиск?ре роль уйнаган Кил?хм?т 1506 елда кулга алынган ??м ??залап ?терелг?н.
Картаеп бетк?н Иван IIIне? к?нн?ре инде санаулы гына калганлыгын, кайчандыр ку?тле монархны? б?ген ?ич т? х?литкеч к?ч була алмавын хан бик яхшы а?лаган. ? рус монархыны? улы ? т?хет варисы Василий III ?тисе кебек с?л?тк? ия булмаган. М?х?мм?т-?мин 60 ме?ле гаск?рен Т?б?н Новгородка таба ?иб?рг?н. Олуг кен?з татарларны? чик буендагы Сыры елгасын кичеп чыгуларын ишетк?н ??м аларга каршы ?з гаск?рл?рен чыгарган. ?мма казанлылар бу вакытта инде Т?б?н Новгородны камап ?лгерг?нн?р, тик ш???рне ала алмаганнар ??м, рус гаск?ре бел?н очрашмыйча, кире кайтып китк?нн?р.
Казан янындагы сугыш (1506)
1505 елны? октябренд? Иван III ?лг?н, ? 1506 елны? апреленд? Василий III Казан ханлыгына каршы ике берл?шм?д?н? флотилия ??м атлы гАск?рл?рд?н торган зур армия ?иб?рг?н. 22 майда М?х?мм?т-?мин Казаннан ерак т?гел ген? ?ирд? алдан килг?н к?йм?ле гАск?рне тар-мар итк?н, ? бер айдан со?, 25 июнmд?, атлы гаск?р д? килеп ?итк?ч, б?тен рус армиясе каты ?и?ел?г? дучар ителг?н. Кайбер рус чыганакларына караганда, М?ск?? г?ск?ре 100 ме? кешед?н торган. Россия тарихы турындагы хезм?тенд?
Карл Маркс
та бу сугышны телг? алып болай ди: ≪М?ск??лел?рне Казан янында шундый итеп тар-мар китерг?нн?р, бары 7000 кеше ген? котылып кала алган...≫ (
Казан янындагы сугыш (1506)
)
Кыскасы, анда бик каты сугыш булган. Шул чор кешел?ре бу б?релешне
Куликово сугышына
ти?л?г?нн?р. Василий III М?х?мм?т-?мин хан бел?н ≪элеккеч? татулык ??м дуслык≫ солыхы т?зерг? м??б?р булган. Со?рак С. Герберштейн язганча, ≪казанлылар М?ск?? идар?чесенн?н бераз тын алганнар≫.
М?х?мм?т-?мин солыхка ризалык бирг?н ??м шуннан ары аны? с?яси эшч?нлегенд? нинди д? булса активлык к?ренми.Тарихчы М. Г. Худьяков аны? шушы чордагы идар?сен? мондый б?я бир?: руслар ?стенн?н мен? диг?н ?и?? яулап, М?х?мм?т-?мин М?ск??г? ярарга тырышкан элекке эшч?нлеге ?чен Казан ??м?гатьчелеге каршында ?зен аклаган, ??м шуннан со?гы тормышын тыныч ?тк?рг?н:
|
Воистину Аминова победа ?
Разбил врага и не достигнул цели.
|
|
М?х?мм?д ?минне? 12 юллык ≪Гыйкаб≫ (≪?ч≫) исемле шигыре билгеле. Бу парчада шагыйрь, ?з элг?рел?ре С?йф Сарай, ?хм?д ?рг?нчи, Б?ззази традициял?рен д?вам итеп, Аксак Тимерне? ш?хесен, еш-г?м?лл?рен кискен т?нкыйтьли, аны? ?ирг?, ≪ислам йортына≫ ≪золым≫, ≪фетн?≫ китер?ен к?рс?т? ??м Алладан бу ≪залимг?≫ каты ??за бир?ен ?тен?.
С?ембик? манарасы
М?х?мм?д ?мин
С?ембик? манарасы
янында Казан ханнары т?рб?сенд? к?мелг?н
Кайбер тарихчылар фикерл?ре буенча,
С?ембик? манарасы
М?х?мм?д-?мин вакытында т?зелг?н. М?ск?? Кремлене?
Боровицкий манарасы
(рус.) т?зег?н вакытында (1490) М?х?мм?д-?мин
М?ск??д?
Иван III янында яши. Фаразлар буенча,
Италия
архитекторлары (
Пьетро Антонио Солари
) бел?н танышып, дуслашып, со?рак аларны
Казанга
я?а манара т?з? ?чен чакыра. Т?зелеш вакыты: 1507-1517 еллар. ?мма ?леге фикерг? каршы д?лилл?р к?п булу с?б?пле, тарих ф?ненд? ул д?рес т?гел дип санала.
Со?гы елларда М?х?мм?д ?мин каты авырып китк?н ??м 48 яше тулганда ? 1518 елда вафат булган.
С?ембик? манарасы
янында Казан ханнары т?рб?сенд? к?мелг?н.
1977
елда Казан Кирм?ненд? казу эшл?ре н?ти??сенд? М?хм?т хан кабере табылган.
2017
елны?
19 маенда
М?хм?д хан
??м М?х?мм?д-?мин хан махсус ?еназа йолалары буенча Казан Кирм?ненд? урнашкан Ханнар т?рб?сенд? к?мелг?н
[1]
.
- Борынгы ??м Урта гасыр ?д?бияты мультимедиа басмасы. Х. Ми?негулов, Р. Бикташев, И. М?х?мм?тов.
- ↑
https://www.business-gazeta.ru/article/346346
Рустам Минниханов: ≪Мы помещаем наших ханов в объятия земли≫