Гватема?ла
(
исп.
Guatemala
),
?ум?урии Гватемала
(
исп.
Republica de Guatemala
[re?puβlika ðe ?wate?mala]
) ?
давлат
дар
Амрикои Марказ?
. Аз шимол ва ?арб бо Мексика, аз шимол ва шар? бо Белиз, аз ?ануб бо Салвадор, аз ?анубу шар? бо ?ондурас ?амсар?ад аст. Дарозии умумии хатти сар?ад ба хушк? 1687 км. Дар шар? ба Хали?и ?ондураси ба?ри Кариб ва дар ?ануб ба у?ёнуси Ором ро?и баромад дорад. Дарозии хатти сар?адди со?ил? ? 400 км. Масо?аташ 108,9 ?азор км2. А?олиаш 15,8 млн нафар (2014). Пойтахташ ? ша?ри Гватемала. Аз ?и?ати маъмур? Гватемала ба 22 департамент та?сим шудааст. ?ашни милл? ? Р?зи исти?лол (15 сентябр). Пули милл? ? кетсал (1 доллари ИМА ? 7,65 кетсал).
Гватемала ? ?ум?урии дунявии президент?. Конститутсияи амалкунанда 31 майи 1985 ?абул шуда, 14 январи 1986 ?укми ?онун? гирифт. Сарвари давлат ва ?укумати Гватемала ? Президент, ки тари?и раъйпурсии муста?ими умумихал?? ба му?лати 4 сол интихоб мешавад. Мансаби сарвазир низ ву?уд дорад. Ма?оми олии ?онунгузор ? Парламенти якпалата? (Конгресси ?ум?ур?), ки 158 намоянда дорад (ба му?лати 4 сол интихоб мешаванд). ?окимияти и?роия ба Ш?рои Вазирон мансуб аст, ки аз ?ониби Президент таъйин мешавад. ?окимияти олии судиро Суди Конститутсион? (5 нафар) ва Суди Ол? (13 нафар), ки ба му?лати пан? сол интихоб мешаванд, амал? менамоянд. Гватемала узви СММ, ЮНЕСКО, як ?атор созмон?ои минта?ав? ва байналмилал?, Интерпол, Хазинаи Байналмилалии Асъор, Гур??и-77 мебошад. Муносибат?ои дипломатии То?икистон бо Гватемала 22 августи 2006 бар?арор шудаанд.
Гватемала кишвари к??сор аст. Нисфи ?удуди онро к???ои баландиашон 1000-3000 м фаро гирифтаанд. Дарё?ои бузургтаринаш Мотагуа, Сарстун, Полочик. Дар ?анубу ?арб ?-к??и Серра-Мадре ?ойгир аст, ки дар он вулкан?ои ?авони Тахумулко (4217 м ? баландтарин ну?таи Амрикои Марказ?), Такана (4117 м), Акатенанго (3975 м), Фуэго (3835 м), Санта-Мария (3722) ву?уд доранд. Гватемала дорои сарват?ои зеризаминии зиёд, аз ?умла никел, тило, ну?ра, мармар, нафт мебошад. Захира?ои собитшудаи нафт 71,7 млн т, гази таби? 3,1 млрд м3, тило (дар ?арби Уэуэтенанго) 16,43 млн т. Дар Эл-Эстор, Сечол ва минта?аи к?ли Исабел кони никел мав?уд аст (захира?ои кашфшуда 3,34 млн т). И?лими Гватемала тропик? буда, бод?ои пассат? (дар шимолу шар?) ва муссон? (дар ?анубу ?арб) мевазанд. Боришоти миёнаи солона 2000-3500 мм буда, бештар дар со?ил?ои ба?ри Кариб ва пуштак??и Петен ба назар мерасад. ?арорати миёнаи мо?она дар пастхами?о аз 23°С то 27°С, дар доманак???о аз 15°С то 20°С, дар води?ои байник??? аз 11°С то 16°С ва дар баландк???о аз 4°С то 10°С мебошад. Беш аз 35 дарсади ?удуди Гватемала ?ангалзор аст, ки дар он беш аз 8,6 ?азор навъи рустани?о, аз ?умла 800 навъи дарахт мав?уд аст. Дар шимол ?ангал?ои ?амешасабзи тропик?, дар к??сор бешаи дарахтони булут ва санавбар, дар ?ануб бешаи дарахтони хазонрез, савана ва буттазор па?н шудаанд. Олами ?айвоноти Гватемала ?ан? буда, дар он беш аз 200 навъи ?айвоноти ширх?р ба ?исоб гирифта шудааст. Дар ?ангал?о ва дашт?о (саванна?о) маймун?ои па?нбин?, пума, юзи ало, тапир, ?айра вомех?ранд, дар минта?а?ои кама?ол? о?увон, гуроз, игуан?о зиёданд, наздики 680 навъи паранда ? навъ?ои гуногуни т?т?, колибри, кетсал мав?уд аст. Кетсал ба рамзи милл? табдил ёфта, дар нишону парчам акс ёфтааст, во?иди пули Гватемала ба номи он гузошта шудааст. Масо?ати минта?а?ои махсус ?ифзшаванда (аз ?умла, бо??ои милл?) ? 27,5 ?азор км2. Бузургтарини он (14 ?азор км2) ? парваришго?и биосферии Майя дар шимоли Петен, дар сар?адди Мексика во?еъ буда, ба Р?йхати Мероси умуми?а?онии ЮНЕСКО дохил шудааст.
Буридани ?ангал, эрозияи хок, олудашавии му?ит дар ма?ал?ои истихро?и сарват?ои таби? аз масоили эколог? ва оташфишонии вулкан?о (Фуэто, Санта Мария, Атитлан ? фаъол), замин?унб?, т?фон?ои тропик? дар со?ил?ои Атлантика (июн-октябр) ва ба?ри Кариб аз хатар?ои асосии табиии Гватемала мебошанд.
?исми бештари а?олиро (60 %) ладино ? дурага?ои испанизабон, авлоди испани?о ва ?инду?о ташкил меди?анд. Наздики 39 дарсади а?ол? хал?ият?ои му?имии ?индуии марбут ба оилаи забонии майя-соке мебошанд. ?амаг? дар Гватемала 21 гур??и этникии ?инду?ои майя (сершумортаринашон ?абила?ои киче, кекчи, какчикел, мам) мав?уданд.
Забони расмии Гватемала ? испан?. Дар Гватемала беш аз 20 забони майя истифода мешавад, ки бо он ?инду?ои де?от гуфтуг? мекунанд, 73 дарсади а?ол? пайрави маз?аби католик? ва 11 дарсади он муъта?идони равияи протестантизманд, Дар Гватемала дарозумр? ба ?исоби миёна 70 (мард?о ? 69, зан?о ? 73) сол мебошад. Суръати миёнаи афзоиши а?ол? ? 3 %, таваллуд 35 %, фавт 6 %, фавти навзодон ба ?ар 1000 нафар 31 к?дак (2013). Сабаби афзоиши фавт бемори?ои сироят?, сил ва ?одиса?ои нохуш мебошанд.
Дар садаи II то м. дар ?удуди Гватемала ?абила?ои ?инду зиндаг? доштанд, ки бо шикор ва мо?игир? маш?ул буданд. Дар охири садаи II то м. аввалин ма?ал?ои а?олинишин ва кишоварз? пайдо шуданд. Гватемала яке аз марказ?ои асосии пайдоишу инкишофи тамаддуни оламшумули майя мебошад. Дар садаи I то м. ша?р-давлат?ои майя ? Тикал, Эл Мирадор, Накбе, Куипигуа, Калакмул пайдо шуданд. Тадри?ан ?абила?ои майя дар минта?а?ои васеъ, ки ?айр аз Гватемала ?удуди ?ондурас, Белиз ва Мексикаи ?анубиро фаро мегирифтанд, сокин шуданд. Он?о ба фар?анги хал??ои ?инду ва тамаддун?ои Амрикои Марказ? таъсири бузург расонданд. Давраи шукуфоии он?о ба сол?ои 250?900 рост меояд. Вале дар садаи X он?о таназзул ёфтанд, ша?р?оро тарк карда, ба шимол, ба ним?азираи Юкатан к?ч бастанд. Дар сол?ои 1520-30 авлоди бунёдгузорони тамаддуни майяро истилогарони Испания ба худ тобеъ карданд. 15.9.1821 Ма?лиси намояндагони а?олии креолии ша?ри Гватемала эъломияро дар бораи исти?лоли Гватемала аз Испания ?абул кард. Январи 1822 Гватемала ба Мексика ?амро? шуд. Аз соли 1839 ?ум?урии муста?ил. Баробари тара??ии хо?аги?ои плантатсион? дар Гватемала муносибат?ои капиталист? низ ба ву?уд омаданд. ?укумат?ои либерал? сол?ои 1873-98 якчанд исло?от ан?ом доданд, ки он?о барои рушди и?тисодиёти мамлакат ёр? расонда, таъсири калисоро ма?дуд карданд. Аммо дар Гватемала ав?и монополия?ои амрико? о?оз ёфта, бе?тарин бешазор?о, ро??ои о?ан ва бандар?ои асосиро со?иб мешуданд. Сол?ои 20 садаи XX дар мамлакат ?аракати озодихо?ии милл? вусъат ёфт. Соли 1931 ба сари ?окимият Х. Убико омада, мамлакатро ба ИМА тобеъ гардонд. ?аракати озодихо?ии милл? дар давраи ?анги дуюми ?а?он? (1939-45) вусъат ёфта, диктатураи Убикоро сарнагун сохт. ?изби хал??-озодихо?? ба сари ?укумат сиёсатмадори исло?отч? Х. Х. Аревало (1944-54)-ро овард. Марти 1945 конститутсияи демократ? ?абул гардида, исло?оти аграр? баргузор шуд ва озоди?ои демократ? бар?арор гардиданд. О?ози ≪?анги сард≫ муносибати байни Гватемала ва ИМА-ро муташанни? гардонд. Чунин вазъият боиси ба сари ?окимият омадани Х. Арбенс Гусман (1951-54) гардид. Вале ?укумат?ои баъд? давлати Гватемала-ро аз сари нав ба монополияи ИМА табдил доданд. Махсусан дар давраи ?укмронии К. М. Арана Осорио (1970-74) нуфузи монополия?ои амрико? афзуд. Айни замон Президенти Гватемала Отто Перес Молина ва сарвазири он Роксана Балдетти мебошад. ?изб?ои бонуфузтарини Гватемала ? Итти?оди сотсиал-демократии миллии умед, ?изби ватанхо?, Итти?оди бузурги милл?, ?аб?аи ?ум?урихо?и Гватемала.
Аз р?йи ?а?ми исте?солот Гватемала дар байни кишвар?ои Амрикои Марказ? мав?еи намоён дорад. ?а?ми ММД 62,78 млрд доллари амрикоиро ташкил меди?ад, ки 22,7 дарсади он ба со?аи кишоварз?, 18,8 % ба ?иссаи ма?сулоти саноат, 58,5 дарсади он ба со?аи хидматрасон? ва дигар со?а?о рост меояд. Гватемала дар исте?сол ва содир намудани ?а?ва, ?анд, банан ва ширини?о афзалият дорад. Дар со?аи хидматрасон? ти?орат мав?еи бештар дорад, рушди телекоммуникатсия ва сайё?? низ чашмрас аст. Дар и?тисодиёт со?аи хусус? афзалият дорад (85 % ММД). Со?а?ои асосии саноат: х?роквор?, бофандаг?, д?зандаг? ва пойафзор. Корхона?ои хурди косиб? ?астанд. Дар саноат со?аи коркард мав?еи намоён дошта, исте?соли солонаи нафт 1,1 млн т-ро ташкил меди?ад, инчунин никел, тило ва ну?ра истихро? мешавад. Асоси и?тисодиёти Гватемала-ро кишоварз? ташкил меди?ад. Дар он рустанипарвар? афзалият дорад (найшакар, банан, ?а?ва). Аз тамоми замин?ои кишоварз? киштзор 1905 ?азор га, мар?зору чарого? 2602 ?азор га, замин?ои обёришаванда 130 ?азор га-ро ташкил меди?ад. Асосан ?увор?, л?биё, картошка, шол? парвариш мекунанд. Ма?сулоти асосии содиршаванда ? ?а?ва дар замин?ои сер?осили со?или у?ёнуси Ором ? музофоти Пйедмонт парвариш карда мешавад.
Со?аи на?лиёт хеле суст рушд ёфтааст ва ин яке аз омил?ои боздорандаи инкишофи и?тисодии кишвар мебошад. Дарозии умумии р. о. ? 884 км. Хатти ро?и о?ани асосие, ки бандари ба?рикарибии Пуэрто-Барриосро бо бандари Сан-Хосеи у?ёнуси Ором мепайвандад, аз Гватемала мегузарад. Боркашон? асосан тавассути на?лиёти худрав сурат мегирад. Дарозии умумии ро??ои автомобилгард ? 14,1 ?азор км, ки аз он тан?о 4,9 ?азор км бо п?шиши сахт фарш шудаанд. Дар Гватемала 450 фурудго? мав?уд аст. Бузургтарини он?о фурудго?и байналмилал? ? дар ша?ри Гватемала (≪Ла-Нурора≫) ва Флорес буда, соле та?р. 500 ?азор мусофир мекашонад. Дарозии к?лу дарё?ои киштигард 990 км аст. Д. бузургтарини киштигард ? Мотагуа. Дарозии л?ла?ои инти?оли газу нафт ? 480 км. Савдои берунии Гватемала суст тара??? кардааст; ?а?ми содирот 3,94 млрд ва воридот 7,4 млрд доллари ИМА-ро ташкил меди?ад. Сайё?? дар и?тисодиёти Гватемала а?аммияти бузург дошта, ба бу?аи мамлакат даромади зиёд меорад. Гватемала асосан ?а?ва, найшакар, банан (муз), кардамон, ма?сулоти кимиё? (маводди ороиши р?й (косметика), дорувор?, маснуоти пластмасс?) ва нафт содир карда, аз хори?а худрав, та??изот, ма?сулоти нафт?, нури?ои минерал?, гандум, ?увор? ва л?биё ворид мекунад. Шарикони асосии ти?оратии Гватемала ИМА, Салвадор, мамлакат?ои Итти?оди Аврупо, ?ондурас, Никарагуа, Коста-Рика ва Мексика мебошанд.
Маориф ва илм. 69,1 дарсади а?ол? (аз 15-сола боло) босаводанд. Дар Гватемала таълими ?атмии ройгон барои к?дакони 7-14-сола ?ор? шудааст. Ба со?аи маориф мактаби ибтидо? (та?сил 6 сол), мактаби миёна (5 сол), мактаби касб?-техник? дохил мешаванд. Мактаб?ои олии Гватемала: Донишго?и давлатии Сан-Карлос (1676), донишго??ои хусусии католик? ? Рафаэл Ландивар (1961), Дел Валие, Маркамо Галвес, консерватория. Ш?рои миллии та??и?оти илм? ва техник? муассиса?ои илмиро ро?бар? мекунад. Муассиса?ои бузургтарини илм?: Академияи забон?о (1887), Академияи ?у?рофиё ва таърих (1923), Академияи илм?ои тибб?, физик? ва таби? (1945).
Тандуруст?. Барои со?аи тандуруст? 5,4 дарсади ММД-и мамлакат сарф мешавад. 60 дарсади а?ол? ба ёрии тиббии доим? дастрас? доранд. Дар Гватемала бемори?ои вара?а, табларзаи тропик?, сил ва бемори?ои сироят? зиёд па?н шудаанд. Дар Гватемала наздики 1500 муассисаи табобатии давлат?, аз ?умла 67 беморхона, 319 маркази тибб?, 97 бунго?и тибб? мав?уд аст, муассиса?ои хусус? низ ?астанд. Ба 100 ?азор нафар а?ол? 95 духтур рост меояд. Марказ?ои бузургтарини ом?зиши тибб? дар донишго??ои пойтахт ?ойгиранд.
Кумитаи олимпии Гватемала соли 1947 ташкил ва аз ?ониби Кумитаи байналмилалии олимп? эътироф шудааст. Навъ?ои нисбатан па?ншудаи варзиш: футбол, куштигир?, бокс, велосипедрон?, варзиши сабук ва вазнбардор?. Варзишгарони Гватемала дар Бози?ои олимпии соли 1952 ширкат доштанд. Комёбии чашмрасро дастаи яккачини футболи Гватемала дар Бози?ои олимпии сол?ои 1968, 1976 ва 1988 ба даст овардааст.
Адабиёт. Имр?з адабиёти Гватемала асосан ба забони испан? инкишоф меёбад. Вале дар даврони ?абл аз истилои испани?о сокинони ма?алл? асар?ои зиёди хатт? э?од намуда буданд, ки ?ариб пурра аз ?ониби испани?о нобуд карда шуданд. Катиба?ои иероглифии бозмонда ша?одат меди?анд, ки майя асотир ва афсона?ои хеле зиёд доштааст. Китоби му?аддаси майя ≪Попол-Вук≫, ки ба забони киче ба хатти лотин? дар сол?ои 1554-58 китобат шудааст, дар бораи пайдоиши олам, асос?ои ахло? маълумот меди?ад. Ба забони киче ≪Аннали какгикелен≫ (сабти садаи XVII) ва драма ? балети ≪Рабинал-Аги≫ (сабти садаи XIX) навишта шудаанд. Дар садаи XIX бештар шоири романтик Х. Батрес Монтуфар, муаллифи достон?ои таърих? Х. Миля-и-Видаурре, намояндагони модернизм ? шоирону нависандагон М. Сомо Холл, Э. Гомес Каррилйо, Р. Аревало Мартинес, С. Браняс, дар садаи XX шоир ва нависанда Ф. Эрера (э?одиёти ? ба тавсифи зиндагии ?инду?ои амрико? бахшида шудааст), шоира?о А. Акуня, А. М. Родас, К. Матуте бо э?одиёти хеш маъруф гардида буданд. Нависандаи маш?ури муосир М. А. Астуриас аввалин нависандаи Амрикои Лотин? аст, ки сазовори мукофоти Нобел гаштааст (1967). Нависанда Р. Менчу Тум (мукофоти Нобел, 1992), ба шарафи хал?и майя киче китоби ≪Маро Ригоберта Менчу меноманд≫-ро навиштааст (1983).
Дар ?удуди Гватемала ёдгори?ои ?адимии мутаалли? ба садаи I то м. тамаддуни майя бо?? монданд. Ёдгори?ои таърихии ша?р?ои ?адимии майя Тикал ва Киригуа шу?рати ?а?он? дошта, ба Р?йхати Мероси умуми?а?онии ЮНЕСКО дохил шудаанд. Дар ша?ри Тикал 6 ?арами осмонб?с, 16 маъбад, ?аср?о, хона?ои зиёди хусусии дорои на?шунигори ку?ан, кандакории р?йи ч?бу о?ан мав?уданд. Шумори зиёди а?ром?о, маъбад?о, ?аср?о ва инчунин маснуоти мухталифи дастисохти ?инду?о дар ша?р?ои ?адимии Эл-Мирадор, Васиактун, Закулед, Сивал, Акуатек ва Дос-Пилас ?ифз ва нига?дор? шудаанд. Фар?анги ороишии хал??ои ?индуи Гватемала-ро айни замон асбобу олоти мухталифи дастисохт ташкил меди?анд. Дар Осорхонаи миллии бостоншинос? ва мардумшинос? намуна?ои зиёди бе?тарин мав?уданд. Анъана?ои маросим? ва муси?? дар Осорхонаи Каса-К’Охом гирдовар? шудаанд. Маркази д?хтани либос?ои анъанавии ?индуёни Гватемала де?аи Зунили наздики Кесалтенанго мебошад. Ёдго-рии асосии меъмор? ва фар?ангии даврони мустамликадор? ша?ри Антигуа-Гватемала, пойтахти ?адимии кишвар мебошад, ки ба ша?р-осорхона табдил шудааст. Бино?ои ?адимии ин ша?р ба аср?ои 16-18 тааллу? доранд. Ёдгори?ои дигари давраи мустамликадор?: ?алъаи Сан Фелипс (асри 16), ма?м?и бино?ои ша?ри Рио-Дулче дар шимолу шар?и кишвар (1780). Намуна?ои меъмории пасомустамликав? (аср?ои 19-20); ма?м?и бино?ои Майдони марказии Гватемала бо ?асри милл? ва калисои кафедрал?, сохтмону бино?ои ша?ри Ку?на дар ша?ри Гватемала, ма?м?и бино?ои ?исмати марказии ша?ри Кесалтенанго мебошанд.
Дар садаи XX та?ти таъсири анъана?ои фар?ангии кишвар?ои ?амсоя мактаб?ои ?айкалтарош? ва рассом? ба ву?уд омаданд. Намояндагони шинохтаи он рассомон А. Галвес Суарес, К. Мерида, Галярдо, Е. Ресимос, ?айкалтарош Р. Гойри ва дигарон мебошанд.
Дар ша?ри Гватемала Осорхонаи миллии таърих ва саноеи нафиса, Осорхонаи миллии бостоншинос? ва мардумшинос?, Осорхонаи санъат ва касбу кори хал??, Осорхонаи ?увва?ои мусалла?и Г; дар Антигуа-Гватемала осорхонаи санъати давраи мустамликадор? мав?уданд. Китобхонаи миллии Гватемала соли 1879 дар ша?ри Гватемала бунёд шудааст.
Р?знома?ои нисбатан маъмули ша?ри Гватемала: ≪Siglo XXI≫, ≪Prenca libre≫ (1951), ≪El Grafico≫ (1963), р?зномаи бего?ир?зии ≪Hora≫ (1944), Бюлеттени давлатии ≪Diatio de centroamerica≫ (1980), О?онсии давлатии иттилоотии ≪Inforpress Centro americana≫ мебошанд. Радиошунавонии мунтазам аз соли 1930, телевизион аз соли 1956 амал мекунад, 20 пойго?и радиоии давлат? ва хусус? (5 шабакаи умумимилл? ва 4 хусус?) фаъолият доранд.
- Новая российская энциклопедия. Т. IV (2). М. 2008;
- Страны мира. Современный справочник. М., 2008.
Кишвар?ои Амрикои Марказ?
|
|---|
|
|
|
|---|
| Кишвар?ои Амрикои Шимол?
| |
|---|
| ?аламрав?ои вобаста:
| |
|---|
| |
|---|
| Фар?анг?о ва донишнома?о
| |
|---|
Дар фе?рист?ои китобшинохт?
|
|---|
|
|