Sistem
operativ
eshte nje softuer kompjuterik i cili i menaxhon menyren ne te cilen programe te ndryshme e perdorin harduerin e kompjuterit dhe rregullon menyren si perdoruesi e kontrollon kompjuterin.
Nje sistem operativ merret me inputet dhe outputet e kompjuterit dhe rregullimit dhe leximin e memories te kompjuterit dhe ben operimin e harduerit si dhe ndezjen e kompjuterit. Sistemi Operativ eshte nje pjese shume e rendesishme e kompjuterit. Ne nje shpjegim te thjeshte hardueri eshte pjesa fizike e kompjuterit ndersa sistemi operativ eshte ai qe e leviz.
Sot ka shume distributore te sistemeve operative te cilat mund te permenden Windows vista, xp, 7, 8, 10, MacOS, iOS, android, Ubuntu, Linux etj.
Sistemi operativ eshte programi kryesor ne nje kompjuter. Permes tij ekzekutohet cdo program tjeter aplikativ. Sistemi operativ kujdeset per funksionet baze te kompjuterit sic jane njohja e hyrjeve prej tastieres, daljet ne pajisjet dalese, mbajtja e shenimeve per ndryshimet ne skeda dhe direktori si dhe kontrollimi i pajisjeve periferike si disqet dhe gjurmeshtypesit. Ekzistojne sisteme operative te ndryshme, por i pari qe eshte shfrytezuar ka qene DOS-i (Disk Operating System) i paraqitur nga firma "IBM" ne vitin 1981. Meqe per te punuar me te nevojitej qe shfrytezuesit te kishin njohuri te avancuara te kompjuterit, firma Microsoft paraqiti Windows 3.11 si sistem operativ shume me te persosur se DOS-i. Me vone u paraqiten edhe sisteme operative te tjera nga Microsoft si: Windows 95, Windows NT, Windows 98, Windows ME, Windows 2000, Windows XP, Windows 2003, Windows Vista (2007) dhe Windows Seven(7) ne vitin 2009, Windows(8) 2012. Gjithashtu ka edhe sisteme operative te tjera, si UNIX, LINUX etj.....
Programet kompjuterike
mund te ndahen ne dy kategori kryesore:
- ? programet e sistemit qe drejtojne operacionet e sistemit te perpunimit
- ? programet zbatuese qe zgjidhin problemet e perdoruesve te tyre;
Bashkesia e Programeve te Sistemit njihet me emrin Sistemi Operativ (SO).?
Sistemi operativ perbehet nga nje
sistem
me vete i quajtur
kernel
(berthama) dhe nga nje numer programesh te sistemit.
- Drejtimi i burimeve te sistemit te perpunimit
- Lehtesimi i komunikimit midis personit dhe makines (kompjuterit).
Nje sistem operativ siguron nje
mjedis
per ekzekutimin e programeve duke mundesuar sherbime te nevojshme nga keto
programe
. Sherbimet apo programet e tij ndahen ne pese kategori: 1. Kontrolli proceseve 2. Sistemi i skedave 3. Veprimet Hyrje/Dalje 4. Komunikimi nderprocesor 5. Mirembajtja e informacionit
Sistemi operativ duhet te perpiqet te plotesoje keto kerkesa per disa perdorues te tij dhe te merret me
menaxhimin
e:
- ? Burimeve
- ? Gabimeve
- ? Mbrojtjes
Nje proces eshte njesi e punes. Proceset duhet te jene ne gjendje per te kontrolluar funksionimin e tyre, si edhe krijimin e proceseve te reja per te kryer detyra te tjera. Thirrjet sistem qe menaxhojne proceset jane: ? fork: krijon nje proces te ri ? exit: nderprerja normale, abort: ? nderprerje anormale ? execve: ngarkon dhe ekzekutuar nje program tjeter ? wait: pret qe te perfundoje nje proces tjeter ? menaxhimi sinjalesh: trajtimi i ngjarjeve asinkrone ? sinjal sigaction: reagimi ndaj sinjaleve ? vrasje: sinjal derguar per nderprerjen e procesit ? pthread: per krijimin dhe menaxhimin e thred-eve e shumta qe ekzekutohen ne nje proces te vetem.
Sistemi i skedave te Unix eshte shume me i komplikuar se sa duket ? Direktoria rrenje eshte e vendosur ne diskun i cili eshte organizuar me ane te nje sistemi te i skedave, p.sh. ext2. ? Ka nje CD-ROM ne makine, cd e te cilit eshte organizuar duke perdorur sistemin e skedave HSFS.? Nese direktoria "kaharris" e perdoruesit gjendet ne nje tjeter server, p.sh. Brahman.cs.uchicago.edu:/export/u2/kaharris, ajo mund te administrohet duke perdorur sistemin e skedave ne rrjet NFS. ? direktoria /proc nuk eshte e vendosur ne ndonje pajisje. Dosjet nuk jane vende te magazinimit te te dhenave duket sikur kane permbajtje: cat /proc/1/status ose cat /proc/ jep proceset ? direktorite ne /dev jane pajisjet fizike. Per shembull, /dev/pts/2 eshte terminali, /dev/mouse eshte miushi dhe /dev/lp0 eshte nje gjurmeshtypes.
Sistemi i skedave te Unix mundeson nje nivel te larte te organizimit te burimeve ne dispozicion per proceset dhe perdoruesit. Sistemi i skedave te Unix eshte e organizuar si nje graf aciklik i drejtuar, me nyjet qe perfaqesojne direktori. Nyjet me femije jane direktori qe permbajne direktori te tjera ose skeda. Proceset mundesojne levizjen ne sistemin e skedave dhe ndryshimin e struktures se tij: ? chdir: leviz ne nje direktori te re ? getcwd: jep direktorine aktuale te punes ? opendir, closedir: hap dhe mbyll nje direktori ? readdir: lexon nje direktori ? stat, fdopen: shfaq gjendjen e skedes, hap skeden ? link, unlink: vendos dhe heq lidhje te forte (nje alias per nje skede) ? symbolic link: krijon nje lidhje te bute (nje tregues per nje tjeter skede)
Ndwrfaqja grafike e sistemit operativ Ubuntu
- Drejtimi i kujteses masive (file system); (HDD Hard Disk Drive)
- Drejtimi i performances RAM (Random Acces Memory);
- Drejtimi i proceseve;(Proccesor CPU si prsh Intel Core i-7 etj
- Drejtimi i nderfaqes(paraqitja grafike) se perdoruesit; (Karta grafike si prsh Nvidia GTX Monster Z)
- Perdorimi njekohesisht i shume perdoruesve ne te njejten makine;
- Kryerje e njekoheshme e shume proceseve mbi te njeten makine.
Sistemet Operative jane pergjithesisht te perbere nga nje bashkesi
modulesh
, sejcili me nje funksion te percaktuar. Modulet e ndryshme te sistemit operativ veprojne midis tyre sipas rregullave te percaktuara ne menyre qe te realizohen funksionet baze te makines.
- Sistemet Operative qe bejne kryerjen e nje programi te vetem njihen me emrin mono-tasking (nje detyresh);
- Nuk eshte e mundur te nderpritet kryerja i nje programi per ti dhene CPU-ne nje tjeter programi
- Jane historikisht Sistemet e para Operative. (psh
MSDOS
).
Sistemet Operative qe lejojne kryerjen e njehersheme te shume programeve njihen si shume-detyresh (
Windows-NT
,
Linux
);
Nje program mund te nderpritet dhe CPU-ja i kalohet nje programi tjeter.
Nje zhvillim i sistemeve shume-detyresh jane sistemet kohe-ndares. Cdo program ne veprim kryhet periodikisht ne intervale te vogla kohe.
Nese shpejtesia e procesorit eshte mjaft e larte krijohet pershtypja e nje zhvillimi paralel te proceseve.
- Organizimi dhe drejtimi i kujteses qendrore eshte pamja me kritike ne krijimin e nje SO;
- Drejtuesi i kujteses eshte moduli i SO i ngarkuar me shperndarjen e kujteses ne detyra (task) te ndryshme (per te kryer nje detyre eshte e nevojshme qe kodi i saj te futet ne kujtese);
- Koklavitja e drejtuesit te kujteses varet nga tipi i SO;
- Ne sistemet shume-detyresh munden me u ngarku ne kujtese shume programe njekohesisht
- Problem: si te ndahet hapesira ne menyre optimale
Moderne te pergjithshem me qellim kompjutera, duke perfshire kompjuteret personal dhe Mainframes, kane nje sistemit operativ per te drejtuar programet e tjera, te tilla si software e aplikimit. Shembuj te veprojne sistemet e kompjutereve personal jane Microsoft Windows, Mac OS (dhe Darvini), UNIX, dhe Linux.Niveli me i ulet i cdo sistemi operativ eshte kernel i saj. Kjo eshte shtresa e pare e programeve ngarkuar ne memorie kur nje cizme te sistemit ose fillimi up. Kernel siguron qasje te ndryshme dhe sherbimet e perbashketa thelbesore per te gjithe sistemin e te tjera dhe programet e aplikimit. Keto sherbime perfshijne, por nuk kufizohen vetem ne: qasje disk, menaxhimin e kujteses, planifikimin e detyrave, si dhe qasje ne pajisje te tjera pajisjet. Si edhe te kernel, nje sistem operativ eshte shperndare shpesh me mjete per programet te shfaqur dhe per te menaxhuar nje nderfaqe grafike te perdoruesit (edhe pse Windows dhe Macintosh kane keto mjete te ndertuar ne sistemit operativ), si dhe programet e sherbimeve per detyra te tilla si menaxhimin e dosjeve dhe konfigurimin e sistemit operativ. Ata gjithashtu jane shperndare shpesh me aplikacionet e softuerit ate nuk mund ta lidhesh direkt me funksionin e sistemit operativ baze, por ne te cilat eshte sistemi operativ distributor gjen favorshem per te furnizuar me sistemin operativ.Drejtim te specifikimit ne mes sistemit operativ dhe software aplikimit nuk eshte e sakte, dhe eshte here pas here objekt polemikash. Nga pikat tregtare ose juridik, ndarje mund te varet kontekstin e interesave te perfshira. Per shembull, nje nga pyetjet kryesore ne shtetet e Bashkuara k gjyq Microsoft antitrust ishte nese shfletuesi i Microsoft-it web ishte pjese e saj sistemit operativ, ose nese kjo ishte nje pjese e ndashme e softuerit te aplikimit.Ashtu si "sistemi operativ" vete termi, pyetja se cfare pikerisht duhet te formojne"Kernel" eshte subjekt i ndonje polemike, me debate nese mbi gjera te tilla si sistemet e skedareve duhet te t'u perfshire ne kernel. Kampe te ndryshme avokat microkernels, kernelit monolit, dhe keshtu me radhe.Sistemet operative jane perdorur ne shumicen, por jo te gjitha, sistemet kompjuterike. Kompjuteret thjeshta,duke perfshire sistemet e vogla ngulitur dhe shume prej kompjutereve te pare nuk jane operative sistemeve. Ne vend te kesaj, ata u mbeshteten ne programet e aplikimit per te menaxhuar hardware minimale veten, ndoshta me ndihmen e bibliotekave te zhvilluara per kete qellim. Komercialisht furnizuar Sistemet operative jane te pranishem ne pothuajse te gjitha pajisjet moderne te pershkruara si kompjutera, nga personale kompjutera per mainframes, si dhe kompjutera celulare te tilla si PDAs dhe telefonat celulare.
- Shpesh kujtesa kompjuterike nuk eshte e mjaftueshme per te permbajtur te gjitha kodet e detyrave te ndryshme;
- Mund te simulohet nje kujtese me e madhe qe mban ne (
RAM
) vetem pjeset e kodeve dhe te dhenave qe sherbejne ne ate cast;
- Perdoret koncepti i kujteses virtuale.
- Te dhenat e programeve jo ne perdorim mund te hiqen nga kujtesa qendrore dhe te vendosen ne
diskun
kompjuterik ne zonen e quajtur zona e shkembimit (swap-it).
- Raporti i dimensioneve te zones shkembyese dhe e RAM-it eshte 3 : 1 (maksimum);
- Procesoret moderne zoterojne mekanizma harduere per te lehtesuar drejtimin e kujteses virtuale.
Drejtuesi i sistemit te dosjeve (file system) eshte moduli i sistemit operativ qe ben drejtimin e informacioneve te ruajtura ne mekanizmat e kujteses masive. Ky drejtues duhet te garantoje korrektesine dhe koherencen e informacioneve.
Ne sistemet shume-perdorues, duhet te vendose ne dispozicion mekanizma te mbrojtjes , ne menyre qe ti lejoje perdoruesve mbrojtjen e te dhenave nga perdorues jo te autorizuar.
Funksionet tipike qe duhet te kryhen jane:
- ? Te jepet nje mekanizem per identifikimin e dosjeve;
- ? Te jepen menyrat me te voliteshme ne qasjen e te dhenave;
- ? Te behet transparente struktura fizike e mbeshtetesit te kujtimit;
- ? Zbatimi i mekanizmave te mbrojtjes se te dhenave.
Gati te gjithe sistemet oprative perdorin nje organizim hierarkik te sistemit te dosjeve.
Elementi qe ben rigrupimin e shume dosjeve se bashku quhet drejtoria (directory);
Bashkesia hierarkike e drejtorive dhe dosjeve mund te paraqitet nepermjet nje skeme grafike te drejtorive
Drejtuesi i mekanizmave te Hyrje-Daljes (Input/Output ose I/O)
[
Redakto
|
Redakto nepermjet kodit
]
Drejtuesi i mekanizmave te I/O eshte moduli i SO i ngarkuar me dhenien e detyrave mekanizmave qe bejne kerkesen dhe per ti kontrolluar. Nga ata varet cilesia dhe tipi i pajisjeve te lidhura ne kompjuter dhe te njohura nga sistemi.
Kontrolli i mekanizmave te H/N behet permes programeve te posacme te quajtura udhezuesi i pajisjeve (Device Driver);
udhezuesi i pajisjeve kryhet nga prodhuesit e mekanizmave qe njohin shume mire vecorite fizike.
Keto programe kryejne keto funksione:
- Bejne transparente vecorite tipike fizike te cdo mekanizmi;
- Drejtojne komunikimin e sinjaleve drejt mekanizmave;
- Drejtojne mosmarrveshjet, ne rastin kur dy ose me shume detyra duan te hyjne njekohesisht ne te njejtin mekanizem.
Te gjithe sistemet operative perdorin mekanizma per ta bere sa me te lehte perdorimin e sistemit nga perdoruesi; bashkesia a ketyre mekanizmave te hyrjes ne kompjuter merr emrin e nderfaqes se perdoruesit
- Nderfaqja tekstuale:
- komanda perkthyese (guacke - shell )
- Shembull
MS-DOS
- Nderfaqja grafike (me dritare):
- Nxjerrja e programeve te ndryshme shfaqet ne menyre grafike permes dritareve
- Perdorimi i skicave e ben me intuitiv perdorimin e llogariteses;
Ne treg jane te pranishem nje sasi e madhe sistemesh operative. Ne te kaluaren prirja e shtepive prodhuese te sistemeve te perpunimit ishte qe te zhvillonin sisteme operative per arkitekturen e tyre, prirja e sotme eshte ajo a sistemave operative te perdorshem ne platforma te ndryshme. Kjo eshte lista e sistemeve me te njohur:
Nje desktop
KDE
i personalizuar ne
Linux
.
Jane sistemet operative te lidhur me
System V
,
BSD
,
Linux
,
Ubuntu
.
Jane sisteme me license:
GNU
,
Open source
(
kod i hapur
),
Freeware
, etj.
Keto sisteme jane edhe disa nga sistemet me te sigurte dhe te forte (
te qendrueshem
).
Desktop i Vista i nisur per here te pare.
Eshte sistemi operatv me i perhapur.
Nje pamje ekrani e sistemit operativ nga Apple: OS X Leopard
Nje nga sistemet me te sigurte.
Ne Pranvere 2009 del versioni i ri Mac Os X 10.6 i quajtur Snow Leopard
LINUX
Ubuntu ose i njohur me mire si Linux eshte Sistem Operativ per Kompujtera me Remote(Kontrollim nga nje komp. ne nje tjeter me ane te lidhjes se internetit) qe me shume perdoret per Dedicated Gaming Servers per shembull per lojra si Counter-Strike me pas per Call Of Duty , Halo , BattleField etj... Nuk ju keshilloj te mbani Linux per Sistem Operativ pasi nuk eshte i dizenjuar aq mire per te qene nje kompjuter per pune (Desktop PC) eshte dizenjuar per te qene Server.Keshtu qe duhet te mbani per sistem operativ Windows XP/Vista/7/8 (Une nuk po ju detyroj te perdorni windows si operating nese doni edhe mund ta mbani linuxin pasi deri me sot jane gjetur VETEM 45 viruse per linux)