Ойуун диэн ?й-санаа ??рэ?ин ба?ылаабыт, " Туох барыта икки ?р?ттээх " диэн этиини туту?ар ки?и ааттанар.

Былыргы кэм?э сахаларга ойууннар улахан аптарытыаттаах, салайааччы дьонунан биллэллэр. Нууччалар ма?най кэлээт суруйбут дьа?аах хомуйар суруктарыгар сахаларга элбэх ойууннар кинээс буола сылдьыбыттара элбэхтик бэлиэтэммит. (1,10). Оччотоо?у кэм?э ?йд?р?-санаалара сайдыбыт, аймахтарын, дьоннорун тустарыгар ордук кы?анар, кыахтаах дьон уустары ба?ылаан салайаллара ханан да саарбахтаммат. Ойуун ба?ылыктаах уустар ордук дьаны?ан нууччаларга, кэлии дьо??о утарыласпыттарыгар с?п. 1680 сыллаахха сахалар ?р? туруулара хам баттаммытын кэнниттэн дьа?аа?ы т?л??б?т дьон ааттарыгар ойуун диэн эбиилэрэ суох буола с?пп?ттэр.

Омук атын омукка саа-сэп к????нэн ба?ыттардар да?аны итэ?эллэрэ син-биир к??скэ уонна у?уннук утарсаллар. Ойууннары былаастан туоратталлар да?аны хас эмэ ?йэ устата бэйэлэрэ симэлийэн, с?тэн хаалбатахтар, онноо?ор сэбиэскэй былаас кэмигэр бааллар этэ. Билигин ойууннар ??рэхтэрэ са?алыы тэнийэн, ??рэтиллэн, сайдан эрэр.

Билигин ойууннарга “ айыы ойуунабын” диэн уратытык ааттаныы баар. Бу ааттаныы сэбиэскэй кэм ?й-санаа т?р?ттэрин, тутулуктарын буккуйбута ситэ аа?а илигинэн уонна саха тыла ?й?-санааны кытта дор?ооннорунан тутулуктарын билбэттэн ??скээн та?ыста. Сэ?эн Боло суруйарынан айыы диэн ?лб?т дьон ?йд?р?-санаалара ??р буолан, илэ баран сылдьаллара ааттанар. Холобур, Болугур Айыыта , Бахсы Айыыта уонна да элбэхтэр. ?лб?т дьон ?йд?р?-санаалара этиттэн-сииниттэн арахсан, туспа баран айыы буолан сылдьалларын дьон т??ллэригэр к?р?лл?р. Тыыннаах ки?и ?й?-санаата уларыйа сылдьарынан кыайан айыы буолбат, ки?и бы?ыытын туту?а сырытта?ына эрэ Орто дойдуга оло?о табыллар.

В.А.Кондаков “Айыы ойууннара” нууччалар кэлэн боппуттарын кэннэ суох буолбуттарын бэлиэтиир. (2,7). Кини В.Ф.Трощанскай ≪Эволюция черной веры у якутов≫ диэн ?лэтигэр “Айыы ойууннара” суох буолбуттарын кэннэ ордон хаалбыт хара, ку?а?аны айар т?р?ттээх ойууннар ордон хаалбыттарын булан суруйбутун бэлиэтиир.

В.А.Кондаков ити этиитигэр с?б?лэстэххэ сахалар кэлин ордон хаалбыт чахчы кыахтаах, хому?уннаах ойууннарын нууччалар, кэлии дьон кыайбаккалар, хара, ку?а?ан ойууннар диэн ааттаабыттарыгар с?п. Кырдьык да?аны са?а, христианскай итэ?эли киллэрээччилэр, былыргы итэ?эллэрин к?м?ск??, харыстыы сылдьар ойууннары, бары кыахтарынан, к??стэринэн утарсар дьону хайаан да?аны ку?а?ан, хара диэн этиэхтэрин, с?б?лээбэттэрин биллэриэхтэрин с?п. Кэлин ол этиилэрэ ойууннарга барыларыгар и?эн хаалбыта би?иэхэ тиийэн кэлбит.

Норуоттар сэриилэ?эн кыаттарбыттарын да и?ин итэ?эллэрин умуннаран, суох о?орон туоратыы олус ыарахан суол. Саха сиригэр христианскай итэ?эли киллэрии сахалар былыргы та?араларын итэ?эллэрин, ойууннарын туораттахха, кинилэр ??рэхтэрин ку?а?ан, хара диэтэххэ эрэ кыаллыахтаа?а эмиэ биллэр. Оннук туоратыыга сахалар итэ?эллэрин ку?а?ан, хара диэн ааттаа?ын ордук табыллар. Дьон са?а итэ?эли, христианствоны ?ч?гэй диэн ааттаатахха, ол аата ?р?? диэтэххэ, ?ч?гэйин биллэрдэххэ эрэ ылынар буолан баралларын оччотоо?уга киэ?ник ту?аммыттар эбит. Православнай итэ?эли ылыммыт дьо??о араас чэпчэтиилэри, бэлэхтэри биэрэллэрэ биллэр.

Ол дьалхааннаах кэмнэргэ итэ?эллэр ?т?р?йсэр, кыайбыт а?ардастыы туоратар, ойууннар та?астарын, д???рдэрин былдьаан ылан уматар, бэйэлэрин ?л?рт??р кэмнэригэр сахалар бары ойууннарын, итэ?эллэрин барыларын холбуу хара диэн ааттаабыттарыгар с?п. Бу кэм?э саха итэ?элэ букатыннаахтык туоратыллан ойууннар ?л?нн?р ?йд?р?-санаалара ???ээ дойдуга эрэ ордон, айыы буолан хаалбыттарын бэлиэтээн айыы ойууна диэн этии ??скээбит.

Билигин са?а ?йэ?э ??скээбит ойууннар хара уонна ?р?? диэннэргэ арахсыылара былыргы хаалынньа? ?йд?б?лгэ кубулуйан умнуллуон да с?п буолла. Билигин ойууннар хара уонна ?р?? диэ??э арахсалларыгар аны майгыларын уратылара кыратык да буоллар эмиэ дьайара билиннэ. Атын дьон куттарыгар-с?рдэригэр дьайар к??стээхтэриттэн ойууннар бэйэлэрин майгыларын уратыларын, ?ч?гэй эбэтэр ку?а?ан дьайыылаахтарын ?г?с дьон арааран билэллэр уонна бэлиэтии к?р? сылдьаллар.

Ку?а?ан майгылаахтара, дьо??о ?ч?гэйи ба?арбаттара биллэн хаалла?ына хара ойуун диэн ааттыахтарын с?п.

Сахалар айыы ойуунуттан атын ойууннары ха?ан да барыларын хараларынан ааттаабаттар, барыларын ойууннар диэн биир чуолкай аатынан ааттыыллар. Ити ойууннар истэриттэн сиэмэх ойууннар диэн туспа биир б?л??? араараллар. (2,12). Дьи?нээх ойуун хайдах майгылаах буола иитиллэн тахсара Ытык мас хайа ?тт?гэр куттара-с?рдэрэ иитиллибититтэн тутулуктаах диэн В.А.Кондаков бы?аарар.

Ойууннар эмиэ ки?и о?орор дьыалалара барылара ?ч?гэй, ?р?? эбэтэр ку?а?ан, хара диэннэргэ арахсалларын курдук хара уонна ?р?? диэннэргэ арахсаллара бэйэлэрэ хайдах майгылаахтарыттан тутулуктаа?а ити курдук бы?аарыллар. Кинилэр майгыларын, ?ч?гэйи дуу эбэтэр ку?а?аны дуу о?ороллорун атын дьон билэннэр итинник араарыыны о?орор кыахтаахтар.

Дьо??о бары ?т??н?, ?ч?гэйи ба?арар уонна о?орор, ыарахан олохторун чэпчэтэргэ кы?анар ойууннар, ?р?? ойууннар буолаллар диэн этэллэр. Дьон-аймах ?ч?гэйгэ, ?т???э тарды?ар ?тт?лэрин ба?а санаалара ити этиигэ с?п т?бэ?эллэр. Ки?и бэйэтин оло?ор куруук ?р??, ?т?? дьыалалары эрэ о?орботун бары билэллэр, ?ч?гэй диэн ааттаммыт дьон ку?а?аны эмиэ о?орон кэби?эллэр. ?г?с дьо??о элбэх ?т??н? о?орорго анаан талыллар салайааччылар бэйэлэрин тустарыгар харбас буолан хаалалларын Аан дойду солуннарыттан истэн билэллэр.

Айыл?а биэрбит талааннарын бэйэлэрин тустарыгар ордук ту?анар, атын дьону ордук санаа?ын и?мит, ол-бу ку?а?аны т?ст??р ойууннар хара ойууннар диэн ааттаныахтарын с?п. Хара, ку?а?ан санаалаах ойууннар ал?аабаттарыгар, алгыс эппэттэригэр с?п. Кинилэр ?г?с дьо??о ?ч?гэйи ба?арбаттарыттан дьо??о алгыс этэр кыахтара чахчы суох буолар.

Ойууннар син-биир бары дьон курдук майгыларын уратыларынан икки а?ы арахсаллар. ≪С???? эриэнэ та?ыгар, ки?и эриэнэ и?игэр≫ диэн сахалар этиилэрэ ойууннарга эмиэ с?п т?бэстэ?инэ, кинилэр ?ч?гэй дуу эбэтэр ку?а?ан дуу майгылаахтара тастарыгар соччо биллибэт буолуон с?п. Хара санааларыттан ыраастаммыт ойуун ?р?? ойуун буолан хаалыан эмиэ с?п.

К??стээх куттаах-с?рдээх ойууннар бары эмтиир, ото?уттуур, билгэлиир уонна алгыыр кыахтаахтар, арай алгыс о?орорго ?ч?гэй санаалара эрэ элбэх буолуо этэ.

Былыргы ?б?гэлэр тимири у?аарааччылар, у?анааччылар уонна с???? к?р??чч?, булчут диэн дьо??о арахсар эрдэхтэринэ бэйэ-бэйэлэрин ойууннарын тус-туспа араартаан, хара уонна ?р?? диэн ааттаспыттарыгар эмиэ с?п. Буору ха?ар тимир у?аарааччылар ойууннарын с???? к?р??чч?, ?р?? а?ы о?орооччу уонна булчут дьон, абаа?ы, сир анныгар дойдулаах уот кымньыылаах ойуун диэн ааттыы сылдьыбыттар эбит. Былыргы сахалар ?г?с ойууннарын итинник этэллэр.

Кэнники кэм?э саха сиригэр с???? к?р??чч?лэр элбээннэр, онтон тимири у?аарааччылары нууччалар ба?ыйаннар, букатын да суох гына э?эннэр уонна итэ?элбит са?а ??скээн эрэринэн ойуун ?ксэ ?р?? ойуун буола сатыылларыгар бары кыах баар буолбутугар с?п.

Ойууннар хара уонна ?р?? диэн ааттанан арахсыыларыгар былыргы сахалар т?р?ттэрэ хас да тус-ту?унан ?лэлээх-хамнастаах дьонтон холбо?он ??скээбиттэрэ улахан оруолу ылбыт. Сахалар биир с?р?н ба?ылааччы, бастаан и?ээччи т?р?ттэринэн тимир уустара биллэллэр. Бу дьон ойууннара тимири у?аарааччылар, тимир уустара. Кинилэр дьаамалары ха?аннар тимирдээх таа?ы к?рд??ллэр уонна олору уулларан тимири у?аараллар. Тимир уу?а ойуун к??т?н сирдиргэччи ?рдэрэн, кыымынан ы?ыахтанар о?о?ун аттыгар т????? хара?а?а эккирии турара атын ынах, сылгы с????лээх эбэтэр булчут дьон к?р??лэригэр бэйэтэ ынырык хартыына буолуон с?п. Бу тимир уу?а уонна с????лээх дьон ойууннарын холбо?ууларыттан били??и ойууннар ??скээн тэнийбиттэр. Бары ойууннар та?астарыгар элбэх тимир тэриллэрдээхтэр.

Бу кэм?э тус-туспа итэ?эллэр холбо?ууларыгар бэйэ-бэйэлэрин, эн ку?а?а??ын, хара?ын, мин ?ч?гэйбин, ?р??м?н дэспиттэригэр с?п. Оччотоо?у, былыргы кэм?э ынах, сылгы с????лээх ойууннар кыаттарбыттарыттан кыйаханан, тимир уу?а ойууну хара ку?а?ан, буору ха?ар ойуунунан ааттаабыттарыгар с?п. ?сс? былыргы кэм?э тимир уустарын букатын да Аллараа дойдуга олохтуу сылдьыбыттара ити этиини эмиэ бигэргэтэр. Кэлин тимир уустара букатын суох буоланнар хара ааттаах, уот кымньыылаах ойууннар суохтар диэхпитин с?п.

Бу бы?аарыы кэлин нууччалар кэлэн бэйэлэрин христианскай итэ?эллэрин киллэрэ охсоорулар сахалар итэ?эллэрин илдьэ сылдьааччы ойууннарын тус-туспа араартаары сорохторун хараларынан, ку?а?аннарынан ааттаабыттарыгар эмиэ с?п т?бэ?эр. ?йд?р?нэн-санааларынан, ки?и бы?ыыларынан, куттарын к????нэн кыайбаккалар, итинник т??эрэр ааты и?эрбиттэригэр с?п. Ким ахсаанынан элбэх, ба?ылаабыт, кыайбыт ?р??, ?ч?гэй ааттанара былыргыттан дьон оло?ор эмиэ биллэр суол буолар.

Билигин т??? эмэ сайдыылаах кэм?э кэлбиппит кэннэ, ойууннары хара, ?р?? диэн араартаа?ыны суох о?оруохха с?п буолла. ??рэх - билии сайдан ким хайдах ойуун буоларын, т??? кыахтаах эмчитин ?лэтэ-хамна?а, сити?иитэ, дьон-сэргэ билиниитэ бэйэтэ к?рд?р?н-биллэрэн и?эр. К??стээх куттаах-с?рдээх, дьо??о тиийимтиэ тыллаах-?ст??х, ?т?? ба?а санаалардаах ки?и алгыс этиитэ ордук ылыннарыылаах буолара, дьо??о тиийимтиэтэ ханан да саарбахтаммат. Омук сайдан, ??нэн и?иитигэр кинилэр ордук улахан сабыдыалы ылынан, к??скэ ?лэлээн-хамсаан биэрэллэрэ эрэйиллэр.

Сахалар ойууннара то?ус ойууна ордук к??стээх диэн билинэллэр эбит. Бу билинии ?й-санаа мунньуллуутуттан тутуллар буолан с?пт??х эбит диэн бы?аарыллыан с?п. Омук т??? у?ун ?йэлээх да?аны ?й?-санаата мунньуллуута соччонон элбэх. Кут-с?р ??рэ?э бы?аарарынан ?й-санаа мунньуллан ийэ кукка кубулуйар. ?й-санаа мунньуллуутуттан ийэ кут к????рэр. Кытаанах, халба?наабат ?гэстэр ??ск??ллэр уонна ?кс??ллэр. У?ун ?йэлээх омуктар ?йд?р?-санаалара к??стээх.

Ойууннары омуктар шаман диэн аатынан билинэн сылдьаллар. Сахалыы самаан сайын диэн сайын ?т??тэ кэмэ ааттанарыттан бы?а тардан ылан шаман диэн тылы туттунууга киллэрэн кэбистилэр.

Санаа к????н ту?аныы ойууннаа?ын диэн ааттанар. Санаата к??стээх, атын дьо??о дьайыыта тиийэр кыахтаах ки?и ойуун буолар кыахтаах. Хас ки?и барыта утумнаахтык дьарыктанна?ына ойуун буолуон с?п. Ки?и саа?ыран истэ?инэ ?й?-санаата эбиллэн, мунньуллан уонна тулуура эбиллэн и?эриттэн санаатын к???э элбиир, улаатар, к????рэр. К????рб?т, т?м?лл?б?т санаалары салайарга кыах кырдьа?ас ки?иэхэ ??ск??р.

К??стээх санаалаах ки?и саа?ырда?ына ойуун буолуон с?п. Бу ки?и санаатын к????нэн атын ки?иэхэ дьайыан, саныыр санаатын уларытыан, бэйэтин санааларын со?нуон с?п. Буор кутун утумнаахтык дьарыктаан быстах ыарыылары билиммэт буолар турукка киллэриэн с?п. Былыргы ойууннар маннык турукка киирбиттэрин кытарбыт хобордоо?у салаан эбэтэр у?уктаа?ынан анньынан к?рд?р?н дьону итэ?этэллэр эбит.

Саа?ыран и?эр эт-сиин айыл?а уларыйыыларын билэр кыа?а улаатан и?эр. Ки?и ол уларыйыылары билгэлээн билэн айыл?а уларыйыыларын билэр кыа?а улаатар. С????х дьаралыйыыта ардах, хаар кэлэрин сыыспакка билгэлиир.

Ки?и барыта саа?ыран, олох уопутун мунньунан, санаата к????рэн истэ?инэ уонна эбии дьарыктанна?ына ойуун буолан и?иэн с?п. Дьон кырдьан истэхтэринэ т??ллэрэ ордук чуолкайданар уонна элбэхтик уопутуран таба тойоннуур кыахтаналлар, инникини билэн-к?р?н ойуун та?ымыгар тахсаллар.

?й-санаа сайдан и?эр та?ыма итинник баран и?эр. Кыахтаахтар, к??стээх санаалаахтар ойуун буолан, эдэрдэри иитиигэ-??рэтиигэ кытты?ар кыахтаналлар. Сахалар кырдьа?а?ы ордук ытыктыыллара саа?ыран истэххэ ?й-санаа сайдан, к????рэн и?эрин билэллэриттэн тутулуктаах.

Кырдьа?астар ?йд?р?-санаалара к????рб?т?нэн, билиилэрэ кэ?ээбитинэн ту?анан эдэрдэри иитиигэ, ??рэтиигэ ылсы?аллара эрэйиллэр. (3,18).

Ту?аныллыбыт литература [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

1. ≪Туймаада са?ата≫ ха?ыат. N 49. 15.12.2000.

2. Кондаков В.А. Ойууннаа?ын эйгэтин кистэлэ?нэрэ. Ойуун эмтиир ньымалара.- Дьокуускай: Бичик, 1998.- 144 с.

3. "Туймаада" ха?ыат. №304. 12.05.2016.